2010
ʻOku Tau Muimui ʻia Sīsū Kalaisi
Mē 2010


ʻOku Tau Muimui ʻia Sīsū Kalaisi

ʻOku tau fiefia he ʻahó ni ʻi he meʻa kotoa pē kuo fai ʻe he Fakamoʻuí maʻatautolú. Kuó Ne fai ia ke tau takitaha malava ʻo maʻu ai hotau fakamoʻuí mo hotau hakeakiʻí.

ʻĪmisi
Elder Quentin L. Cook

Ko ha fatongia mahuʻinga ke lea ki māmani he Sāpate Toetuʻú ki he Kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku nau ʻofa ʻi hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku tau fakamanatu he pongipongí ni ʻEne ikunaʻi e maté. ʻOku tau tukulotoʻi e mahino mo e loto houngaʻia moʻoni ʻi he feilaulau huhuʻi loto-fiemālie ʻa e Fakamoʻuí maʻatautolú. Ko ʻEne tali ko ia e finangalo ʻo ʻEne Tamaí ko ha ikunaʻi kāfakafa ia ʻo e maté pea ko ha meʻa ia ʻoku taukakapa ange ʻi he hisitōliá. ʻOku hounga e faingamālie ke u lea ai ʻo kau ki he muimui ki he Fakamoʻuí.

ʻOku mahuʻinga fau pea ʻikai mafakamatalaʻi e ongo ʻaho fakaʻosi ‘o e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi māmaní ki muʻa Hono Tutukí. Ko e meʻa mahuʻinga taha ki hotau ikuʻanga taʻengatá ne hoko ia he Tuʻapulelulú pea toki Falaite ne tutuki ai ʻa Kalaisí. Ne kamata he efiafi Tuʻapulelulú e ʻOhomohe Fakaʻosí, ʻa e kātoanga ʻo e Lakaatú, ko e “fokotuʻu ʻo ha fakamanatu ʻo hono fakahaofi ʻo ʻIsileli mei he nofo pōpulá.”1 Ne kamata e ngaahi ouau, tokāteline mahuʻinga mo maʻongoʻongá ʻi he ʻOhomohe Fakaʻosí. Te u lea ki ha tolu. ʻUluakí, ne tomuʻa fakahoko ʻe he ʻEikí e ouau ʻo e sākalamēnití. Naʻá Ne toʻo e maá, pakipaki, tāpuakiʻi, pea tufaki ki Heʻene kau ākongá mo pehē, “Ko hoku sinó ʻeni ʻa ia kuo foaki koeʻuhí ko kimoutolu: fai ʻeni ʻi he fakamanatu kiate au.”2 Naʻe kamata heni e sākalamēnití. Uá, ne lahi ʻEne fakamamafaʻi e ngaahi tokāteline ʻoku akoʻi ko e ʻofá ko ha tefitoʻi moʻoni tuʻukimuʻa. Naʻá Ne pehē, “ ʻI he meʻá ni ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko ʻeku kau ākonga ʻa kimoutolu, ʻo kapau te mou feʻofaʻaki.”3 Tolú, ʻoku ʻi he taukapo pe fakahinohino ʻa Kalaisí ʻa e hoko e “Laumālie Māʻoniʻoní naʻe talaʻofaʻaki ki he kau ʻaposetoló” ko ha toe Fakafiemālie.4

Hili iá, ne fakahoko ʻe he Fakamoʻuí e Fakaleleí. Naʻá Ne toʻo kiate Ia e “mafatukituki ʻo e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá” pea mo e “ngaahi meʻa fakamanavahē kātoa naʻe malava … ʻe Sētané.”5 ʻI he foungá ni, naʻá Ne kātekina ai e ngaahi fakamāu taʻe-totonú mo e ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki mo fakamamahi ne iku ki Hono Tutukí. Ko hono tumutumú ko e toetuʻu ikuna ʻa Kalaisi he Sāpate Toetuʻú. Kuo fakakakato ʻe Kalaisi Hono misiona toputapu ko e Fakamoʻui mo e Huhuʻí. Te tau toetuʻu mei he maté pea fakataha hotau laumālié mo hotau sinó. ʻI heʻetau moʻui tāú mo fou Heʻene ʻaloʻofá, te tau lava ʻo maʻu ai e faingamālie nāunauʻia ke toe foki ki he ʻOtuá.6

