E kanga te Uea ni Katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan Bwaai
Iroun Beretitenti M. Russell Ballard
Te Bonomwi ni Beretitenti n te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman
Ni kawai aika aki kona ni warekaki, te Uea e katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan Ana euangkerio ni kakabwaiaia n tatabemaniia, utu, komiuniti, aaba, ao te aonaaba.
The Forces of Light and Dark, iroun Warren Luch, bwaintangira man te Miutiem n Rongorongon te Ekaretia
Te Uea e katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan ana euangkerio Iesu Kristo ngkoa imwaain kaotin te Tama ao te Nati nakon Iotebwa Timiti inanon 1820. Ni koauana, ana katauraoi te Uea ni kaokan bwaninin Ana euangkerio n te kabanea ni bong e moanaki imwaain karaoan te aonaaba.
N Okitobwa 1918 te kaotioti n ataakina ngkai Reirei ao Berita Aika Tabu mwakoro 138, karekeaki iroun Beretitenti Iotebwa F. Timiti (1838–1918), ti reiakinna bwa taan moan kairiiri n Ana Ekaretia Iesu Kristo ibukiia aika Itiaki ni Boong aika Kaitira ao a mwaiti “tabeman riki tamnei … aika tau n rineaki ake a kawakinaki bwa a na roko ni koron boong bwa a na ira te mwakuri ni kawenea aan te mwakuri ae korakora ni boong aika kaitira.” (Reirei ao Berita Aika Tabu 138:53; e kairaki ma katuruturuana).
Beretitenti Timiti e nooria “bwa a mena naba i buakoia tooka ao ake a kakannato ake a rineaki n te moan tai bwa a na riki bwa taan tautaeka n ana Ekaretia te Atua” (Reirei Ao Berita Aika Tabu 138:55). E reitia bwa “ngaiia, ma tabeman riki, a karekei aia moan reirei nako n te aonnaba n tamnei ao a katauraoaki bwa a na roko n te tai ae riai iroun te Uea bwa a na mwakuri n ana nne ni kurebe ibukin kamaiuan tamneia aomata” (Reirei Ao Berita Aika Tabu 138:56; e kairaki ma katuruturuana).
Rimwiin karikan te aonaaba, ngkoa “burabeti ngke e moanaki te aonaaba” taetae, anene, mii, ao taetae ni burabetiia taekan taai aika ana roko “kaetani bwái ni kabane” (Makuri 3:21; taraa naba Ruka 1:67–75).
N onoti n taetae n taekan te moan burabeti ni Kaokan Ana Ekaretia Iesu Kristo, Beretitenti Brigham Young (1801-77) e taku, “Te Uea e tiku matana iaon [Iotebwa Timiti], ao iaon tamana, ao iaon taman tamana, ao iaon aia bakatibu rikaaki nakoia ni kabane n aia tai nakon Aberaam, ao man Aberaam nakon te ieka, man te ieka nakon Enoka ao man Enoka nakon Atam. E a tia n taratara te utu anne ao te rara anne ngke e a tia ni kabutia man aana nakon bungiakin temwaane anne. [Iotebwa Timiti] e a kaman katabuaki n te maiu ae akea tokina bwa e na tararua iaon te kabanea ni bong aei.”1
Ngkana ti bukamarua te ka 200 n ririki ni kauringaan te Moan Mii ni Burabeti n te ririki aei, e bon riai ni uringaki mwaitiia aine ao mwaane n rinanon taian tienture ake a kaungaaki iroun te Uea ngke E katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan bwaai are e moanaki ngke te Tama ao te Nati a kaoti nakon Iotebwa Timiti te kairake, are e ukora kabwaraan ana bure ao te kairaki inanon 1820.
