2023
Ko Hono Tokoniʻi e Kau Mēmipa ʻOku Vete Malí
Siulai 2023


Ko Hono Tokoniʻi e Kau Mēmipa ʻOku Vete Malí

ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ke tau ʻiloʻi e founga lelei taha ke tanumaki ai ha ʻātakai malu mo talitali lelei ʻi hotau ngaahi uōtí mo e koló maʻanautolu kuo vete pe lolotonga foua ha vete malí.

ʻĪmisi
ko ha fale ʻoku hā ʻi ha laʻitā ʻoku mahae

Naʻe ʻi ai ha ongo tangata ʻi ha uooti naʻá na hoko ʻo taautaha ʻi he meimei taimi tatau, hili ha ngaahi taʻu ʻena mali mo hona uaifí. ʻI he taimi naʻe taautaha ai ʻa e fuofua tangatá, naʻe faʻa tokoni ki ai ʻa e uōtí, ʻo foaki ha meʻatokoni, mo kumi ha ngaahi founga ke fakapapauʻi naʻe ʻikai ke ne ongoʻi tuenoa. Naʻe ʻikai fakahoko ʻa e ngāue fakaetauhi ko ʻení ki he tangata hono uá, pea naʻá ne ongoʻi liʻekina mo taʻefeʻunga.

Ko e hā e faikehekehe ʻi he ongo tangatá? Naʻe uitou ʻa e ʻuluakí pea vete mali ʻa e fika uá. ʻI hono vahevahe mai ʻe he tangata vete malí ʻa e aʻusia ko ʻení, naʻe faingofua ʻene kolé: te tau lava nai ʻo tokoni ke mahino lelei ange ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e founga ke ngāue fakaetauhi ai kiate kinautolu kuo vete malí pea ke fakatokangaʻi ʻoku nau kei maʻu pē ha tuʻunga tatau mo mahuʻinga ʻi hotau ngaahi uōtí mo e koló?

ʻOku fakahoko ʻe ha ngaahi uooti lahi ha ngāue lelei ʻi he ngāue fakaetauhi kiate kinautolu ʻoku nau aʻusia e ngaahi nunuʻa ʻo e vete malí, ka ʻe lava ʻe he kole ʻa e tangatá ni ʻo taki kitautolu kotoa ke fehuʻi pe ʻoku kei ʻi ai ha meʻa te tau lava ʻo fakahoko lelei ange. ʻOku fekauʻaki ʻa e fie maʻu ko ʻeni ke ongoʻi ʻoku talitali lelei mo poupouʻí, ki ha fakaafe maʻu pē mei he kau taki ʻo e Siasí—ke ʻofa ki he taha kotoa ʻi he lotoʻā sipi ʻo e ʻOtuá pea ke tokoniʻi kinautolu ke nau ongoʻi ʻoku talitali lelei mo nau malu ʻi hotau ngaahi siteiki ʻo Saioné.___ 1

“Ko ha faʻahinga taimi pē ʻoku tau hiki hake ai ha taha kehe ʻoku tau fokotuʻu moʻoni ai ha ngaahi feituʻu malu maʻanautolu.”2 ʻOku totonu ke kau hotau ngaahi uōtí mo e koló ʻi he ngaahi feituʻu ko iá ʻi heʻetau feinga ke tauhi ʻa e ongo fekau lalahi ke ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻofa ki he niʻihi kehé ʻo hangē pē ko kitautolú (vakai, Mātiu 22:37–39). ʻE lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ke tau ʻiloʻi e founga ke tokoniʻi lelei ange ai ʻa kinautolu ʻi hotau ngaahi uōtí mo e koló kuo nau aʻusia pe lolotonga aʻusia ʻa e vete malí.