Ne lea e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ki he ngaahi meʻá ni ne hoko ʻi he Toetuʻú, ʻo pehē, “Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo ʻetau tui fakalotú ko e fakamoʻoni ʻa e kau ʻAposetoló mo e kau Palōfitá, ʻo kau kia Sīsū Kalaisí, naʻe pekia, telio, pea toe tuʻu he ʻaho hono tolú, ʻo hāʻele ki he langí: pea ko hono toengá kotoa mo ʻetau tui fakalotú ko ha tānaki atu pē ki ai.”7

Lolotonga ʻetau fiefia he mahuʻinga fakalangi ʻo Ketisemani mo Kalevalé, ʻoku taki ʻetau tokangá ki he ʻEiki ne toetuʻú. Ne fakamoʻoni ʻa Feletilika Fala, ko e tangata tui mo ha faifekau akoako Pilitānia, naʻe fakamanatu ʻe he toʻu tangata tui fuoloa ʻi he Siasi Kalisitiane fakakuongamuʻá ʻa e Fakamoʻuí “ko e Kalaisi kuo Toetuʻú, ʻoku Taʻengata, Nāunauʻia,” pea “nau fakalaulauloto kiate Ia, ʻo ʻikai ʻi he funga kolosí, ka ʻi he Taloní.”8

Ne akoʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ko ʻetau pōpoaki ki māmaní ʻokú Ne moʻui! ʻE maʻu ʻa e fakaʻilonga ʻo Kalaisí ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí ‘i hono fakafōtunga lelei taha ʻo ʻetau tuí mo ʻetau moʻui ʻaki ʻEne ongoongoleleí.9

ʻI heʻetau fifili ki he ʻuhinga ʻo e Kalisitiané, fakakaukau angé pe ko e hā ʻe fie maʻu meiate kitautolu ʻi hotau tuʻunga fakaākongá. ʻOku ou fokotuʻu atu ke tau fakakaukauloto pea tau faʻifaʻitaki ʻa e meʻa ne fai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he ongo ʻaho fakamuimuitaha ʻo ʻEne moʻui matelié.

ʻUluakí, fakakaukau ki hono fuofua fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ʻa e sākalamēnití. Naʻe ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e meʻa ʻe hoko kiate Iá. Ko Hono misiona fakalelei toputapú ne kamata ia he Tau ʻi Langí ʻi he maama fakalaumālié, ne ʻamanaki ke hoko ia. Ka ʻi hono fakamāuʻi Ia ʻe Hono ngaahi filí, ʻoku ʻikai ha fakamoʻoni naʻá Ne teuteu ke taukapoʻi hono tukuakiʻi loi Iá. Ka naʻe fuofua ʻoatu ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ouau toputapu ʻo e sākalamēnití ki Heʻene kau ākongá. ʻOku ongo ki hoku lotó ʻeku fakakaukau ki aí. Ko e houalotu sākalamēnití ko e fakatahaʻanga toputapu mo māʻoniʻoni taha ia ʻi he Siasí. Hili ʻEne Toetuʻú, nae toe fai ʻe he Fakamoʻuí e sākalamïnití ki he kau Nīfaí.10 Kapau ʻoku tau hoko ko ʻEne kau ākonga mo ha kāingalotu faivelenga ʻo Hono Siasí, kuo pau ke tau manatuʻi mo fakaʻapaʻapaʻi e sākalamēnití. ʻOku tau lava ai ʻo fakahaaʻi ʻi he loto mafesifesi mo e laumālie fakatomala, ʻoku tau fie muimui ki he Fakamoʻuí, fakatomala pea anga māʻoniʻoni ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí.11 ʻOku tau fakamoʻoniʻi ki he ʻOtuá ʻi he sākalamēnití te tau manatua Hono ʻAló mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú ʻi heʻetau fakafoʻou ʻetau fuakava papitaisó. 12 ʻOku fakatupulaki ai ʻetau ʻofa mo e houngaʻia ʻi he Tamaí mo e ʻAló.

