O Se Malumalu mo Kona
Ina ua tonu ia Leroy ma Rosa Alip e ositaulaga ina ia o ai i le malumalu i masina taitasi, sa faamanuiaina i la’ua e le Alii e sili atu i le mea sa la mafaia e o ai —ma ave ai isi latou te o.
Sa matua faalologo maua’i Leroy Alip ina ua vaetofia o ia e avea ma fautua maualuga a le siteki i le Motu Tele o Hawaii. I le faamanuiaga sa ta’u atu ai ia Uso Alip, o le a i ai o ia i le motu i le taimi e fausia ai se malumalu iina ma o le a galue o ia i lena malumalu. O le tausaga e 1984 lea, ma na pau le malumalu o Hawaii sa i ai lea i le motu o Oahu, e tele maila le mamao e malaga ai i se vaa po o se vaalele.
O le faamanuiaga faaleperisitua na faalototele ai Uso Alip. “Ou te talitonu a tuuina atu ia te oe se faamanuiaga, ua ia te oe le tiutetauave e faia ai soo se mea e mafai ona e faia ina ia aumaia ai lena faamanuiaga ia te oe,” o lana tala lea. O lea na tonu ai ia te ia ma lona toalua, o Rosa, e o i le malumalu i Oahu e taitasi i le masina.
Sa le faigofie le faia o lena mea. E $300 Amerika e malaga ai, o se tupe tele mo se ulugalii e tau le fe’a’uta’i le faasoa e ola ai i se totogi o Uso Alip na maua mai le ofisa o le malo sa faigaluega ai. Na pau le auala sa mafai ai ona la faia le malaga o le faaaoga lea o la la’ua tupe teu. Sa la faia ma le fiafia.
Peitai, a o lei uma le tausaga, sa leai se la tupe. “Ae sa i le malumalu o ma’ua loto,” o le tala lea a Uso Alip. “Sa ma mananao e o pea lava pea. O lea na ma tatalo ai mo se fesoasoani.”
E lei leva, ae maua e Uso Alip se ofo e lei mafaufauina e faaopoopo ai lana tupe maua e ala i le tilivaina lea o pepa mo se pisinisi i le lotoifale. Mo nei tiliva i le taeao po, sa toeitiiti $700 i le masina lona totogi na maua ai. Ona ua tele atu tupe nai lo le mea sa manaomia e malaga ai pea i le malumalu, o lea sa uunaia ai Uso ma Tuafafine Alip e teu le tupe faasili i sa la’ua lava teugatupe faapitoa mo le malumalu.
E oo atu ia Iuni 1986 ua manino mai le mafuaaga o lena uunaiga: ona o lea ua nonofo nei i le Siteki a Kona Hawaii, ua mafai ai ona la aveina i le malumalu nisi tamaitai mai le siteki, o e ua agavaa ae sa le mafai ona maua o latou faaeega paia. O lea, o masina taitasi, e ave ai e le au Alips se tuafafine se tasi i Oahu. O taimi taitasi, e foi mai le tuafafine ma tuuina atu se molimau i le mana faaleagaga ma le olioli na ia maua i le faia o galuega i le malumalu mo ia lava ma isi tagata. E le’i leva, ae salalau le agaga o le malumalu i le siteki atoa, ma ua tele atu tagata ua amata ona saili mo auala e o ai i le malumalu.
E ala atu i fesootaiga a Uso Alip ma ofisa malaga, na mafai ai e ia ona faatulagaina pasese pau, o femalagaaiga i taavale, ma api mo tagata uma o le siteki sa mananao e o. E oo atu i le 1994, ua silia ma le to’a 100 tagata o le siteki a Kona ua ta’i masina ma malaga i le Malumalu o Laie Hawaii. Na ata Uso Alip. Na ia manatua, “Sa talasua le peresitene o le malumalu fai mai ua masaesae le kapeta i le Au Paia mai Kona ona o le toatele naua o i latou sa malaga atu i le malumalu.”
I le 1997 sa fofogaina mai ai e Peresitene Gordon B. Hinckley (1910–2008) se faatulagaga fou mo le fauina o malumalu. O le fauina o malumalu laiti o le a mafai ai ona tele atu malumalu e fausiaina. O le faamaoni o le Au Paia i le Motu Tele, sa tauia i le ono masina mulimuli ane ina ua fofogaina mai e Peresitene Hinckley se malumalu mo Kona. Ina ua uma ona faapaia le malumalu i le 2000, sa tofia Uso Alip e avea ma fesoasoani lua i le au peresitene o le malumalu. O le taimi nei, ua litaea atoatoa mai lana galuega ae ua matua gauai atoatoa atu i le galuega a leAlii, na te vaaia le aufaigaluega o loo teuina faamatagofie laufanua o le Malumalu o Kona Hawaii.
E matua faafetai lava Uso ma Tuafafine Alip ona o auala ua faamanuiaina ai e le Tama Faalelagi i la’ua i le maua o mea la te manaomia e faaauau ai pea ona auauna atu i isi. Ina ua faatoa malaga mai i la’ua i Kona, fai mai Uso Alip, “Sa leai se mea ma te nonofo ai sei vagana ai se tama’i faasee i luga o mauga sa fauina mo se tagata faigaluega i le toga kofe.” Sa nonofo ai i la’ua iina mo ni masina seia iu ina ua mafai ona la mau totogi i sina tamai fale.
Ina ua mavae ni nai tausaga, sa lava sa la’ua tupe teu ma le tupe maua e vaavaai ai mo se fale e manaia atu, peitai e leai se mea na la vaai i ai sa mananao ai. I se tasi aso a o galue Uso Alip i le lotoa o le malumalu, sa alu ane se olomatua. Sa tagi o ia. Sa lulu le ulu o Uso Alip. “Ua tuli ese o ia mai lona fale ma ua leai se mea e alu i ai. Atonu e i ai se mafuaaga, sa ou fai atu ai e alu e asiasi i fanau a lana fanau, ma afai e foi mai, e mafai ona sau matou te nonofo.” O le faafitauli, o le fale o le au Alips sa na o Uso ma Tuafafine Alip e ofi ai. O lea na amata ai ona la tatalo—ma saili ma le filiga mo ni auala e maua ai le faamanuiaga lea o loo la sailia.
E lei leva, ae valaaulia i latou e se sui e faatauina esetete, e mafaufau pe mananao i se fale fogafalelua e ono potumoe. Sa fiafia i la’ua i ai, ae sa la manatu o le a taugata atu le fale nai lo le mea la te gafatia. Sa la teena le ofo, ma lo la le fiafia.
Ae sa i ai se auala na tatala mai. I ni nai vaiaso, sa pau le tau o le fale, ma sa iloa e le au Alips ua la gafatia le faatauina o le fale. O le taunuuga, sa maua e le tuafafine sa manaomia se mea e nofo ai ma Uso ma Tuafafine Alip ina ua toe foi mai i Kona, na maua foi i lena lava fale se mea e nonofo ai le fanau e toatolu a le au Alips sa manaomia, mo o latou aiga.
“Sa agalelei le Alii ia i matou,” o le tala lea a Uso Alip. “A tatou faaali atu tatou te naunau e ositaulagaina o tatou taimi, taleni, ma mea tatou te maua mo Ia, Na te liligi mai Lona alofa mutimutivale mo i tatou.”
Ata na tusia e Steve Kropp: ata na pueina e R. Val Johnson