Kapitulo 23

Usa ka Nagkahiusang Pundok

Si Susie Young kanunay nga masakiton nga bata. Sa pag-edad niya og nuybe anyos, sa tingpamulak sa 1865, naluwas siya sa pneumonia, grabe nga ubo, ug uban pang seryuso nga mga sakit. Hubakon siya kon modagan siya og kusog kaayo o magdula og maayo. Usahay ang iyang amahan, si Brigham Young, malumong mokugos niya, mogakus niya, ug hinay nga moingon, “Hulat lang kadali, anak. Ayaw lang pagdali-dali. Ginhawa lang.”¹

Panagsa ra gayud gustong maghulat kadali si Susie. Dunay butang nga kanunayng mahitabo sa balay nga iyang gikauban ang daghan sa mga asawa sa iyang amahan ug kasagaran sa iyang mas bata nga mga anak. Ang taas nga duha ka andana nga panimalay gitawag og Lion House, ug anaa kini tupad sa opisina sa iyang amahan, usa ka eskina sa silangan sa luna sa templo sa Siyudad sa Salt Lake. Ang taas nga bahin sa Lion House adunay daghang kwarto nga kahigdaan ug mga kwarto nga kalingkuran sa mga sakop sa pamilya. Sa unang andana adunay mas daghang kwarto nga kahigdaan ug dakong luna alang sa pag-abi-abi sa mga bisita ug pagpahigayon og mga pag-ampo sa pamilya. Sa silong [basement] anaa ang kwarto nga tipiganan ug luna nga kabutangan sa mga butang [cellar], kwarto nga kalabhan ug kusina, ug usa ka kwarto nga kakan-an nga igo ang gidak-on nga makalingkod ang tibuok pamilya.

Sa atubangang balkonahe sa panimalay, nga morag nagtan-aw kon unsay nahitabo sa dalan, adunay harianong estatuwa sa usa ka leon.²

Dul-an sa trenta sa singkwentay singko ka igsoong lalaki ug babaye ni Susie nagpuyo didto sa usa ka higayon. Usahay ang pamilya mopapuyo usab og mga walay ginikanan, lakip na ni Ina Maybert, usa ka batang babaye gikan sa India. Usa ka batang lalaki sa kasilinganan nga ginganlan og Heber Grant kanunayng magdula sa balay uban sa mga igsoong lalaki ni Susie ug moapil sa mga pag-ampo sa pamilya sa mga Young. Siya ang bugtong anak ni Rachel Ivins ug sa kanhi magtatambag ni Brigham Young nga si Jedediah Grant. Atol sa panahon sa tingtugnaw, ganahan si Heber nga mokupot sa balsahan [sleigh] ni Brigham ug mobira niya tabok sa yelo [ice].³

Ang pamilya Young misulay pagmintenar og hapsay nga panimalay, nga adunay higpit nga iskedyul sa pagpangaon, pag-eskwela, ug mga pag-ampo. Apan wala kana makapugong kang Susie ug sa iyang mga igsoon sa pagpadailos sa mga barandilya, pagdagan-dagan saka sa hagdanan, ug pagdula og tago-tago.⁴ Sa gamay pa nga bata, naghunahuna si Susie nga normal ra gayud nga adunay ingon ka dako nga pamilya ug ang iyang amahan makigpuyo uban sa kapin sa usa ka dosena nga mga asawa. Gani, ang iyang pamilya dili tipikal bisan sa mga dinaghan nga mga pamilya, nga sa kasagaran gamay ra gyud kon itandi. Dili sama sa iyang amahan, kadaghanan sa kalalakin-an diha sa Simbahan kinsa nagbuhat sa dinaghan nga kaminyoon adunay duha lang ka mga asawa.⁵

Ang iyang kaugalingong inahan, si Lucy Bigelow Young, usa ka mapahinungurong ginikanan nga mibu-bu niya og pagpangga ug paghigugma. Sila si Zina Huntington Young ug Emily Partridge Young, duha sa mga asawa sa iyang amahan nga nagpuyo sulod sa usa ka higayon sa Lion House, morag ikaduhang mga inahan ngadto niya. Mao usab ang asawa sa iyang amahan nga si Clara Decker Young, nga kanunayng magtukaw aron makig-istorya ug mohatag og tambag ngadto ni Susie ug sa iyang mga igsoong babaye.⁶

Laing asawa, si Eliza Snow, usa ka magbabalak nga nagtuon og mga libro sa iyang libreng oras ug miawhag sa naglambo nga pagkamamugnaon ni Susie. Si Eliza intelihente, larino, ug disiplinado kaayo sa kaugalingon. Ang iyang kwarto nga kahigdaan, kwarto nga kalingkuran, ug lamesa nga kasulatan limpyo ug hapsay kaayo. Ang ubang tawo naghunahuna nga si Eliza lain og kinaiya ug dili kaayo tigtagad, apan nakaila si Susie niya nga buotan ug malumo—ilabi na sa pag-atiman sa masakiton.⁷

Ang Lion House dili kanunayng gawasnon sa kasamok, apan ang pamilya naningkamot sa paghimo sa ilang pagpuyo nga magmalampuson. Dili gusto ni Brigham nga itandi ang dinaghan nga kaminyoon ngadto sa mga kustombre sa kalibutan. “Kini naggikan sa langit,” gisultihan niya ang mga Santos. “Ang Ginoo ang mitudlo niini alang sa usa ka dinalian nga katuyoan sa pagpasanay og usa ka halangdon nga nasud, usa ka balaan nga pagkapari, usa ka nasud nga lahi ngadto sa Iyang kaugalingon, usa nga Iyang ipanag-iya ug panalanginan.”⁸

“Kon aduna man gayud koy usa ka pagsulay sa yuta bahin sa akong pagtuo, mao kadtong higayon sa dihang si Joseph Smith mipadayag niining doktrina ngari kanako,” mipadayon siya sa pagpamatuod. “Kinahanglan kong mag-ampo nga walay hunong ug kinahanglan kong mopakita og hugot nga pagtuo, ug ang Ginoo mipadayag ngari kanako sa kamatuoran niini, ug kana mitagbaw kanako.”⁹

Ang kalipay nga iyang gibati sa pagdala sa iyang daghang mga anak diha sa ebanghelyo ni Kristo mao ang bunga niana nga pagtuo.¹⁰ Inigka-gabii, iyang bagtingon ang kampanilya, manawag sa tanan alang sa mga pag-ampo sa pamilya. “Magpasalamat mi Kanimo sa among mga panimalay niining malinawong mga walog, ug niining gipalig-on nga mga kabukiran nga Imong gipreserbar isip dapit nga kapundukan sa Imong katawhan,” kasagaran siyang mag-ampo, malumong mamulong ngadto sa Ginoo uban sa tinuod nga gugma diha sa iyang tingog. “Panalangini ang mga kabus ug timawa, ang masakiton ug ang nag-antus. Hupaya ang mga kasingkasing niadtong nagbangutan. Bantayi ug alalayi ang mga edaran ug giyahi ang kabatan-onan.”¹¹