Ne fakamamafaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ʻofá mo e uouangatahá mo Ne pehē ʻe ʻiloa ʻa kitautolu ko ʻEne kau ākonga kapau te tau feʻofaʻaki. ʻI he taimi ʻoku tau fakakaukau ai ki he Fakalelei taʻengata ne teu ke Ne fakahokó, naʻe fie maʻu e talangofuá ki he faʻahinga fekau peheé. ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá ʻi heʻetau tauhi ʻEne ngaahi fekaú mo tokoniʻi ʻEne fānaú. ʻOku ʻikai mahino kakato e Fakaleleí kiate kitautolu, ka te tau feinga ʻi he kotoa ʻetau moʻuí ke anga-ʻofa mo anga-lelei ange neongo e faingataʻá.

Ko e fekau ko ia ʻa e Fakamoʻuí ke feʻofaʻaki ʻEne kau ākongá—mo e founga fakaofo naʻá Ne akoʻi ʻaki ia ʻi he ʻOhomohe Fakaʻosí—ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻa ongo mo fakaʻofoʻofa taha ʻi Hono ngaahi ʻaho fakaʻosi he moʻui fakamatelié.

Naʻe ʻikai ke ne akoʻi ha kalasi ʻi he tafaʻaki fakaʻulungāangá. Ko e kole ʻeni ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ki Heʻene Kau ʻAposetoló mo e kau ākonga ʻe muiaki maí, ke nau manatuʻi mo muimui ki Heʻene ngaahi akonaki mahuʻinga tahá. Ko e anga ko ia ʻetau fetuʻutakí mo e fengāueʻakí ko e meʻafua ia ʻo ʻetau fiemālie ke muimui kia Sīsū Kalaisí.

ʻI heʻetau ongona e ngaahi pōpoaki ʻo e konifelenisí ni ʻe ueʻi hotau lotó ke tau fakapapau mo tukupā ke fai lelei ange. Ka ʻi he pongipongi Mōnité, te tau foki ki he ngāué, akó, tukui koló pea ki ha māmani fonu faingataʻa. ʻOku ilifia pea feʻitangaki ha tokolahi. Neongo e ngaahi ongo ko ʻení, ka ʻoku fie maʻu ke anga fakamatāpule ʻetau leá mo fakaʻapaʻapa ʻetau fengāueʻakí. Tautautefito ki he taimi ʻoku ʻikai ke tau loto taha aí. Ne ako mai e Fakamoʻuí ke tau ʻofa ʻi hotau ngaahi filí.13 ʻOku muimui ha konga lahi ʻo e kāingalotú ki he faleʻi ko ʻení. Ka ʻoku mahuʻinga ange ki ha niʻihi ke fakahaaʻi ʻenau loto ʻitá mo ʻenau fakakaukaú, kae ʻikai ko e ngaahi ʻulungāanga ne moʻui ʻaki mo akoʻi ʻe Kalaisí. ʻOku ou fakaafeʻi ʻa kitautolu ke tau ʻiloʻi ko e founga ko ia ʻoku tau fakahaaʻi ʻaki ʻetau loto kehekehé, ko e meʻafua totonu pē ia ʻo kitautolú pe ʻoku tau muimui moʻoni koā ki he Fakamoʻuí. ʻOku sai pē ke loto kehekehe ka ʻoku ʻikai sai ke taʻe-fie-ʻulu-tukua. ʻOku ʻikai ko e fetāʻakí mo e maumau meʻá, ʻa e tali ki heʻetau loto kehekehé. Ka tau fakahaaʻi e ʻofá mo e fakaʻapaʻapá, ʻo aʻu ki he ngaahi tūkunga faingataʻá, te tau hoko ange ai ʻo tatau mo Kalaisi.

