K’amb’il xb’e chi tuqtu sa’ ochoch
Xb’aan li Awa’b’ej Thomas S. Monson
Noko’ilok taqe’k re xk’ulb’al li qab’eresinkil tz’aqal re ru, re naq taqatuqub’ raj ut taqataaqe raj jun b’e chaab’il ut tiik ru.
Ex was wiitz’in, ch’utch’uuko jo’ jun molam kaw xmetz’ew re li tijonelil, arin sa’ li Ch’utamil Kab’l jo’ ajwi’ sa’eb’ na’ajej chiru chixjunil li ruchich’och’. Nasaho’ inch’ool a’b’an nintuulanobr’esiik xb’aan lin teneb’ankil chi aatinak eere. Nintz’aama naq taa’ochb’eeninq we lix Musiq’ li Qaawa’ naq yookin cheraatinankil.
Oob’ xkaak’al chihab’ chaq anajwan, sa’ li 14 xb’e li po Febrero, 1939, sa’ Hamburgo, Alemania, ki’ninq’eiik jun sahil kutan. Sa’ xyanqeb’ li yookeb’ chi aatinak chi anchaleb’ xch’ool, eb’ li molam japjookeb’ re rik’in xsahileb’ xch’ool, ut li wajb’ak, li nimla jukub’ acorazado re pleet, Bismarck xk’ab’a’, ki’nume’ toj se’ li palaw sa’ xb’een li Nima’ Elbe. A’in, li jukub’ q’axal taqenak xwankil, tz’aqal xchaab’ilal lix kolb’a-ib’ ch’iich’ ut chixjunil lix k’anjeleb’aal. Lix yiib’ankil ki’raj xnumik 57.000 xhuhil li yiib’ank choq’ reheb’ li puub’ li 380 milímetro xnimal, wiib’ xpuub’il li junjunq, ut neke’oksiman rik’in li radar. Kiwan 45.000 kilometros chi circuitos eléctricos chixsa’ li jukub’. Numenaq 35.000 chi toneladas ut li q’axal kaw li ch’iich’ re xkawresinkil rib’ ut xkolb’al rib’. Chaab’il li rilb’al, jwal nim xteram, nim xwankil lix puub’, li nimla jukub’ a’in maajo’q’e taasub’e’q ta chankeb’.
Lix b’oqb’al li Bismarck rik’in lix k’ulumaq kichal wiib’ chihab’ chaq chirix a’an, naq sa’ li 24 xb’e li po Mayo, 1941, li wiib’ chi jukub’ acorazado ninqeb’ xwankil sa’ xyanqeb’ lix jukub’ aj Gran Bretaña, li Príncipe re Wales ut li Hood, ke’ok chixpleetinkil li Bismarck ut jalan chik xjukub’ aj Alemania, li Príncipe Eugen. Maji’ xnume’ oob’ k’asal re li pleet naq li Bismarck kixsub’ chaq li Hood ut numenaqeb’ 1.400 li ke’wan chi sa’, oxib’ ajwi’ li ink’a’ ke’kam. Li jukub’ jun, li Príncipe re Wales, haye’ sub’bil ut yoo chaq chi eelelik.
Chiru oxib’ kutan, li Bismarck kixtaw rib’ sa’ pleet wi’chik xb’aaneb’ kaahib’ lix jukub’ ut so’sol ch’iich’ aj Gran Bretaña li yookeb’ chixpleetinkil. Rik’in chixjunil, eb’ aj Bretaña ke’roksi oob’ chi nimla jukub’ acorazado, wiib’ chi jukub’ re xk’amb’al li so’sol ch’iich’, junlaju chi jukub’ crucero, ut jun xka’kaal chi jukub’ destructor re xyalb’al xsachb’al li nimajwal Bismarck.