Si Brigham kanunayng namalandong kabahin sa kaayohan sa mga Santos. Nagkausab na ang panahon, ug ang konstruksyon gisugdan na alang sa riles sa tren nga motadlas sa tibuok Amihanang Amerika.¹² Namuhunan siya og kwarta sa maong negosyo, sigurado nga ang riles sa tren makahimo sa pagbiyahe paingon ug gikan sa Utah nga mas paspas, mas barato, ug dili kaayo hago alang sa mga misyonaryo ug mga migrante. Apan nasayud siya nga magdala kini og dugang nga mga tintasyon ngadto sa teritoryo, ug gusto niyang maandam ang mga Santos sa espirituhanon ug sa ekonomikanhong paagi sa pag-abut niini.¹³

Gusto usab niyang lig-unon ang kaugalingon niyang pamilya, mao nga nianang tingpamulak, si Susie ug ang iyang mga igsoon nahibalo nga iyang gi-hire si Karl Maeser nga mahimo nilang pribadong magtutudlo sa eskwelahan. Ang ubang mga igsoong lalaki ni Susie wala ganahi sa tinudloan ni Propesor Maeser ug miundang sa pag-eskwela. Apan nadani si Susie sa iyang mga leksyon.

Ang mga libro, ilabi na ang mga kasulatan, nahimong makapainteresado kaayo diha sa klasehanan. Giawhag ni Propesor Maeser ang mga anak ni Brigham Young nga mangutana ug maghunahuna og mga solusyon sa mga problema. Bisan tuod nga madasigon kaayo siyang makakat-on og bag-ong butang, usahay masagmuyo si Susie kon makahimo siya og sayop sa iyang mga trabahuon sa eskwelahan.¹⁴

Mapailubon si Propesor Maeser. “Kadto lamang adunay kaisug nga makahimo og mga sayop,” giingnan niya siya, “ang makakat-on gayud og mapuslanong mga leksyon ug mga kamatuoran.”¹⁵

---

Si Johan Dorius nagtrabaho nianang tingpamulak isip sapatero didto sa Fort Ephraim. Siya ug ang iyang igsoon nga si Carl nauli na gikan sa ilang misyon sa Scandinavia sulod sa duha ka tuig. Sa wala pa mobiya sa Denmark, naglaum sila nga ilang madala ang ilang inahan balik sa Utah uban nila. Apan kay ang bag-ong bana ni Ane Sophie dili man andam nga mobiya sa Copenhagen, nakahukom siya nga magpabilin. Nasagmuyo, ang managsoon milayag og pipila ka adlaw human niana gikan sa Denmark uban sa pundok sa tulo ka gatus ka mga Santos.

Sukad mauli sa Utah, naningkamot si Johan nga makakwarta. Atol sa iyang pagkawala, ang iyang asawa, si Karen, nakahimo og duha ka kwarto nga balay sa hawan nila nga luna didto sa Spring Town, nagtanom og mga lagutmon, ug adunay nataran nga puno sa binuhing mga hayop. Malaumon si Karen sa malipayong mga adlaw uban sa iyang bana ug mga anak sa bag-ong panimalay, apan sa wala madugay human sa pag-uli ni Johan, nakadawat siya og pagtugot nga magminyo sa ikaduhang asawa, usa ka kinabig gikan sa Norway nga ginganlan og Gunild Torgersen. Lisud kaayo alang ni Karen kining bag-ong kahimtang, apan gipatunhay siya pinaagi sa iyang hugot nga pagtuo diha sa Ginoo. Kay ang ilang panimalay gamay na man lang kaayo, namalhin ang pamilya ngadto sa dakong luna sa siyudad sa Ephraim sulod nianang tuiga.¹⁶

Nianang panahona, ang mga tensiyon tali sa mga Santos ug sa mga Ute Indian sa Sanpete Valley nagkagrabe. Kay mas daghan nang mga migrante nga nagpundok sa Utah, paspas nga milambo ang kalungsuran ug bag-ong mga pamuy-anan [settlement] ang kasagaran nakapugong sa mga Ute gikan sa tradisyunal nga mga tinubdan sa pagkaon ug tubig. Ang ubang mga lumulupyo adunay dagkong pundok sa mga baka diha sa baga nga kasagbutan sa tunga-tungang bahin sa Utah, nga mipalayo pa sa mga Ute pagawas sa dapit.¹⁷

Nahibalo niining mga problema, giawhag ni Brigham Young ang mga Santos nga pakan-on ang mga Indian ug mabinationg motratar nila. “Nagpuyo kita sa ilang mga yuta, nga nakabalda gayud sa ilang kalampusan sa pagpangayam, pagpangisda, ubp.,” misulat siya sa usa ka lider sa Simbahan. “Tungod niining mga rason, kinahanglan kitang mopakita kanila sa tanang posible nga kamabination, kagawasan, pagpailub, ug pagkamatugtanon.”¹⁸

Bisan tuod nga naglaum si Brigham sa pagdasig og dugang nga kalooy alang sa mga Indian, nihit na ang pagkaon sa pipila ka pamuy-anan, ug pipila na lang ka mga Santos ang andam nga mopaambit sa ilang mga probisyon. Sa dihang mibalibad ang mga lumulupyo sa pagpaambit sa ilang pagkaon, ang mga Ute kasagaran mohimo og pagpangronda sa mga baka aron adunay makaon.¹⁹

Ang kabayolente sa katapusan nahitabo sa tingpamulak sa 1865 human matapos sa dili maayong paagi ang mga panagsabut bahin sa kalinaw tali sa mga Santos ug sa mga Ute didto sa Sanpete Valley. Sulod sa mga semana, usa ka pundok sa mga Ute nga gipangulohan sa usa ka tawo nga ginganlan og Black Hawk ang misugod sa pagronda sa mga baka ug mipatay sa mga lumulupyo.²⁰ Ang panagbingkil nagkagrabe samtang ang tingpamulak nahimong ting-init. Pagka-Hunyo, si Brigham ug ang gobyerno sa Estados Unidos misulay sa pag-agni sa mga lider sa mga Ute nga ibalhin ang tribo sa usa ka reservation—yuta nga gigahin sa gobyerno aron kapuy-an sa mga Indian—apan ang mga pagpangataki sa mga pamuy-anan nagpadayon. Gimanduan dayon ni Brigham ang armadong pundok [militia] nga pugngan ang mga nangronda samtang dili mohimo og kadaut ngadto sa kababayen-an, mga bata, o malinawong mga lalaking Ute. Apan ang duha ka habig miataki sa usag usa sa mas bangis nga paagi.²¹

Sa hapon sa Oktubre 17, si Johan Dorius nagtan-aw sa kalisang samtang si Black Hawk ug ang iyang mga tawo miataki sa usa ka batan-ong magtiayon gikan sa Denmark, sa ilang masuso nga anak nga lalaki, ug usa ka batan-ong babaye gikan sa Sweden diha sa kaumahan gawas sa Ephraim. Human misulong ang mga tawo ni Black Hawk aron rondahon ang mga baka sa pamuy-anan, si Johan ug pipila ka mga Santos miadto dayon sa kaumahan. Patay na ang magtiayon, ug ang babayeng taga-Sweden himatyon, apan ang masuso nga batang lalaki wala hinoon maunsa. Gikuha siya ni Johan ug gidala balik ngadto sa lungsod.²²