ʻOku mahuʻinga fau hono talaʻofa ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he Kau ʻAposetoló, ki hono ʻiloʻi ʻo Hono fatongia tuʻukimuʻá. Ko ha laumālie pē ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻokú ne fakamoʻoni ki he Tamaí mo e ʻAló, fakahā mai e moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē, pea fakahaohaoaʻi fakalaumālie ʻa kinautolu kuo fakatomala mo papitaisó. ʻOku faʻa ui ia ko e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá, pea ʻokú ne fakapapauʻi mai e ngaahi meʻa ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá, ʻa e ngaahi ngāue angatonú, ouaú mo e fuakava ʻoku tau takitaha faí.14 Ko kinautolu kuo silaʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e talaʻofá te nau maʻu e meʻa kotoa ʻa e Tamaí.15

ʻOku tau nofo ʻi ha māmani longoaʻa mo fekeʻikeʻi ʻoku faingofua ke mamata pe fanongo ki ha fakamatala, hiva pe meʻa noaʻia ʻi he meimei houa kotoa pē ʻoku tau moʻui aí. Kapau ʻoku tau fie maʻu e tataki ʻa e Laumālié, kuo pau ke tau kumi taimi ke kiʻi māmālie hifo, fakalaulauloto, lotu mo moʻui taau ke maʻu mo ngāue ʻo fakatatau mo ʻEne ueʻí. Te tau fakaʻehiʻehi ai mei hono fakahoko ʻo ha ngaahi fehālaaki ʻo kapau te tau tokanga ki Heʻene ngaahi fakatokangá. ʻOku tau monūʻia kitautolu kāingalotú, ke maʻu ha maama mo e ʻilo meiate Ia, ʻo aʻu ki he ʻaho haohaoá.16

Ko ha sīpinga fisifisimuʻa e ngaahi ʻahiʻahi ne fehangahangai mo e Fakamoʻuí ʻi Ketisemani mo e kolosí. Naʻá Ne fehangahangai mo e mamahi fakaeʻatamai, fakamatelie, mo fakalaumālie ʻoku taumamaʻo ki heʻetau mahinó. Naʻá Ne lotu ki Heʻene Tamaí ʻi he ngoué ʻo pehē, “ ʻA ʻeku Tamai kapau ʻe faʻa fai, pea ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au: kae ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē.”17 ʻI heʻetau hoko ko ʻEne kau ākongá, ʻe ʻi ai e ngaahi taimi ʻe ʻahiʻahiʻi mo fakatangaʻi mo manukiʻi taʻe-totonu ai kitautolu pea tau fetaulaki mo ha ʻahiʻahi fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻe hangē ka ʻikai ke tau lava ʻo matuʻuakí, mo foua ha faingataʻa te tau lotua ke fakalaka ʻiate kitautolu. ʻOku ʻikai hao ha taha mei he haʻahaʻa ʻo e moʻuí.

ʻOku tau teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku fakamahino mai ʻe he folofolá ʻoku ʻikai ʻilo ʻe ha taha e taimi ko iá. ʻOku tala mai ʻe he folofolá te tau fehangahangai mo ha ngaahi faingataʻa he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻʻ ʻi he ngaahi mofuiké ʻi he ngaahi potu kehekehe”18 pea mo e “kaupeau ʻo e tahí ʻoku hake mai hono mālohí.”19