Manatuʻi ʻOku Lahi ha Ngaahi Ongo ʻoku Kaunga ki he Vete Malí

Koeʻuhí ʻoku tau ʻiloʻi e tokāteline mahuʻinga ʻo e mali taʻengatá mo e mālohi ʻo e fuakava ʻo e silá ʻi he palani ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí, ʻe lava ke fakatupu lotomamahi ʻa e vete malí. Ka he ʻikai lava ke ongoʻi tatau e taha kotoa fekauʻaki mo ʻenau vete malí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi, ko e Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ko e vete malí “ko ha kaveinga pelepelengesi ia he ʻokú ne ʻomi ha ngaahi ongo mālohi fau mei he kakai kuo nau aʻusia ia ʻi ha ngaahi founga kehekehe. ʻOku lau ʻe ha niʻihi kinautolu pe niʻihi ʻoku nau ʻofa aí ko e kau mamahi ʻi he vete malí. ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku ʻaonga ia kiate kinautolu. ʻOku vakai e niʻihi ki he vete malí ko ha fakamoʻoni ʻo e tōnounou. ʻOku lau ia ʻe ha niʻihi ko ha haoʻanga mahuʻinga mei he nofo-malí.”3

ʻOua naʻá ke fakamahamahalo ki he anga e vakai ʻa ha taha ʻoku aʻusia ʻa e vete malí ki hono tūkungá, ka ke fakafanongo lelei ʻi he taimi pē mo e founga ʻe mateuteu ai ʻa e tokotahá. Fakakaukau ke fehuʻi ange pē, “ʻE founga fēfē haʻaku hoko ko ha poupou ʻi he taimi ko ʻení?” pe “Ko e hā ha ngaahi founga te mau lava ai ʻo tokoniʻi koe lolotonga mo e hili hoʻo vete malí?”

Ngaahi Fehuʻi ke Fakakaukau ki Aí:

  • ʻE aʻusia fēfē nai ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ha ngaahi ongo kehekehe ʻi ha ngaahi taimi kehekehe ʻi he ʻaho, uike, pe māhina takitaha? ʻE founga fēfē haʻaku faʻa fakakaukau mo tokoni lolotonga e ngaahi ongo ko iá?

  • ʻE founga fēfē ʻeku tali lelei ʻa e fakahā fekauʻaki mo e founga ke tokoni ai ʻi he ngaahi taimi kehekehe?

  • Ko e hā ha ngaahi fakamahamahalo ʻoku ou fai ʻe fie maʻu ke u tukuange ke toe lelei ange ai ʻeku fekumi mo ngāueʻi e fakahā fekauʻaki mo e founga ke tokoní?

ʻĪmisi
ko ha foʻi mafu ʻoku tētē ʻi ʻolunga ʻi ha nima

Nofotaha ʻi he ʻOfá Kae ʻIkai ko e Loto Fakamāú

ʻI he ngaahi meʻa fekauʻaki mo e vete malí, ʻoku tātātaha ke tau ʻiloʻi ʻa e fakaikiiki kotoa naʻe iku ki he vete mali ʻa ha ongomeʻa mali—pea ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke tau ʻilo. “ʻI he taimi ʻoku hoko ai e vete malí, ʻoku maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ʻa e fatongia ke fakamolemole, hiki hake, mo tokoni kae ʻikai ko e fakahalaiaʻi”;4 ʻoku tonu ʻeni ki he ongo meʻa malí mo kinautolu ʻoku nau feohí fakatouʻosi. Kuo pau ke tau tokanga ke tokanga taha ki he ʻofa ki he niʻihi kehé, kae ʻikai ko hono fakamāuʻi kinautolú, ʻo tatau ai pē pe ko e fē ʻi he ongo meʻa malí ʻoku tau vāofi angé.