Ngkana ti iangoa te rongorongo, ti na kunea bwa a mwaiti taan kaaitara ake a roota te aonaaba ni katauraoaiia aomata ibukin kaokan ana Ekaretia te Uea inanon te kabanea ni bong.2
Koroboki aika a Kaaitara
Teuana man kakawakin ana kawai te Uea ni katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan Ana euangkerio bon koroboki aika a kaaitara are a rikirake n otinako man kukune ni karaobwai ao ni kabonganan te aroka ae te babirati ao kunin te man.3
Te bwai ni koroboki, e karaoaki man kunin te man, e kabonganaki n taai ngkoa ao ni moan taai aika nako ibukin te bwai ni koroboki aona.4 Te moan katooto ae ataaki n te Baibara n Ebera (Te O Tetemanti) ao a mwaiti katooton te Baibara aika kakawaki rimwi ake a tauakin mwiia iaon kunin te man.5
Babirati, e karaoaki man maniin te aroka ae te babirati, bon teuana te bwai ae kabonganaki n taai ngkoa ibukin te bwai ni koroboki iaona. Te moan katooto ni booki n Te Nu Tetemanti a tauaki mwiia iaon te babirati.
Bwaai ni koroboki aikai a beebete karaoaia, ni kabotauaki nakon koroboki iaon atiibu ke atirababa man te tano, ibukiia taan koroboki ni koroi ana taeka te Atua ake a karekeaki rinanon kairakiia n tamnei burabeti ao abotoro. Kabonganaakin bwaai ni koroboki aikai, a mwaiti aki kona ni warekaki ao n aki kinaaki taan koroboki ni mwakuri korakora ni katotoongi, kanakoi katooto, ao ni kawakin koroboki aika tabu ni katooto aika mwaiti n te aro are a na aki maunanako.
Ibukin te katooto, I a tiba reiakinna bwa “e a rang riaon tebubua taian koroboki n ana Euangkerio Mataio aika koreaki n taetae n Erene,” ma tabeua mwaitin koroboki n te baibara e karaoaki inanon te tai n rongorongon eurobe man taekana AD 1000 te ririki nakonAD 1450.6
Kamataata n te tamnei te auti ni boreeti n te ka 16-n tienture, iroun Getty Images
Boreeti aika a Kaaitara
N aron are I aki toki n reireinaki, te Uea e kaunga teuana te maneka ae rangi ni kakawaki ni katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan kamanoan Ana euangkerio ngke te tia karao biti mai Tiaman, Johannes Gutenberg e karaoi rabakau aika boou iaon te boreeti are e moan kaotaki i Tiaina ni karaoa te tabo ni boreeti inanon 1439 ke 1440.7
Gutenberg bon te bwai ni mwakuri ni bain te Uea ni karikirakei atatai, oota, ao te onimaki n te aro n te aonaaba.8 Ana kukune ni karao bwai e buoka karikirakean boreeti aika a kaaitara are e bita te aonaaba n aki toki man karaoa karababaan kabutanakoan taian iango ao rongorongo ake a riki “te tia karioi bitaki.”9
Taan kamatebwai a katautauaki are tao 30,000 booki ake a otinako i Eurobe inanon te tai are e kaotinakoa boreetinan te Baibara iaon ana bwai ni boreeti. Inanon 50 te ririki imwiin ana kukune ae boou, e riaon 12 mirion booki ake a kuneaki i Eurobe.
Te Protestant Reformation a kabongana ana kukune ae boou Gutenberg ni kabuta ana iango ao n uota te Baibara nakoia aomata ni kabuta n te aro are akea temanna man rooro ngkoa are a kona ni karekea iangoana.
Te Kona ni koroboki ao ni wareware aika a Kaaitara ao Rairan te Baibara
Te Boreeti aika a kaaitara e buokaki man rikiraken te konaa ni koroboki ao ni wareware ao ni karikirakea tangirana ibuakoia kaain Eurobe ni kabuta ni wareki taeka aika tabu man koroboki aika tabu n oin aia taetae.