Kuo toki hokó ni ha ngaahi mofuike mo e peau kula maumau lahi ʻi ha ngaahi feituʻu kehekehe, kau ai ʻa Silei, Haiti, mo e ʻotu motu Pasifikí. ʻI he ngaahi uike siʻi kuo hilí, ne u fakataha ai mo e Pīsope Pulé ko Pīsope H. Tēvita Pētoni, ʻEletā Tati R. Kalisitā mo e Kāingalotu ne mole hanau fāmili he peau kula ne hake ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo Haʻamoá ʻi Sepitema taʻu kuo ʻosí. Naʻe fonu e falelotú pea fakamāfana moʻoni e fakatahá. Ne mau lava ke fakapapauʻi ange ki he kāingalotú ni te nau lava ke toe fakataha mo honau ngaahi ʻofaʻanga kuo molé tuʻunga he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Ne fakaʻuli atu ʻa e palesiteni fakasiteikí ko Soni Puaseli ʻi heʻene kaá mo ʻene sio atu ki he fuʻu peau lahi ʻoku haʻu mei tahi. Naʻá ne hooni ʻene meʻalelé mo taʻofi e fānau ne lue ki he akó ʻo fakatokanga ange ke nau lele ki ha feituʻu ʻoku māʻolunga mo malú ʻi he vave tahá. Ne talangofua e fānaú ki heʻene fakahinohinó. Naʻá ne fakaʻuli vave atu, maʻu hono kiʻi ʻofefine taʻu faá ʻo fakaheka ki kā pea feinga ke aʻu ki heʻene faʻeé. ʻI he teʻeki ke ne aʻu ki heʻene faʻeé, ne tafiʻi hake ʻe he tahí ʻene meʻalelé ʻi ha ʻiate ʻe 100 (mita ʻe 91) ʻo hilifakia ʻi ha fuʻu ʻakau. Naʻá ne feinga fakavavevave ke fakahaofi hono ʻofefiné ki he funga kaá peá ne toki kakau ke fakahaofi ʻene faʻeé ne pipiki ki ha vaʻakau ofi atu ki honau falé. Naʻá ne feinga lahi ʻo kaufakiʻi mai ia ki he kaá ʻo na malu ai. Ne ʻikai ke monūʻia ha tokolahi. Ne ʻikai hanau faingamālie ke aʻu ki ha feituʻu māʻolunga mo malu. Ne mole e moʻui ʻa ha tokolahi tautautefito ki he fānaú mo e kau toulekeleká.

Ne mau fakahā ki he ngaahi fāmili Haʻamoá e ʻofa mo e tokanga mo e hūfekina mei he kāingalotu ʻi he māmaní pea nau foaki ha paʻanga ʻaukai mo e tokoni ʻofa fakaetangatá ki he kāingalotú mo e kaungāʻapí fakatouʻosi. ʻOku hoko moʻoni ia ki he kāingalotu mo e kaungāʻapi ʻi Silei mo Haití. ʻOku tau fai ia ko ʻetau muimui ʻia Sīsū Kalaisí.

ʻI heʻemau feʻiloaki mo e ngaahi fāmili ʻi Haʻamoá, ne mahino e mahuʻinga ke ō ki he feituʻu māʻolungá, moʻui ke lelei angé mo pīkitai ki he ngaahi ouau faifakamoʻuí. ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he sīpinga mo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí ke tau fakaʻehiʻehi fakalaumālie mei he hala māʻulalo ʻoku puleʻi ʻe he ngaahi meʻa ʻo e māmaní. ʻI heʻemau lulululu mo e kāingalotú hili e fakatahá, ne fakahā mai ʻe ha fefine kuo teʻeki ai hū hono fāmilí ʻi he temipalé ka kuo mole hona ʻofefine ʻe taha. Naʻá ne loʻimataʻia mo pehē mai ko ʻena taumuʻá ia ke teuteu atu ki he ouau toputapu ʻo e temipalé ka nau toe fakataha ʻo taʻengata.

ʻI heʻeku fifili ki he lea ʻa e fefiné mo e tuʻunga lolotonga ʻo e māmaní, kuó u ongoʻi ʻoku fuʻu fie maʻu fakavavevave ai ke faleʻi ʻa kitautolu takitaha ke tau feinga ke toe lelei ange—feinga ki he feituʻu hūfangaʻanga mo e maluʻanga taʻengata ʻo e temipalé.