Sa’eb’ li pleet a’in, lix naq’ puub’ kixket li Bismarck a’ban maak’a’ na’ok wi’. Ma ink’a’ naru tab’i’ naq taasub’e’q? Toja’ naq jun torpedo kixket chi kaw lix k’anjeleb’aal re xb’eresinkil rib’ li Bismarck. Moko ke’ru ta xtuqub’ankil. Yo’on wankeb’ lix puub’ ut chixjunileb’ li ke’wan chi sa’, a’b’an li Bismarck ka’ajwi’ kiru chi xik sa’ jun sutam. Najt b’ayaq rik’in b’ar wi’ kiru chi wulak wankeb’ lix pleet aj so’sol ch’iich’ aj Alemania. Li Bismarck moko kirtu ta xtawb’al li tuqtuukilal natawman sa’ lix na’aj li jukub’. Maak’a’eb’ xwankil chixkolb’al rix, xb’aan naq sachenaq xwankil li Bismarck chixb’eresinkil rib’. Maak’a’ chik lix k’anjeleb’aal re xb’eresinkil rib’, maak’a’ xtenq’ankil, maak’a’ lix na’aj li jukub’. Chal re li roso’jik. Lix puub’ aj Bretaña toj ke’xket chi kaw naq ke’ok chi sub’e’k eb’ aj Aleman ut li jukub’ li junxil taqenaq xwankil chixkolb’al rib’. Lix b’oolam li palaw Atlantic ke’xpik’a rib’ chiru toja’ naq ki’sub’e’ sa’ xchamal li palaw lix nimajwal jukub’ aj Alemania. Maak’a’ chik li Bismarck.1
Jo’ chanchan li Bismarck, chiqajunjunqalo taqenaq qawankil. A’b’anan, chanru kooyo’ob’tesiik moko ramb’il ta xwankil xb’aan xk’auxleb’ li winq. Li winq taaruuq chixyiib’ankil yalaq k’a’ru a’b’anan moko naru ta xk’eeb’al xyu’am malaj xk’eeb’al re lix wankil chi k’oxlank ut na’leb’ank. A’aneb’ a’in choxahil maatan, k’eeb’il ka’ajwi’ xb’aan li Dios.
Jo’ chanchan lix k’anjeleb’aal re xb’eresinkil rib’ jun jukub’, ex was wiitz’in, k’eeb’il qe chanru tooruuq chixsik’b’al b’ar tooxik. Lix saqenkil li Qaawa’ nokoxb’oq naq yooko chi nume’k sa’ xb’eeneb’ li palaw re li yu’amej. Li qajb’al a’an chiqab’eresinkil qib’ chi tiik toj nokowulak b’ar wi’ taqaj wulak—li xchoxahil awa’b’ejihom li Dios. Jun winq li maak’a’ rajb’al, a’an chanchan jun jukub’ maak’a’ xk’anjeleb’aal re xb’eresinkil rib’, maajo’q’e taawulaq sa’ xtuqtuukilal li xna’aj li jukub’. Kiq’in nachal li eetalil: tuqub’ b’ar tatxik, taqsi xk’amleb’ xtik’r aajukub’, chap li k’anjeleb’aal re xb’eresinkil rib’ aajukub’, ut ayu chi ub’ej.
Jo’ chanchan xk’ulman rik’in li nimajwal Bismarck, nak’ulman rik’in li winq. Lix xwankil li motor ut lix metz’ew li propulsor maak’a’ neke’ok wi’ naq ink’a’ naru xsikb’al b’ar taaxik, ink’a’ naru roksinkil li metz’ew, ut ink’a’ naru xb’eresinkil rib’ rik’in naq po’b’il li k’anjeleb’aal re b’eresink-ib’. Li k’anjeleb’aal a’in muqb’il ut yal b’ab’ay xnimal a’b’anan jwal aajel li ru.
Li qaYuwa’ naxyo’ob’tesi li saq’e, li po, ut eb’ li chahim—choxahil galaxia re xb’eresinkil li neke’b’eek chiruheb’ li palaw sa’ jukub’. Choq’ qe, naq yooko chi b’eek sa’ xb’ehil li yu’amej, A’an naxk’e qe jun reetalil ch’och’ hu saqen ru ut naxk’ut chiqu b’ar tooxik re toowulaq b’ar wi taqaj. A’an nokoxtij: cheril eerib’ chiruheb’ li jalanil b’e, li jul, ut li ra’al. Moob’alaq’iik xb’aaneb’ li te’xsik raj xsachb’al qab’e, eb’ aj b’alaq’ re li maak li nokohe’xb’oq chi xik yalaq b’ar. Us wi’chik chiru a’an, taqak’e xhoonalil li tijok; taqab’i li q’unil xyaab’ kuxej tz’aqal xq’unil xyaab’ li nokoraatina sa’ xchamal li qaam ut naxye qe lix q’unil b’oqb’al aj K’amol qab’e: “Chatchalk, ut chinaataaqe”. 2
A’ban, toj wankeb’ li ink’a’ neke’rab’i, li ink’a’ neke’raj paab’ank, li neke’xsik’ lix b’ehil xjuneseb’ rib’. Eb’a’an neke’k’ay chi t’ane’k sa’ li aaleek li neke’xsuti kix chiqajunilo ut chaab’il neke’xk’ut rib’.
Jo’ eb’ li wank rik’ineb’ li tijonelil, laa’o wanko sa’ xb’een li ruchich’och’ sa’ jun kutan re ch’a’ajkilal. Wanko sa’ xb’een li ruchich’och’ numtajenaq lix ch’a’ajkilal ut li pleetik sa’ xb’een. Lix muqmuukil na’leb’ reheb’ li wankeb’ xwankil neke’xsach xtuqtuukilaleb’ li tenamit, eb’ aj jolominel neke’xsik’ li wankilal, ut junjunq raqal reheb’ li tenamit neke’kana sa’ li rahilal, li neb’a’il ut reek’ankil naq maak’a’eb’ xyo’onihom. Lix seeb’al li winq na’abiman sa’ qaxik, ut li maak naxsuti kix.