ʻE lava ke tukutaha ʻetau tokangá ʻi he ʻofá mo e uouangatahá kae ʻikai ko e fakamāú, ʻo hangē ko hono akoʻi ʻe Sisitā J. ʻAneti Tenisi, ko e Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Fineʻofá:

“Ko e tuʻo fiha ʻeni ʻetau fakamaauʻi ha niʻihi koeʻuhi ko honau fōtungá mo e tōʻongá, pe ʻikai ke nau fai ha meʻá, ka, ʻo kapau naʻe mahino kakato kiate kitautolu, te tau tali kinautolu ʻi he manavaʻofa mo ha holi ke tokoni kae ʻikai toe tānaki atu ki siʻonau faingataʻaʻiá ʻi heʻetau fakamāú? …

“ʻOku fekauʻi kitautolu ke tau ʻofa he niʻihi kehé, kae ʻikai fakamaauʻi kinautolu. Tau tuku hifo muʻa e kavenga mamafa ko iá; ʻoku ʻikai ʻatautolu ia ke fua. Ka, te tau lava ʻo fua e haʻamonga ʻo e ʻofa mo e manavaʻofa ʻa e Fakamoʻuí. …

“… ʻOku fiemaʻu ʻe he taha kotoa ke ne ongoʻi ʻoku kau moʻoni mo fiemaʻu moʻoni ʻi he sino ʻo Kalaisí.”5

Ngaahi Fehuʻi ke Fakakaukau ki Aí:

  • Ko e hā te u lava ʻo fai ke u tokanga lahi ange ai ki he ʻofa ki he niʻihi kehé ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe Sīsū Kalaisí?

  • ʻOku ʻi ai nai ha ngaahi founga ʻoku ou fakamaauʻi ai ha taha, kau ai hono fakasio ha foʻui, ʻa ia te ne ala taʻofi au mei haʻaku lava ʻo fai e tokoni ʻoku fie maʻú?

  • Ko e hā te u lava ʻo fai ke ongoʻi lelei ange ai e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki he niʻihi kehé?

Kumi ha Ngaahi Founga ke Fakakau Kinautolu

ʻI he vete malí, ʻoku faʻa mole ai mei he niʻihi fakafoʻituituí ʻa e ngaahi kaungāmeʻa naʻe tupu mei he ngaahi kaungāmeʻa pe fāmili ʻo honau mali kimuʻá. Pea ko e hā ʻoku hoko ʻi he taimi naʻe hoko ai e fakakaungāmeʻá lolotonga e nofo-malí, pea ʻikai lava e ngaahi kaungāmeʻá ʻo fakaafeʻi fakatouʻosi ʻa e ongo meʻa malí ki he ngaahi ʻekitivitií ʻi he taimi tatau?

Naʻe vahevahe ʻe ha fefine ʻe taha naʻá ne faʻa ʻalu mo hono husepānití ki ha pō vaʻinga fakauike mo ha ngaahi kaungāmeʻa ʻi hono uōtí. Hili ʻa e vete malí, naʻá ne loto mamahi ʻi he ʻikai ke toe maʻu ʻa e ngaahi fakaafe ki he pō vaʻingá koeʻuhí ko e ngaahi hoa mali pē naʻe kau ki aí. Naʻe vahevahe ʻe ha fefine ʻe taha naʻe pehē ʻe he kāingalotu tokolahi ʻo e uōtí koeʻuhí kuó ne hoko he taimí ni ko ha faʻē taautaha, he ʻikai toe ʻi ai hano taimi ke ʻalu ai ki he ngaahi ʻekitivitī mo e ngaahi kaungāmeʻá ʻo hangē ko ia kimuʻá; ko ia, naʻe ʻikai ke nau fakaafeʻi ia ke ʻoua te ne ongoʻi loto mamahi ʻi he ʻikai ke ne lava ʻo haʻú. Ka neongo ia, naʻe hoko ʻeni ke ne ongoʻi liʻekina mo tuenoa ange ai. Naʻe vahevahe ʻe he fefiné ni naʻe mei sai pē ke hokohoko atu hono fakaafeʻi iá (neongo kapau he ʻikai ke ne lava ʻo kau ki ai)—ke ʻiloʻi naʻe fie maʻu ia ʻe he niʻihi kehé.