Sa dihang ang militia migukod sa pundok ni Black Hawk, ang mga lider sa Simbahan mimando sa mga Santos didto sa Sanpete Valley ug sa naglibut nga mga dapit nga molihok nga mainampingon ug mapanalipdon. Apan kay napuno sa kahadlok ug kawalay pagsalig, ang ubang mga Santos kinsa labing naapektuhan sa panagbingkil mibaliwala sa ilang mga pulong.²³

Unom ka bulan human sa pag-ataki sa Fort Ephraim, ang mga miyembro sa Simbahan sa usa ka gamay, wala kaayo mapalig-on nga komunidad nga gitawag og Circleville midakop og mga baynte ka malinawong mga Paiute, nga ilang gisuspetsahan nga mga espiya ni Black Hawk. Gigapos sa mga lumulupyo ang mga lalaki ug gibantayan sila diha sa lokal nga meetinghouse. Ang mga babaye ug mga bata, sa samang higayon, gibutang sa walay sulod nga luna nga kabutangan sa mga butang. Sa dihang misulay pag-eskapo ang pipila ka kalalakin-ang Paiute, gipusil sila sa mga lumulupyo ug tagsa-tagsang gipamatay ang nahabiling mga dinakpan, lakip na ang mga babaye ug mas dagko-dagko na nga mga bata.²⁴

Kusganong gikondenar ni Brigham ang kabayolente. “Kon ang usa ka tawo mopusil sa usa ka inosenteng Indian, sad-an siya sa pagbuno [murder],” miingon siya.²⁵ Gibasol ni Brigham ang mga Santos, dili ang mga Ute, tungod sa panagbingkil. “Kon ang mga elder sa Israel kanunay pa lang nga mitratar sa mga Lamanite sigun sa unsay angay nilang buhaton,” namahayag siya, “dili ko motuo nga maglisud unta ta nila.”²⁶

Ang grabe nga kabayolente nagpadayon sa pagkahitabo tali sa mga Santos ug sa mga Indian sa tunga-tungang bahin sa Utah sa lain pang tuig. Ang mga Santos sa mas gagmayng komunidad namalhin sa mas dagkong mga lungsod, ug ang mga lumulupyo mibutang og mga gwardiya aron mapanalipdan ang ilang mga baka. Human mapugngi sa mga Santos ang dakong pag-ataki sa mga Indian pagka-Hulyo 1867, si Black Hawk ug duha ka chief misurender sa mga ahente sa gobyerno. Ang ubang mga Ute padayong mironda sa mga baka sa mga Santos, apan ang panagbingkil kasagaran nahuman na.²⁷

---

Sa ulahing bahin nianang tuiga, pagka-Oktubre 6, ang mga Santos mipahigayon sa ilang kinatibuk-ang komperensya sa unang higayon sa dako nga bag-ong tabernakulo sa kasadpang bahin lang sa luna sa templo. Ang Unang Kapangulohan mipahibalo sa mga plano sa pagtukod og mas dako nga dapit nga kapundukan diha dapit sa luna sa templo pagka-1863. Ang oval nga building giatupan og sama sa porma sa dako nga bayanan sa bao. Kwarentay kwatro ka sandstone pier ang misuporta sa simboryo [dome], nga ang beteranong tighimo og tulay nga si Henry Grow midesinyo og usa ka nag-arko nga gambat [latticework] sa kahoy nga mga sagbayan, gihigot og maayo uban sa mga kahoy nga tugsok ug mga ginunting nga panit. Tungod kay ang inobatibong desinyo wala man migamit og mga interyor nga kolum aron pagsuporta sa dakong kisame, walay makaali sa panan-aw sa mga Santos atol sa komperensya sa ilang pagtan-aw sa mga mamumulong diha sa pulpito.²⁸

Nianang tinglarag, nagpadayon si Brigham Young sa pagsunod sa kauswagan sa riles sa tren. Ang Gubat Sibil sa Amerika nahuman na uban sa kadaugan sa Amihanan sa tingpamulak sa 1865, nga nakapabuylo sa proyekto sa riles sa tren samtang nangita ang nasud og bag-ong mga oportunidad sa kasadpan. Nagserbisyo si Brigham sa board of directors sa usa sa mga kompanya sa riles sa tren, apan ang iyang suporta sa negosyo wala makapawagtang sa iyang kabalaka mahitungod sa mga kausaban nga dad-on niini ngadto sa teritoryo—ug sa ekonomiya niini.²⁹

Diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad, gisugo sa Ginoo ang Iyang katawhan nga “maghiusa,” mopaambit sa ekonomikanhong palas-anon, ug “mobarug ibabaw sa tanan nga mga linalang nga ubos sa celestial nga kalibutan.”³⁰ Sulod sa katuigan, si Brigham ug ang ubang mga lider migamit og nagkadaiyang mga paningkamot aron mahiusa ang mga Santos ug padayong konektado sa usag usa. Usa ka paningkamot mao ang Deseret nga alpabeto, usa ka phonetic system nga gidesinyo aron masulbad ang gitan-aw nga mga problema sa spelling sa Iningles, pagtudlo sa batan-ong mga Santos sa pagbasa, ug pagtabang sa mga dayo nga daling makakat-on og Iningles ug mobati nga naapil diha sa Utah.³¹

Usab, aron makab-ot ang ekonomikanhong kagawasan alang sa Zion, nagsugod si Brigham sa pagpasiugda og kalihokan sa kooperatiba taliwala sa mga Santos. Sa iyang mga wali, kanunay niyang giawhag ang mga miyembro sa Simbahan nga magtanom alang sa ilang kaugalingong pagkaon, maghimo og mga sinina diha sa panimalay, ug magtukod og mga galingan, mga pabrika, ug mga pandayan. Gisaway usab niya ang mga negosyante nga sakop sa Simbahan ug dili sakop sa Simbahan nga miabut sa teritoryo sa pagpamaligya og lisud pangitaon nga mga butang gikan sa silangan aron moginansya, sa ingon mopadatu sa ilang kaugalingon imbis sa kawsa sa Zion.³²

Kay nasayud nga ang riles sa tren magdala og mas daghang negosyante ug mga butang nga mokompetensya sa mga industriya sa panimalay sa mga Santos, nangamuyo si Brigham sa mga miyembro sa Simbahan sa pagsuporta sa lokal nga mga negosyo ug magtinguha og pinansyal nga kagawasan gikan sa mga namaligya nga taga-gawas.³³ Alang niya, ang ekonomikanhong kaluwasan sa mga Santos sama kaimportante sa ilang espirituhanong kaluwasan. Ang pag-ataki sa ekonomiya sa Zion usa ka pag-ataki sa Zion mismo.