Teneb’anb’ilo laa’o chi wanq chi k’ulub’ej re xk’ulb’aleb’ li rosob’tesinkil nim xloq’aleb’ li qaChoxahil Yuwa’ li k’uulanb’ileb’ choq’ qe. Yalaq b’ar nokoxik, li tijonelil naxik chiqix. Ma xaqxooko sa’ eb’ li na’ajej sant? B’aanu usilal, naq maji’ nakat-ok, aawochb’een laa tijonelil, sa’ jun na’ajej b’ar wi’ taab’aanu k’a’ruhaq tattz’ajno’q wi’ malaj taa’isiiq wi’ aak’ulub’ chiroksinkil li tijonelil, xaqlin ut k’oxla lix q’ajkamunkil li taab’aanu.
Laa’o li k’ojob’anb’ilo rik’in li tijonelil re li Dios tooruuq chi tenq’ank. Naq naqak’uula lix saqal ru li qach’ool ut naqoxloq’i li qatijonelil, noko’ok choq’ tiik ruhil eetalil chiruheb’ li qas qiitz’in re toohe’xtaaqe. Li Apostol aj Pablo kixye: “Chayal b’an aaq’e chixk’amb’al xb’eheb’ laj paab’anel rik’in aatinak, rik’in laa yu’am, sa’ li rahok, sa’ laa paab’aal jo’ ajwi’ rik’in xsaqal ru laa ch’ool.” 3 Kixtz’iib’a ajwi’ naq li neqe’taaqenk re li Kristo te’wanq raj “jo’ li chahim sa’ ruchich’och’.”4 Xk’utb’al jun reetalil li tiikilal taaruuq tixk’utanob’resi jun raak’ab’il ruchich’och’.
Taajultiko’q naab’al eere li Awa’b’ej N. Eldon Tanner, li kik’anjela jo’ xkab’ aj tenq’ aj k’ehol na’leb’ chiru kaahib’eb’ li Awa’b’ej re li Iglees. A’an kixk’ut jun reetalil li tiikilal moko naru ta na’eek’aman sa’ lix yu’am jo’ aj k’anjel, naq kik’anjelak sa’ xjolomil li tenamit Canada, ut jo’ jun xApostol li Jesukristo. Kixk’e qe li musiq’anb’il aatin a’in: “Maak’a’ chik li taqab’aanu tixq’ax ru li sahil ch’oolejil ut li chaab’ilal li taqak’ul rik’in xb’aanunkil sa’ li qayu’am jo’ chanru naxk’ut lix tzol’leb’ li evangelio. Chatwank chixk’utb’al jun eetalil; chatwank jo’ jun wankilal re xb’aanunkil li us.”
Kixtikib’ wi’chik li raatin: “Chiqajunjunqalo k’ojob’anb’ilo naq maji’ xoyo’la choq’ re junaq k’anjel jo’ lix sik’b’il moos li [Qaawa’] ut k’eeb’il ajwi’ qe li tijonelil ut wankilal re k’anjelak sa’ xk’ab’a’ A’an. Chijultiko’q junelik aawe naq wankeb’ li yookeb’ chawilb’al chanchanat aj k’amol b’e ut yookat chixjalb’aleb’ xyu’am choq’ re li us malaj choq’ re li ink’a’ us, ut taawanq xwankil a’in chiru k’illa tasal tenamit li toj te’chalq.”5
Nokokawresiik xb’aan xyaalalil naq li wankilal q’axal nim sa’ li ruchich’och’ anajwan, a’an lix wankil li Dios li nak’anjelak rik’in li winq. Re toonume’q sa’ xb’een li palaw re li yu’amej chi tuqtu, ajeel ru qab’eresinkil xb’aan li Junelik Dios—a’ li xnimal ru Jehova. Naqaye’ li quq’ chi u’bej, chi taqe’k re xk’ub’al choxahil qatenq’ankil.
Junaq nawb’il chi us jo’ ani li ink’a’ kixye’ li ruq’ chi taqe’k, a’an laj Kain, ralal laj Adan ut xEva. Nimaq raj xwankil, a’b’anan q’unil ru li rajom, laj Kain kixkanab’ naq li rahok-u, li kaqalik, li q’etok chaq’rab’, ut li kamsink ajwi’ te’xpo’ lix k’anjeleb’aal re xb’eresinkil rib’ li tixb’eresi raj sa’ li tuqtuukilal ut li taqenaqil loq’al. Rilb’al chi rub’el ki’ok sa’ xna’aj rilb’al taqe’k; jo’kan kit’ane’ laj Kain.