Te Baibara n Ratine, are e rairaki man te taetae n Erene ao Ebera inanon te kanimaua n tienture AD e a kaman riki bwa te Baibara ae tauaki n te Aro ni Katorika i mainiku ibukin 1,000 te ririki.10 Inanon tienture a mwaiti kaain Eurobe aika a reiakina taekan te Baibara riki rinanon te kabwarabwara n anganaki irouiia ibonga.
Ma inanon te ka 15 ao te ka 16 n tienture, kaain aaro ake taan katamaroa a karaoi rairan te Baibara ae boou inanon taetae aika kabuta i Eurobe, n aron Tiaman, Itare, Ingiriti, Tibaniti, ao Buranti. Rairairi aikai a boboto iaon te moan koroboki n Ebera ao Erene—tiaki iaon te Baibara n Ratine. A anganiia tebwina te ngaa taan wareware n taneiai n taian karaki ao reirei man te Baibara inanon oin aia taetae.
Martin Luther, e bungiaki n 1483, bon temanna te tia kairiiri inanon boreetinakin te Baibara inanon te taetae n ana bong. Ana rairairi n Tiaman e boreetiaki n 1534—te ririki ae moan te kakawaki inanon rongorongoia Kiritian mai Eurobe.11 Ana koaua Luther ni mwaakan koroboki aika tabu e buokia ni kaunga te Katamaroa. Tabeman taan katamaroa a kaotii reirein te aonaaba are ni kabane a na kona ni karekea aia tai ni wareki koroboki aika tabu i bon ibukiia,.
Tabeman taan kairiiri n te aro a tabeainga bwa butanakon warekan te Baibara e na kairiia nakon te aki kakoaua, te nanououa n te kariaiakaki n te ekaretia, ao riki aki rauiia aomata. A kaeka man kabureakia, kamarakakia, ao riki te kairaki nakon te kamateaki koraki ake a mwaiti ake a kuneaki n raira te Baibara inanon taetae aika kabuta n te tai ke n oin taetae-aika kabuta man koroboki aika tabu.
William Tyndale, e bungiaki tao 1494, e moana ana mwakuri inanon ana tai ni mwakuri Martin Luther ninikoria n raira te Baibara n taetae n Tiaman.12 Ngke bon te kairake ni mwaane, Tyndale e karekea te iango man karaoan ae boou ao rairan te Baibara n te Ingiriti ni katamaroa are e boboto iaon te moan taetae n Ebera ao Erene.
Tao 1523 e karekea te buoka ao te kaungaaki mairoun te bitiobi n te Katorika mai London ni karaoa te rairairi ma e korakora totokoana. Ibukin te totoko ni kaitara rairakin te Baibara e a kaman kariakaki man te moti n te tabo i Oxford inanon 1408. Tyndale e kainanoa te kariaia ae riai ni waaki n akea totokoana.
E korakora nanona nakon te mwakuri nraira te Baibara nakon te Ingiriti, Tyndale e moana ana mwakuri ae raba ao ni kabanea rairan Te Nu Tetemanti n 1525. Boreetinaki i Cologne, Tiaman, ana rairairi Tyndale e iraeaki nako England, ike e a kaboakinako inanon moan 1526.
E ngae ngke, Tyndale, n aroia mwaitia mwaane ao aine ake a na tiringaki ibukin tangiraia aomata ni kabuta ni karekea kawaia nakon koroboki aika tabu inanon oin aia taetae, e koonaki roroana ngke e kabaeaki nakon te boua inanon moan Okitobwa 1536.13 E bon ngae n anne, ana rairairi n te Ingiriti e maiu n aron ana taeka ao kiibu n taeka ao ni kabane mwakoron ana rairairi a katiteuanaaki inanon ana Rairairi te King James.14
Ana Rairairi King James, e boretiaki n 1611, e anaakin iaan te tua man te Ekaretia n England ao rimwi e karekeaki te mwaaka ni Kaokan ana euangkerio Iesu Kristo ni kawai tabeua aika kakawaki.15 Bon te Baibara n te taetae n Ingiriti ae te kabanea n tabangaki warekana n ana tai ni bungiaki Iotebwa Timiti inanon 1805. Mai ikanne angiia utu, n ikotaki ma ana utu Iotebwa ao Lucy Mack Smith, iai oin aia Baibara ao a wareware mai iai n oin aia tai. Ni koauana, mwaitiia aomata a reiakinna ni wareware man ongora iai ni warekia n te mweenga ao man kamatebwaia i bon irouiia.