Nagsugod usab si Brigham sa pagpangita og mga paagi sa paglig-on sa mga Santos pinaagi sa mga institusyon sa sulod sa Simbahan. Niadtong 1849, ang Santos gikan sa Scotland nga si Richard Ballantyne miorganisar sa unang Sunday School sa walog. Sukad niana, daghang ward ang gawasnong mihimo og mga Sunday School sa usag usa, kasagaran mogamit og lain-laing mga libro ug materyal alang sa leksyon. Bag-ohay lang, si George Q. Cannon mitukod sa Juvenile Instructor, usa ka gihulagway nga magasin nga adunay mga leksyon sa ebanghelyo nga mahimong magamit sa mga Sunday School sa ubos nga presyo ngadto sa mga magtutudlo ug mga estudyante. Niadtong Nobyembre 1867, si Brigham ug ang ubang mga lider sa Simbahan mipili kang George isip presidente sa Sunday School Union sa pag-awhag sa mga ward ug mga branch sa tibuok Simbahan sa pag-organisar og kaugalingon nilang mga Sunday School.³⁴

Ang sukaranan, nahimong pundasyon nga mga klase sa Sunday School kasagaran nakatutok sa batan-ong mga lalaki ug babaye sa Simbahan. Alang sa dagko na nga mga lalaki sa Simbahan, nakahukom si Brigham sa pag-organisar sa Tulunghaan sa mga Propeta [School of the Prophets] sa matag usa sa mas dagko nga kalungsuran sa teritoryo. Dul-an na sa trentay singko ka tuig ang milabay, gisugo sa Ginoo si Joseph Smith sa pag-organisar sa maong mga tulunghaan didto sa Kirtland ug Missouri aron pagpasiugda og panaghiusa ug hugot nga pagtuo taliwala sa mga naghupot sa pagkapari sa bag-o pa nga Simbahan ug sa pag-andam sa kalalakin-an sa pagsangyaw sa ebanghelyo.³⁵

Gusto ni Brigham nga ang bag-ong Tulunghaan sa mga Propeta moamuma og mas dugang nga espirituhanong panaghiusa ug debosyon taliwala sa kalalakin-an sa Simbahan. Mituo siya nga makatabang kini aron masabtan nila ang kaimportante sa ekonomikanhong kooperasyon, pagtuman sa pakigsaad, ug pagtukod sa Zion sa dili pa moabut ang riles sa tren.

Usa ka Tulunghaan sa mga Propeta ang gibuksan sa Siyudad sa Salt Lake niadtong Disyembre 2, 1867. Sa misunod nga mga semana, giawhag ni Brigham ang mga sakop niini sa pagpadagan sa ilang mga negosyo sa paagi nga makabenepisyo sa mga Santos imbis nga sa mga negosyante nga taga-gawas. “Kinahanglan kitang magkahiusa ug magkasinabut sa usag usa,” mitudlo siya. Ug iyang gikondenar ang mga miyembro sa Simbahan nga mipalit og mga butang kon kanus-a ug asa nila gusto, bisan unsa pa man ang mga panginahanglan sa Zion.

“Wala silay dapit niining gingharian,” namahayag siya.³⁶

---

Unom ka adlaw human sa pag-organisar sa Tulunghaan sa mga Propeta didto sa Siyudad sa Salt Lake, namulong si Brigham ngadto sa mga bishop mahitungod sa pag-organisar og usab sa mga Relief Society sa ward, nga nahunong atol sa naghulga nga panagbingkil batok sa Kasundalohan sa Estados Unidos napulo ka tuig na ang milabay. Nanghinaut si Brigham nga ang mga Relief Society sa ward mopatunhay og mas dugang nga panaghiusa taliwala sa mga Santos pinaagi sa pagtabang sa labing nagkinahanglan nga mga sakop.³⁷

Kay ang mga bishop gamay ra man og nahibaloan mahitungod sa katuyoan sa Relief Society, gihangyo niya si Eliza Snow sa pagtabang nila sa pag-organisar og mga kapunongan diha sa ilang mga ward. Dakong dungog ni Eliza nga makatabang. Pipila lang ka tawo ang nakasabut sa katuyoan sa Relief Society sama sa iyang nasabtan. Isip secretary sa Female Relief Society sa Nauvoo, si Eliza nakasulat og detalyadong minutes sa mga miting, mirekord sa mga pagtulun-an ni Joseph Smith ngadto sa kababayen-an, ug mipreserbar niini diha sa usa ka libro sa rekord.

Nalingaw si Eliza nga makigtambayayong sa mga bishop, ug nagpasalamat sila sa iyang tabang.³⁸ Sa dihang gisultihan siya ni Brigham sa misunod nga tingpamulak nga aduna siyay misyon alang niya, wala siya mangutana kon unsa kini. Yano lamang siyang miingon, “Maningkamot ko nga matuman kini.”

“Gusto ko nga imong tudloan ang mga sister,” miingon si Brigham ngadto niya. Mituo siya nga ang kababayen-an sa Simbahan nagkinahanglan ni Eliza sa pagtabang nila nga masabtan ang tahas sa Relief Society sa pagtukod sa Zion.

Mibati si Eliza nga ang iyang kasingkasing mas mipaspas sa pagpitik. Ang pagtudlo sa kababayen-an sa Simbahan usa ka dakong buluhaton. Ang kababayen-an sa Simbahan kasagaran dili mamulong sa mga miting sa publiko gawas sa mga miting sa pagpamatuod. Karon gilauman nga si Eliza mobisita sa matag pamuy-anan diha sa teritoryo, tagsa-tagsang makighimamat sa Relief Society sa matag ward ug branch, ug mamulong sa publiko.³⁹

Wala madugay human sa iyang miting uban ni Brigham, mimantala si Eliza og usa ka artikulo diha sa Deseret News. “Unsa man ang tumong sa Female Relief Society?” nangutana siya sa iyang mga magbabasa. “Motubag ko—sa pagbuhat og maayo—sa pagdala sa matag kapasidad nga anaa nato alang sa pagbuhat og maayo, dili lamang sa paghupay sa mga kabus apan sa pagluwas sa mga kalag.”

Migamit sa mga rekord sa Relief Society sa Nauvoo, iyang giawhag ang kababayen-an nga mobarug ug mohangup sa ilang mga katungdanan. “Kon adunay mga anak nga babaye ug mga inahan sa Israel nga mibati nga medyo nalimitahan sila sa unsay ilang gibuhat sa pagkakaron,” misulat siya, “ilang makita karon ang igo nga gidak-on sa matag gahum ug kapabilidad sa paghimo og maayo.”⁴⁰

Sa hapon sa Abril 30, 1868, mibisita si Eliza sa Female Relief Society sa Ikatrese nga Ward sa Siyudad sa Salt Lake. Mga baynte singko ka babaye ang mitambong, lakip na nila ni Zina Huntington Young, Emily Partridge Young, ug Bathsheba Smith, silang tanan nahisakop sa Relief Society didto sa Nauvoo. Ang bag-ong gitawag nga presidente sa Relief Society sa ward, si Rachel Grant, mipahigayon sa miting uban sa iyang duha ka magtatambag, ang kaluha nga sila si Annie Godbe ug Margaret Mitchell.⁴¹