ʻI he Sāpate Toetuʻu ʻo e ʻaho 3 ʻo ʻEpeleli 1836, hili e uike ʻe taha mei hono fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní, ne taki ai e Toko Hongofulu Mā Uá hono tufaki e sākalamēniti ʻo e ʻOhomohe ʻa e ʻEikí ki he kāingalotú. Hili e fakatahá mo ha lotu mamalu mo fakalongolongo, ne hā nāunauʻia e Fakamoʻuí ki he Palōfita ko Siosefá mo ʻŌliva Kautele pea fakafou mai ʻia Mōsese, ʻIlaiase, mo ʻIlaisiā hono toe fakafoki mai ʻo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, kau ai e mālohi toputapu ke fai silá ke fakatahaʻi e ngaahi fāmilí ki he taʻengatá.20

ʻOku tau fiefia he ʻahó ni ʻi he meʻa kotoa pē kuo fai ʻe he Fakamoʻuí maʻatautolú. Kuó Ne fai ia ke tau takitaha malava ʻo maʻu hotau fakamoʻuí mo hotau hakeakiʻí. Kae hangē ko e fānau Haʻamoá, kuo pau ke tau lele vave ki he feituʻu māʻolunga kuó Ne teuteu ke tau malu mo melino aí.

ʻOku tau faʻa fai ʻeni, ʻi heʻetau pīkitai ki he ngaahi akonaki ʻa hotau palōfita moʻuí, Palesiteni Tōmasi S. Monisoni. ʻOkú ne hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ʻo ha tokotaha ʻoku muimui ki he Fakamoʻuí.

ʻI he pongipongi Toetuʻu nāunauʻia ko ʻení, ʻoku ou tukulotoʻi ai e taʻanga ʻa ʻElisa R. Sinoú, ko ha kaunanga angatonu ʻi hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí:

[ʻOku kakato, lahi mo nāunauʻia

Palani lahi ʻo e Huhuʻí,

Ko e faitotonú, ʻofá mo e ʻaloʻofá

Te nau fetaiaki fakalangí!”]21

ʻOku ou fakamoʻoni fakaeʻaposetolo ko Sīsū Kalaisí ko e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo e māmaní. Kuó Ne fakahā mai ʻa e hala ki he fiefia moʻoní. ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi meʻá ni ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. James E. Talmage, Jesus the Christ, 3rd ed. (1916), 594.

  2. Luke 22:19.

  3. Vakai, Sione 13:34–35.

  4. James E. Talmage, Jesus the Christ, 603; vakai foki, John 14:16–17.

  5. James E. Talmage, Jesus the Christ, 613.

  6. 2 Nīfai 9:6–24.

  7. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita, 2007), p. 57; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:22–25.

  8. Frederic W. Farrar, The Life of Lives—Further Studies in the Life of Christ, (1900), p. 209.

  9. Vakai, Gordon B. Hinckley, “This Glorious Easter Morn,” Ensign, May 1996, 65–67, “Ko e Fakaʻilonga ʻo ʻEtau Tuí,” Liahona, ʻEpeleli 2005, 2–6.

  10. Vakai, 3 Nīfai 18:1–11.

  11. Vakai, Mōsaia 3:19.

  12. Vakai, Mōsaia 18:8–10 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37, 77–79.

  13. Vakai, Mātiu 5:44.

  14. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:7.

  15. Vakai, Loma 8:16–17; ʻEfesō 1:13–14; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:51–60,

  16. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:24.

  17. Mātiu 26:39.

  18. Mātiu 24:7 ; Siosefa Sāmita—Mātiu 1:29.

  19. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:90.

  20. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110.

  21. “Naʻe Lahi Fau ʻa e ʻOfa,” Ngaahi Himi, fika 105.

Paaki