Sa’ jalan chik kutan ut xmaak jun rey aj maak, jun xmoos li Qaawa’ kiyale’ rix. Chi tenq’anb’il xb’aan xmusiq’anb’il na’leb’ li choxa, laj Daniel, kixk’ut xyaalalil chiru li rey li aatin tz’iib’anb’il chiru li tz’aq. Chirixeb’ li maatan k’eebil raj re—jun reyil b’aatal, jun q’ol oor, ut wankilal chi taqlank sa’ lix awa’b’ejihom li rey—Daniel kixye: “Kanaaq aawik’in li taaqaj xsihinkil we malaj k’e re jalan chik.” 6 Li b’ihomal ut li wankilal numtajenaqeb’ xnimal q’axtesinb’il raj re laj Daniel, maatan li neke’xk’ut li k’a’aq re ru re li ruchich’och’ ut ink’a’ re li Dios. Laj Daniel kixrameb’ ut ink’a’ kixkanab’ xpaab’ankil li Dios.
Moqon, naq laj Daniel kixloq’oni ru li Dios us ta k’eeb’il jun chaq’rab’ naq ink’a’ taab’aanumanq, kikute’ sa’ xjuleb’ li kaqkojl. Li aatin sa’ li Santil Hu naxye qe li kik’ulman sa’ li eq’la jun, “Naq ke’risi chaq sa’ xyanqeb’ li xul, maajun xtiq’ilal ke’xtaw, xb’aan naq k’ojk’o lix ch’ool rik’in …li Dios.”7 Sa’ li hoonal q’axal ch’a’aj, k’eek’o chaq xch’ool laj Daniel chixb’eresinkil rib’ chi tiik. Xb’aan choxahil xtenq’ankil kikole’ rix ut kik’ehe’ sa’ ju n na’ajej re tuqtuukilal. Li kolb’a-ib’ ut tuqtuukilal a’in te’wanq qik’in naq naqab’eresi qib’ chi tiik sa’ xjayal li qachoxahil ochoch.
Li ajleb’aal q’e re li resilal li ruchich’och’, chanchan lix samahib’ jun ajleb’aal q’e re samahib’, nareetali lix numik li hoonal. Ak’eb’ li yo’yookeb’ anajwan. Lix ch’a’ajkilaleb’ li qakutankil ninqeb’ ut xuwajeleb’ chiqu. Chiru chixjunil li resilal li ruchich’och’, laj Satanas yoo chi k’anjelak chi kaw re xsachb’aleb’ li neke’taaqen re li Kolonel. Wi toot’ane’q sa’ li nokoraale wi’, laa’o—chanchan li nimajwal Bismarck—taqasach li k’anjeleb’aal re xb’eresinkil rib’ li truuq tixk’am li qab’e sa’ li tuqtuukilal. Us raj chiru a’an, chi sutsuuqo rik’in li ruchich’och’il aj na’leb’ sa’ qakutankil, noko’ilok taqe’k re xk’ulb’al li qab’eresinkil tz’aqal re ru, re naq taqatuqub’ raj ut taqataaqe raj jun b’e chaab’il ut tiik ru. Li qaChoxahil Yuwa’ ink’a’ tixkanab’ li qapatz’om chi maak’a’ xsumenkil. Naq yooko chixsik’b’al li qachoxahil tenq’ankil, li qak’anjeleb’aal re b’eresink-ib’, moko jo’ ta li k’anjeleb’aal po’b’il re li Bismarck, ink’a’ toosache’q.
Naq noko’xik chi ub’ej sa’ li qayu’am qajunes qib’, choonume’q chi tuqtu chiruheb’ li palaw re li yu’amej. Chiwanq taxaq xkawilal li qach’ool jo’ chanchan laj Daniel, re naq taqakuy li paab’ank us ta li maak ut li aaleek li neke’xsuti kix. Kawaq taxaq lix nawom li qach’ool jo’ li re laj Jakob, li riitz’in laj Nefi, li, naq kixaqli chiru junaq li kixyal xq’e chixsachb’al lix paab’aal, kixye, “Ink’a’ kiru inchiq’b’al.”8
Rik’in li b’eresink-ib’ k’anjeleb’aal re paab’aal chixk’amb’al li qab’e, ex was wiitz’in, laa’o ajwi’ taqataw li tuqtuukil b’e naxik sa’ qochoch—li qochoch rik’in li Dios, re toowanq rik’in chi junelik q’e kutan. Chiuxmanq taxaq a’in choq’ qe chiqajunjunqalo, a’in nintz’aama sa’ lix loq’laj k’ab’a’ li Jesukristo, aj Kolol qe ut aj Tojol qix, amen.