Kwarentay siyete anyos na karon, si Rachel Grant nakapuyo sa Nauvoo sa sayong bahin sa mga 1840, apan wala siya mahisakop sa orihinal nga Relief Society. Ang pagkahibalo mahitungod sa pagpangasawa og daghan grabe nga misulay sa iyang hugot nga pagtuo, ug mipauli siya aron mopuyo uban sa iyang pamilya didto sa silangang mga estado human sa kamatayon ni Joseph Smith. Hinoon, pabilin siyang nakontak sa mga misyonaryo ug sa ubang mga miyembro sa Simbahan, ug nakahukom nga moadto sa Utah pagka-1853 human sa hilabihan nga pag-ampo ug pagpamalandong. Duha ka tuig human niana, naminyo siya kang Jedediah Grant isip usa sa iyang mga asawa ug nanganak sa iyang bugtong anak, si Heber, siyam ka adlaw sa wala pa ang wala damhang kamatayon sa iyang bana. Sukad niana, iyang giatiman si Heber gamit ang gamay niyang kinitaan nga iyang natigum sa pagtrabaho isip usa ka sastre.⁴²

Human masugdi ang miting sa Relief Society, gitawag ni Rachel si Eliza aron sa pagtudlo sa kababayen-an. “Si propeta Joseph Smith nagpaabut og dagkong mga resulta gikan sa pagkaporma sa mga Female Relief Society,” gisultihan ni Eliza ang kababayen-an, “nga daghang kaayohan ang mahimo unta sa mga sister sa pagbisita sa mga masakiton ug mga nagkalisud.” Iya silang giawhag sa pagpahigayon og han-ay nga mga miting, sa paghimo og maayong mga buhat, ug sa pag-atiman sa usag usa.

“Ang kapunongan kinahanglang masusama sa usa ka inahan uban sa iyang gamayng anak,” mipasabut siya. “Dili niya kini kuptan sa layo apan ipaduol kini ug kuguson, nga nagpakita sa panginahanglan sa panaghiusa ug gugma.”

Sa dihang nahuman na sa pagpamulong si Eliza, miingon si Rachel nga mapasigarbuhon siya sa kababayen-an ug naglaum siya nga makabaton sila og kalig-on pinaagi sa ilang panagpundok. Giawhag dayon ni Eliza ang kababayen-an nga moabli sa ilang mga ba-ba. Mipamatuod siya nga makakita sila og kalig-on sa pakig-istorya sa usag usa.

“Ang kaaway mahimuot kanunay kon dili nato mabuntog ang atong mga pagbati sa pagkamaulawon ug pugngan ang atong kaugalingon sa pagsulti sa mga pulong sa pagdasig ug determinasyon,” miingon siya. “Kon kana nga pagkamaulawon mawala na, sa dili madugay makabaton kita og pagsalig.”

“Ang panahon moabut,” misaad siya, “nga maanaa kita sa dagkong mga dapit ug molihok sa responsable nga mga sitwasyon.”⁴³

---

Samtang gi-organisar ang mga Relief Society sa mga ward ug mga branch, nakighimamat si Eliza kang Sarah Kimball, laing tigpasiugda nga sakop sa kapunongan sa Nauvoo, sa paglatid sa mga katungdanan sa mga opisyal sa Relief Society.⁴⁴ Nagsugod dayon siya sa pagbisita sa mga Relief Society sa tibuok teritoryo, kasagaran mogamit sa minutes sa orihinal nga Relief Society sa pagtudlo sa kababayen-an sa ilang mga katungdanan. “Kini nga organisasyon nahisakop sa organisasyon sa Simbahan ni Kristo, sa tanang dispensasyon kon hingpit na kining mahibalik,” nagtudlo si Eliza sa kababayen-an sa Simbahan. Kon dili siya personal nga makabisita sa mga Relief Society, mosulat siya kanila.⁴⁵

Sa laing bahin, si Brigham, miorganisar og daghang branch sa Tulunghaan sa mga Propeta ug mitambag sa mga sakop niini sa pagtuon sa tanang matang sa kahibalo ug magkahiusa sa kasingkasing ug hunahuna.⁴⁶ Pagka-Abril 1868, miadto siya sa Provo aron pag-establisar og usa ka tulunghaan ubos ni Abraham Smoot, nga iyang gipadala kuyog nila ni John Taylor, Wilford Woodruff, Joseph F. Smith, ug sa uban pa aron mareporma ang gubot, samok nga lungsod. Samtang anaa didto, giawhag nila ni Brigham ug Abraham ang mga sakop sa tulunghaan sa Provo sa pakignegosyo sa usag usa, sa ingon mopabilin sa ilang mga kapanguhaan ug mga ginansya diha sa mga Santos.

“Ang matag miyembro adunay impluwensya,” miingon si Abraham, “ug kinahanglan nato kining gamiton sa hustong paagi.”⁴⁷

Pipila ka semana ang milabay, ang magtatambag ni Brigham nga si Heber Kimball naaksidente sa karwahe didto sa Provo. Grabe siya nga nalabay gikan sa karwahe ug napantok ang iyang ulo sa yuta. Dugay-dugay siyang nagbuy-od didto, nabantang sa bugnaw nga hangin, hangtud nakit-an siya sa usa ka higala. Nanghinaut si Brigham nga si Heber, usa sa iyang pinakasuod nga mga higala, maayo gikan sa aksidente. Hinoon, giataki sa kasingkasing si Heber sa sayong bahin sa Hunyo, ug namatay sa ulahing bahin nianang bulana, nga gialirungan sa pamilya.

Ang iyang kamatayon nahitabo eksaktong walo ka bulan human sa kamatayon sa iyang asawa nga si Vilate. “Dili ko magdugay human niya,” nanagna si Heber atol sa iyang pagkamatay. Atol sa lubong ni Heber, mipili si Brigham sa paghatag og yanong pasidungog sa pagkamatarung sa iyang higala ug magtatambag.

“Usa siya ka tawo nga ingon gayud ka ligdong,” namahayag siya, “sama ni bisan kinsang tawo nga nabuhi sukad niining kalibutan.”⁴⁸

---

Atol sa kamatayon ni Heber, ang mga trabahante sa riles sa tren—apil nila ang daghang dayo nga mga Intsik, kanhi mga ulipon, ug mga beterano sa Gubat Sibil—nagdali-dali sa paghuman sa transkontinental nga linya. Pagka-Agosto, giawhag ni Brigham ang kalalakin-an sa Simbahan nga motabang sa konstruksyon. Sa dihang ang duha ka linya sa riles sa tren nag-abut sa amihanang bahin sa Great Salt Lake, naglaum siya nga magtukod og linya nga mosumpay agi sa Siyudad sa Salt Lake ug sa uban pang dapit sa amihanan aron mapadali ang pagbiyahe tali sa mga pamuy-anan ug sa paghakot og mga bato alang sa templo.⁴⁹

Hinoon, usa ka gabii human sa mga pag-ampo sa pamilya, mipaambit si Brigham sa iyang kabalaka mahitungod sa riles sa tren ngadto sa pipila niya ka asawa, mga higala, ug mas dagko nga mga anak. “Gibiyaan nato ang kalibutan, apan ang kalibutan nagpaingon kanato,” miingon siya. Ang Sunday School, Tulunghaan sa mga Propeta, ug Relief Society napahimutang na aron sa pagsuporta ug paglig-on sa mga Santos. Apan igo na ba ang nabuhat niya ug sa iyang henerasyon aron sa pag-andam sa kabatan-onan alang sa unsay moabut?