Aron te Tautaeka ao Reitaki aika a Kaaitara
Te Boreeti, rairairi, ao atatai n wareware ao koroboki aika a kaaitara a katauraoa te kawai ibukin aron te tautaeka ao rabakau aika boou aika a kaaitara e butanako iaon Eurobe ao America imarenan te ka 17 ao ka 19 n tienture. Te bibitaki n aron te tautaeka i Eurobe ao America e anganiia aomata inanomataia ae korakora n rinea oin kawaia n aia aaro. Inaomataia aaro bon teuana man mwiin aron te tautaeka aika a kaaitara are e riki inanon te tai aei.
Te Uea naba e moana ni “nurakina[Tamneina] i aoia aomata ni kabane” (taraa Ioera 2:28; Rongorongon—Iotebwa Timiti 1:41), n reitaki iaoia koraki ake a katauraoi nakon iangoan bao ni mwamwananga aika boou ao bwaai n reitaki n rabakau aika a boou are e na kamwainga Kaokan Ana Bwai ni waaki n te kawai ae kamiimi.
Ngke te Uea e kateirakea Ana Burabeti, E kaungaia mwaane ao aine ni karaoi kukune aika boou, n aron taian kanare, kanako rongorongo n te kanikina, kawain te turein, ao te intin ae buti man te ran, n te aro are te euangkerio e na waakinako nakon te aonaaba ni kabane.
Ni kawai tabeua aika aki kona ni warekaki, te Uea e katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan Ana euangkerio ni kakabwaiaia tatabeman, utu, komuniti, aaba, ao te aonaaba.
Kawakinan te Utu ae te Timiti
Ngkana ti iangoia bwa e kanga te Uea ni katauraoa the aonaaba ibukin Kaokan Bwaai, ti riai ni uringnga n taainako bwa tera mwaitin are E a tia ni katiaa rinanon maiuiia n tatabeman—mwaane ao aine aika onoti ake, n tabeua taekana, a katiai bwaai aika a riao aroia.
Mwaitiia n tatabeman ao utu n aaba ni katobibia te aonaaba a katauraoi ni karekea te rongorongo man Kaokan Bwaai. Aikai are a ikotaki ma ana karo te Burabeti, Iotebwa ao Lucy Mack Smith, uoman a rang maiuna te maiun tamnei n tatabeman ike a bwebwerake inanon te katei are a reireiniia n tangira Iesu Kristo ao ni kamatebwaia te Baibara.
Inanon ririki, Iotebwa ao Lucy a tia ni rinanon te taneiai n te mwane, marurungiia ao tabeua kaangaanga i New England, i meangmaeaon koonan te United States. Man 1816, ngke a kabua aia uaa n aroka ibukin man bibitakin kanoan boong are kabuta te aonaaba are e riki man rebwetauan te Maunga ae Tambora i Indonesia, Iotebwa ao Lucy a karekea aia rinerine ae tau bwa a na kitana New England ao ni karaoa aia babaire ae ninikoria ni kitana rauiia mairouia aia utu, raoraoia, ao te komuniti.
N aron waorium 1 man rongorongon te Ekaretia ae boou e koreaki: “Iotebwa te ikawai e rang tangira buuna ao natina, ma e aki reke ana tai n anganiia te teimatoa ae tau inanon te maiu. Te tekebuaka ao aki nakoraoin te karinimwane e anganiia te utu te kainano ao akean mweengaia n tekateka raoi iai. Tao New York e na riki ni kaokoro.”16
Inanon kawai aika mwaiti, te utu ae Timiti n akean te nakoraoi i New England e kaumakiia nako New York mainiku, ike kakukurein te aro e rikirake ao kaungaa Iotebwa Timiti te ataei ni ukora te Uea inanon ana bubuti ibukin kabwaraan ana bure ao te kairi. Ikanne naba are te bwaatua koora e wene ni karabaaki, n tataningaia n anaia, rairia, ao boreetinna.