“Dili sila makabaton sa samang matang sa mga pagsulay nga giagian sa ilang mga amahan ug mga inahan,” miingon siya. “Pagasulayan sila pinaagi sa garbo ug mga kayabag ug mga kalingawan sa makasasala nga kalibutan.” Kon ang iyang henerasyon wala motabang sa mga batan-on nga makapalambo og pagtuo diha ni Jesukristo, ang kalibutanong mga tintasyon mahimong mopahisalaag kanila.⁵⁰

Sa katapusan, misalig si Brigham nga ang ebanghelyo ni Jesukristo magpadayon sa paghiusa ug pagpanalipod sa katawhan sa Dios, lakip na ang kabatan-onan.

Ang gipahiuli nga ebanghelyo, namalandong siya sa pagsugod sa 1869, “nakapadala na sa mga magtutudlo niini ngadto sa kinatumyan sa yuta, nakapundok sa mga tawo sa hapit tanang pinulongan ug tinuohan ubos sa langit, sa labing nagkadaiya nga edukasyon ug sa labing nagsumpaki nga mga tradisyon, ug misumpay kanila ngadto sa usa ka nagkahiusang pundok.”

“Ang tinuohan nga makadala sa nagkadaiyang pundok sa katawhan ug makapahimo nila nga malipayon, kontento, ug nagkahiusang katawhan,” namahayag siya, “adunay gahum sa sulod niini nga wala kaayo mahibaloi sa kanasuran. Kana nga gahum mao ang gahum sa Dios.”⁵¹

---

Pagka-Marso 1869, ang mga lumulupyo sa Ogden nagpundok sa tag-as nga mga tampi aron makakita sa mga trabahante alang sa riles sa tren. Ang agianan sa tren miabut na sa katapusan diha sa sentro sa teritoryo, usa ka sinumpayan sa riles sa tren ug usa ka pirasong puthaw sa usa ka higayon. Sa dili madugay moabut na ang mga tren, mobugwak og itom nga aso ug abuhon nga hinungaw paingon sa ibabaw.⁵²

Gibisitahan ni Brigham ang mga Santos didto sa habagatang mga pamuy-anan sa ulahing bahin nianang tuiga. Karon aduna nay mga Sunday School, mga Tulunghaan sa mga Propeta, ug mga Relief Society sa daghang lungsod nga iyang gibisitahan. Pinaagi sa iyang paghangyo, nangabli na ang mga Santos og bag-ong mga tindahan, nga gitawag og “mga kooperatiba” o “mga ko-op,” sa pagpasiugda og ekonomikanhong kooperasyon imbis nga kompetisyon taliwala sa mga Santos. Gusto ni Brigham nga ang tanang lungsod adunay tindahan sa ko-op sa pagsangkap sa mga Santos sa ilang nag-unang mga panginahanglan sa makiangayong presyo.⁵³

Sa sayong bahin sa Mayo, iyang gitambagan ang mga Santos sa tunga-tungang bahin sa Utah nga magsunod sa matag pulong sa Dios. “Wala pa mapamatud-i nga ang katawhan mao ang mga santos sa Dios tungod kay nagpuyo sila niining mga walog,” miingon siya. “Kon gusto natong pamatud-an ngadto sa Dios o sa mga tawo nga mga santos kita, nan kinahanglan gayud nga mabuhi kita alang sa Dios ug wala nay lain pa.”⁵⁴

Ang mga linya sa riles sa tren sa silangan ug sa kasadpan sa katapusan nag-abut na pagkasunod adlaw, Mayo 10, 1869, sa usa ka walog sa kasadpang bahin sa Ogden. Ang mga kompanya sa riles sa tren mikonektar og mga wire sa telegrapo ngadto sa mga maso nga moigo sa katapusang mga ispiko ngadto sa mga sinumpayan sa riles sa tren. Ang matag hapak sa mga maso mopadala og electric pulse pinaagi sa wire sa telegrapo ngadto sa Siyudad sa Salt Lake ug sa ubang siyudad tabok sa nasud, nagpahibalo nga usa ka riles sa tren misumpay na karon sa kabaybayonan sa Atlantiko ug Pasipiko sa Estados Unidos sa Amerika.⁵⁵

Ang mga Santos sa Siyudad sa Salt Lake nagsaulog sa panghitabo sa bag-ong tabernakulo diha sa dapit nga nahimutangan sa templo. Nianang gabhiona, ang tanang pampublikong opisina ug mga building mipasiga sa ilang mga suga lapas pa sa kasagarang oras niini aron modan-ag sa siyudad. Sa usa ka bungtod sa habagatang lungsod ang mga Santos mipasiga og dakong daob [bonfire] nga makita sa pipila ka milya.⁵⁶

1. Gates, “My Father as His Forty Six Children Knew Him,” [3]; Gates, “Mother used to say,” sa Gates, “My Recollections,” box 1, folder 2, item 11, 1–2. Hisgutanan: Susa Young Gates

2. Gates, “Lion House,” 1–2; Gates, “Life in the Lion House,” 20; tan-awa usab sa Plewe, Mapping Mormonism, 114.

3. Gates, “Lion House,” 2; Gates, “My Father as His Forty Six Children Knew Him,” [6]–[7]; Gates, “Lucy Bigelow Young,” 69–70; Grant, Gospel Standards, 223–24; 1870 U.S. Census, Salt Lake City Ward 18, Salt Lake County, Utah Territory, 701. Hisgutanan: Heber J. Grant

4. Gates, “My Father as His Forty Six Children Knew Him,” [4]; Gates, “Mother used to say,” sa Gates, “My Recollections,” box 1, folder 2, item 11, 2; Gates, “Life in the Lion House,” 19, 32; Gates, “Family Life among the Mormons,” 339, 341.

5. Gates, “Brigham Young and His Nineteen Wives,” 1; Jessee, “Brigham Young at Home,” 30; “Plural Marriage and Families in Early Utah,” Gospel Topics, topics.ChurchofJesusChrist.org.

6. Gates, “Aunt Clara Decker,” sa Gates, “My Recollections,” box 11, folder 2, item [16] (“unfinished fragment”), 1–2; Gates, “Mother used to say,” sa Gates, “My Recollections,” box 1, folder 2, item 11, 1–2; Gates, “Brigham Young and His Nineteen Wives,” 7, 10–11; Gates, “Life in the Lion House,” 26; Gates, “Alonso was a fine representative,” sa Gates, “My Recollections,” box 11, folder 2, item [48], 4; Gates, “As the families of my Aunts increased in size,” box 1, folder 5, item [14], 2.

7. Gates, “Alonso was a fine representative,” sa Gates, “My Recollections,” box 11, folder 2, item [48], [7]; Gates, “Life in the Lion House,” 39–40. Hisgutanan: Eliza R. Snow

8. Brigham Young, Discourse, Hulyo 13, 1865, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL.

9. Brigham Young, Discourse, Hunyo 18, 1865, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL.

10. Brigham Young, School of the Prophets, Ene. 3, 1868, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL.

11. Gates, “My Father as His Forty Six Children Knew Him,” [4]; Dougall, “Reminiscences,” 594; Gates, “And while father is ever deliberate,” box 1, folder 5, item [18], 64; Heber J. Grant, sa Eighty-Ninth Annual Conference, 7; tan-awa usab sa Gates, “Family Life among the Mormons,” 341–42.