Tamnein te utu iroun Wendy Gibbs Keeler
Kinaakin Bain te Uea inanon Maiura
N aron are e karaoia te Uea ma akean nakoraoin ana utu Timiti, E bon kona naba n anganiira te korakora, n reireiniira reirei aika boou, ao ni katauraoira n rinanon te aki nakoraoi ao kaangaanga ibukin mwaitin kaokoron taai aika ana roko nakon are ti iangoia.
N aron ti iangoia bwa e kanga mwaakan te Uea ni kaotia inanon maiuiia ana utu te Timiti, ti kainanoia ni kinaa bwa Baina e bon kaotia naba inanon maiura n tatabemaniira nako. Kakaean ana kakairi te Uea inanon maiura e anaa waekoan namakinan te maiu n tamnei ao, ni mwaitin taian keiti, te tai ao kaeka man te taratara. Tekeraoi, te kakabwaia mairoun te tamanuea, tieno i bon iroum, ao rongorongon maium i bon iroum e kona ni karekea te tai n nooria bwa e kanga bain te Uea ni kaotia inanon maiura.
Inanon te kaotioti e anga inanon 1831, te Uea e kauringa te aonaaba. “Ao akea te bwai ae e na karaoia te aomata ae e na kauna te Atua iai, ke akea ae e na kauraki unna nakoia, ma ti naake aki kakoauai ana mwakuri ni bwaai ni kabane, ao a aki ongeaba n ana tua” (Reirei ao Berita aika Tabu 59:21).
Nanora ni kukurei n ongeaba nakon ana tua te Uea Iesu Kristo, riki nakon tuua ake uoua ake a korakora n tangira te Atua ao kaain rarikira n aron tangirara i bon iroura, e na bon tamaroa ngkana ti kakae ibukin te kakaitau ni bain te Uea inanon maiura ao Baina ni katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan ana Ekaretia Iesu Kristo. Bon “te mwakuri ae tamaroa ao ni kakuba” (2 Nibwaai 25:17).
Te Uea ngkai e katauraoa te aonaaba ibukin Kauaokina, tii n aron are E katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan Ana euangkerio ae akea tokina. Kaokia riki, Baina e aki nooraki tiaki tii inanon tain bibitakin rongorongo ma naba inanon maiuiia n tatabemaniia.
Ngke Iotebwa Timiti e nakon te buakonikai ae ngkai ti aranna bwa e tabu, e ukora kabwaraan ana bure ao kairakin maiuna.17 Inanon teuana noorana, E kaeka nakon ana kairi te Uea ni kakao e koreaki inanon ana Euangkerio Mataio:
“Bane mai nako Iu, ngkami akana kam kua ao kam rawawata ao N na motiki rawami.
“Amoa amou i aomi, ao reirei i Rou, ba I nimamanei ao I nanorinano, ao e na reke i roumi iai motikan rawaia tamneimi.
“Ba e aoraoi amou ao e bebete uotau” (Mataio 11:28–30).
I kakoaua bwa bon mai moana, bain te Uea e katauraoa te aonaaba ibukin Kaokan Bwaai n te “koaua, itiaki, ao te euangkerio ae bebete” iroun Iesu Kristo, te “kamaiu n reirein te Kristo” are a bane n tauraoi nakoia ni kabane natin te Atua.18 I kakoaua naba bwa bain te Uea e bon mena inanon maiura n tatabeman ni kaoiira n Iriiria, buokiia tabeman, ao Tangiria ngkai E katauraoa te aonaaba ibukin Kauokin Rokona ae mimitong.