12. Whitney, History of Utah, 2:223–26; tan-awa usab sa “The Completion of the Pacific Railroad,” Deseret News, Mayo 19, 1869, [6].

13. Arrington, Great Basin Kingdom, 236–37; Union Pacific Railroad Accounts, Cash Book, 1868–72; Brigham Young ngadto ni John W. Young, Peb. 5, 1867, Letterbook, volume 9, 340–43, Brigham Young Office Files, CHL; “Remarks,” Deseret News, Sept. 16, 1868, [3]; “Governor’s Message,” Deseret News, Ene. 23, 1867, 1; Roberts, “Life Story of B. H. Roberts,” 30; tan-awa usab sa “Remarks,” Deseret News, Ago. 7, 1867, [2]–[3]; Brigham Young, sa Journal of Discourses, Hunyo 16, 1867, 12:63; ug Cowan, “Steel Rails and the Utah Saints,” 183–84, 188.

14. Brigham Young ngadto ni Karl G. Maeser, Mayo 20, 1865, Letterbook, volume 7, 629, Brigham Young Office Files, CHL; Gates, “I saw just one step cut,” box 1, folder 5, item [17], [2]–[3]; Young, Autobiographical Notes, [2]–[3]; Young, “Some Unpublished Letters of President Brigham Young,” 10–11; tan-awa usab sa Gates, “Life in the Lion House,” 19; ug Maeser, Karl G. Maeser, 48.

15. Gates, “I saw just one step cut,” box 1, folder 5, item [17], [2]–[3]. Ang kinutlo gi-edit aron sayon nga mabasa; ang orihinal nga tinubdan adunay “ang akong magtutudlo mihupay nako pinaagi sa pagsulti nako sa wala pa ang klase nga kadto lamang adunay kaisug nga makahimo og mga sayop ang makakat-on gayud og mapuslanong mga leksyon ug mga kamatuoran.”

16. Dorius, “Sketch of the Life,” 62–64; Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 29–30; Dorius, Dorius Heritage, 105, 109–10.

17. Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 33; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 102–3, 112–13.

18. Brigham Young ngadto ni Orson Hyde, Hunyo 18, 1864, Letterbook, volume 7, 224, Brigham Young Office Files, CHL; tan-awa usab sa Brigham Young ngadto ni George Catlin, Hunyo 27, 1870, Letterbook, volume 12, 212, Brigham Young Office Files, CHL; and Peterson, Utah’s Black Hawk War, 103.

19. Brigham Young ngadto ni George Catlin, Hunyo 27, 1870, Letterbook, volume 12, 214, Brigham Young Office Files, CHL; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 3, 99–100, 104–5, 108, 110, 112–13; Coates, “George Catlin, Brigham Young, and the Plains Indians,” 114–15; “Indian Hostilities,” Deseret News, Sept. 9, 1865, [6].

20. Peterson, Utah’s Black Hawk War, 139–44; Brigham Young ngadto ni “Orson Hyde ug sa mga Bishop,” Abr. 17, 1865, Letterbook, volume 7, 567–68, Brigham Young Office Files, CHL; “Indian Massacre,” Deseret News, Hunyo 7, 1865, [6]; Gottfredson, History of Indian Depredations in Utah, 140–44.

21. Mga Nanghitabo sa usa ka Konseho nga Gipahigayon ni O. H. Irish uban sa mga Utah Indians sa Spanish Fork, Hunyo 7, 1865, Utah American Indian Digital Archive, Main Collection, J. Willard Marriott Library, University of Utah, Siyudad sa Salt Lake; Indian Treaty, Hunyo 8, 1865, Federal and Local Government Files, 1844–76, Brigham Young Office Files, CHL; “Indian Treaty,” Deseret News, Hunyo 14, 1865, [6]; Gottfredson, History of Indian Depredations in Utah, 153–59; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 148–55, 161–78.

22. Dorius, “Sketch of the Life,” 63–64; Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 33; Kuhre, Journal, 58; Gottfredson, History of Indian Depredations in Utah, 169–76; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 178–81. Hisgutanan: American Indians

23. George A. Smith ngadto ni Orson Hyde, Okt. 22, 1865, Historian’s Office Letterpress Copybook, volume 2, 506–9; Orson Hyde to George A. Smith, Okt. 29, 1865, George A. Smith, Papers, CHL; “Conclusion of President Young’s Trip to Sanpete,” Deseret News, Hulyo 26, 1865, [2]; tan-awa usab sa Peterson, Utah’s Black Hawk War, 180–82.

24. Gottfredson, History of Indian Depredations in Utah, 176–79; Larsen, “Biographical Sketch of the Life of Oluf Christian Larsen,” 45, 47; William J. Allred to George A. Smith, Mayo 5, 1866, George A. Smith, Papers, CHL; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 189–90, 245–48; Winkler, “Circleville Massacre,” 4–21.

25. Brigham Young, Discourse, Sept. 9, 1866, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL. Ang kinutlo gi-edit aron sayon nga mabasa; ang orihinal nga tinubdan adunay “Akong ikonsiderar nga kon ang usa ka tawo mogawas nga magdala sa iyang armas ug mopusil sa usa ka inosenteng Indian sad-an siya sa pagbuno [murder].”

26. Brigham Young, Discourse, July 28, 1866, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL; tan-awa usab sa Brigham Young, sa Journal of Discourses, Hulyo 28, 1866, 11:263; “President Young’s Trip to Utah County,” Deseret News, Ago. 2, 1866, [4]–[5]; Woodruff, Journal, Hulyo 26–29, 1866; ug Brigham Young ngadto ni Orson Hyde ug uban pa, Letterbook, volume 7, 746–48, Brigham Young Office Files, CHL. Ikaduhang bahin sa kinutlo gi-edit aron sayon nga mabasa; “kinahanglan gayud” sa orihinal giusab ngadto sa “kinahanglan gayud nga.”

27. Larsen, “Biographical Sketch of the Life of Oluf Christian Larsen,” 45–46; Brigham Young ngadto ni Orson Hyde, Hulyo 23, 1867, Letterbook, volume 10, 317–19, Brigham Young Office Files, CHL; Jesse N. Smith ngadto ni George A. Smith, Ago. 13, 1867, George A. Smith, Papers, CHL; “Black Hawk,” Deseret News, Ago. 28, 1867, [5]; Reddick N. Allred ngadto ni Robert T. Burton ug William B. Pace, Ago. 13, 1867, William B. Pace Collection, CHL; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 340–42, 348–49.

28. Walker, “Salt Lake Tabernacle,” 198–240; Grow, “One Masterpiece,” 170–97.

29. Tan-awa sa “Governor’s Message,” Deseret News, Ene. 23, 1867, 1; “Lee’s Surrender,” National Intelligencer, Abr. 16, 1865, [3]; Arrington, Great Basin Kingdom, 270; ug “To the Leaders of the Mormon Church,” ug “Reply,” Deseret News, Ene. 2, 1867, [7].

30. Doktrina ug mga Pakigsaad 38:27–30; 78:1–16.

31. Brigham Young, sa Journal of Discourses, Okt. 8, 1868, 12:298; “The Deseret Alphabet,” Deseret News, Ago. 19, 1868, [2]. Hilisgutan: Deseret Alphabet

32. Tan-awa sa Arrington, Brigham Young, 294–95, 344–46. Hisgutanan: Kalihokan sa Kooperatiba [Cooperative Movement]

33. “Remarks,” Deseret News, Ago. 7, 1867, [2]–[3]; Arrington, Great Basin Kingdom, 235, 240–41, 247–49; Cowan, “Steel Rails and the Utah Saints,” 183–84. Hisgutanan: Riles sa Tren [Railroad]

34. Jubilee History of Latter-day Saints Sunday Schools, 9–17; George Q. Cannon, Journal, Okt. 9 ug Dis. 17, 1899; “Salutatory,” 3; tan-awa usab sa Bitton, George Q. Cannon, 146–47. Mga Hisgutanan: Sunday School; Church Periodicals

35. Brigham Young, School of the Prophets, Dis. 2, 1867, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL; Doktrina ug mga Pakigsaad 88:127, 137 (Pinadayag, Ene. 3, 1833, sa josephsmithpapers.org); tan-awa usab sa Saints, volume 1, kapitulo 15; ug “Remarks,” Deseret News, Dis. 11, 1867, [7].

36. Brigham Young, School of the Prophets, Dis. 2 ug 23, 1867, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL; tan-awa usab sa “School of the Prophets,” Deseret News, Dis. 4, 1867, 1; “Remarks,” Deseret News, Dis. 11, 1867, [7]; “Names of Members of the School of the Prophets Organized Decr 9th 1867,” sa Roster of Members, Undated Minutes, and Attendance Roll, 1867–68, School of the Prophets Salt Lake City Records, CHL; ug Arrington, Great Basin Kingdom, 245–49.

37. Brigham Young, Discourse, Dis. 8, 1867 (Kinutlo); “Bahin 3: 1867–1879,” sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 248–52, 236–39; tan-awa usab sa Cowan, “Steel Rails and the Utah Saints,” 183–84. Hisgutanan: Relief Society

38. Eliza R. Snow, “Female Relief Society,” Abr. 18 ug 20, 1868; Eliza R. Snow, Account of 1868 Commission, as Recorded in “Sketch of My Life,” Abr. 13, 1885 (Kinutlo), sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 270–72, 266–69; tan-awa usab sa Nauvoo Relief Society Minute Book; Brigham Young, Discourse, Dis. 8, 1867 (Kinutlo); ug Brigham Young, Discourse, Abr. 8, 1868 (Kinutlo), sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 23–131, 248–52, 262.

39. Eliza R. Snow, Account of 1868 Commission, as Recorded in “Sketch of My Life,” Abr. 13, 1885 (Kinutlo), sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 266–69.

40. Eliza R. Snow, “Female Relief Society,” Abr. 18 ug 20, 1868, sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 271–73.

41. Thirteenth Ward, Ensign Stake, Relief Society Minutes and Records, Abr. 30, 1868; Nauvoo Relief Society Minute Book, Mar. 17 ug 24, 1842; Abr. 28, 1842; Salt Lake City Thirteenth Ward Relief Society, Minutes, Abr. 18, 1868, sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 30, 38, 53, 276–79.

42. Walker, “Rachel R. Grant,” 21–28; Walker, Qualities That Count, 27–29; tan-awa usab sa Grant, “How I Became a Mormon,” [2].

43. Thirteenth Ward, Ensign Stake, Relief Society Minutes and Records, Abr. 30, 1868.

44. Sarah M. Kimball ug Eliza R. Snow, “Duty of Officers of F R Society,” mga Mayo 1868, sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 285–89; tan-awa usab sa Nauvoo Relief Society Minute Book, Mar. 17, 1842, sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 30.

45. Eliza R. Snow, Sulat ngadto ni Augusta B. Smith, mga Mayo 7, 1868, sa Derr ug uban pa, First Fifty Years of Relief Society, 280–84; Derr, Cannon, and Beecher, Women of Covenant, 88–92; Third Ward, Liberty Stake, Relief Society Minutes and Records, Sept. 30, 1868; tan-awa usab sa “Female Relief Society,” Deseret News, Abr. 22, 1868, 1.

46. Tan-awa sa “Editorial Correspondence,” Deseret News, Okt. 7, 1868, [2]; ug Brigham Young, School of the Prophets, Dis. 2, 1867, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL.

47. School of the Prophets Provo Records, Abr. 15, 1868; Woodruff, Journal, Ene. 31 ug Peb. 10, 1868; Smith, Life of Joseph F. Smith, 230.

48. Whitney, Life of Heber C. Kimball, 465, 482–83, 485–88, 506; “Demise of President Heber C. Kimball,” Deseret Evening News, Hunyo 22, 1868, [2].

49. Cannon, “Change Engulfs a Frontier Settlement,” 16–17; Skinner, “Civil War’s Aftermath,” 307; White, Railroaded, 31, 296; Union Pacific Railroad to Brigham Young, Contract, Mayo 20, 1868, Union Pacific Railroad Contract Files, 1868–72, Brigham Young Office Files, CHL; “Contract for Grading Railroad,” Deseret News, Mayo 27, 1868, [4]; “Advantages of Two Through Lines,” Deseret News, Mar. 10, 1869, [7]; Brigham Young to Horace S. Eldredge, Abr. 11, 1871, sa Latter-day Saints’ Millennial Star, Mayo 9, 1871, 33:300; tan-awa usab sa Arrington, Great Basin Kingdom, 258–65.

50. Dougall, “Reminiscences,” 594; tan-awa usab sa “Discourse,” Deseret News, Dis. 9, 1868, [2].

51. Brigham Young ngadto sa “Editor of the Religio Philosophical Journal,” Ene. 7, 1869, Letterbook, volume 11, 283–86, Brigham Young Office Files, CHL.

52. Joseph Hall, “Railway Celebration at Ogden,” Deseret News, Mar. 17, 1869, 1.

53. Historical Department, Office Journal, Hulyo 22, 1868; Woodruff, Journal, Ago. 22, 1868; Sept. 20 ug 23, 1868; Mayo 5 ug 9, 1869; Derr, Cannon, ug Beecher, Women of Covenant, 88–89; “A Great Movement Fairly Inaugurated,” Deseret News, Mar. 17, 1869, [6]; Arrington, Great Basin Kingdom, 298–301; Whitney, History of Utah, 2:282–87. Hisgutanan: Kalihokan sa Kooperatiba [Cooperative Movement]

54. Woodruff, Journal, Mayo 9, 1869.

55. Whitney, History of Utah, 2:255–56; “Proceedings at Promontory Summit,” ug “Completion of the Pacific Railroad,” Deseret News, Mayo 19, 1869, 1, [6].

56. Brigham Young ngadto ni Heber Young, Mayo 15, 1869, Letterbook, volume 11, 527–28, Brigham Young Office Files, CHL. Hisgutanan: Riles sa Tren [Railroad]