ʻOku kehekehe ʻa e tūkunga kotoa pē, ka “ʻoku tau fie maʻu ke tau ongoʻi kotoa e nima fietokoni fakakaungāmeʻa ʻa ha taha pea mo fanongoa hono fakahaaʻi taʻe ueʻia ʻo e tuí.”6

Ngaahi Fehuʻi ke Fakakaukau ki Aí:

  • Ko e hā ha ngaahi liliu ki he ngaahi ʻekitivitií te u lava ʻo fai ke tokoniʻi ʻa e kau mēmipa tāutahá ke nau ongoʻi fiemālie ʻi heʻenau kau ki aí ʻo tatau mo e ngaahi hoa malí?

  • ʻE lava fēfē hotau uōtí ʻo ʻomi ha ngaahi faingamālie lahi ange ʻo e kau maí ki he ngaahi ʻekitivitī ʻoku feʻunga mo e ngaahi fiemaʻu ʻa e kau mēmipa ʻoku vete malí?

  • Ko e hā ha ngaahi ʻekitivitī ʻe ala tokoni ki hoku kaungāmeʻá ke tokoni, tautautefito kapau ʻoku fie maʻu ke fakafoki mai ʻene loto-falalá hili ha vā fetuʻutaki faingataʻa?

ʻĪmisi
kakai ʻi ha fuopotopoto

“Tomuʻa Sio, Pea Tokoni”7

Ko kinautolu ʻoku aʻusia ʻa e vete malí ʻoku nau fakaangaanga ki he ngaahi liliu ʻi he ngaahi meʻa fakapaʻangá, taimi-tēpilé, ngaahi ongó, ngaahi tukufakaholo fakaʻaho mo fakataʻú, ngaahi fokotuʻutuʻu ki he moʻuí, mo ha ngaahi meʻa lahi ange. ʻOku moʻoni ʻeni ki he kakai lalahí pea pehē ki heʻenau fānaú, ʻa ia ʻe lava foki ke nau toe fakahoko mo ha ngaahi fatongia kehe ʻi honau ngaahi ʻapí.

ʻE lava ke fakakaukauʻi ʻe he ngaahi fakataha alēlea fakauōtí pe fakakoló ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa e mēmipa takitaha ʻo e fāmilí, kau ai mo e fānaú. ʻI heʻetau hoko ko e niʻihi fakafoʻituituí, ʻoku tau maʻu foki ha ngaahi faingamālie lahi ke vakai ki he ngaahi fie maʻú pea ngāueʻi ʻi he faʻa lotu ʻa e fakahā fakatāutahá ke tokoni ki hono fakahokó.

Naʻe tāpuekina ha fefine ʻe taha ʻi hono fakatokangaʻi ʻe ha kaungāʻapi naʻe meimei ke fakahoko pē ʻe hono husepānití ʻa e fakamaʻa fakataʻu he faʻahitaʻu fakatōlaú, kau ai hono teuteuʻi e meʻa fuʻifuʻi musié ki he faʻahitaʻu momokó, pea talaange te ne fai ia pe fakaʻaliʻali ange e meʻa ke faí. Naʻe tāpuekina ha tamai taautaha ʻi hono talaange ʻe he kaungāʻapí ha kau toʻotama falalaʻanga ʻi hono feituʻu foʻoú.

Ko ha ngaahi founga kehe ʻeni kuo tokoniʻi ai ʻe he kāingalotu ʻo e uōtí ʻa e ngaahi fāmilí:

  • ʻOku tā ʻe he kau taki ʻo e uōtí, toʻu tupú, mo e Palaimelí ha ngaahi sīpinga ʻo e ivi tākiekina fakaetamaí pe fakafaʻeé, ʻo ka feʻunga ke fai ʻi he moʻui ʻa e fānaú.

  • Naʻe foaki ha ngaahi meʻaʻofa Kilisimasi, pehē ki ha paʻanga ke tokoni ʻi hono totongi e ngāue fakafaifekaú.

  • Naʻe ʻave e toenga meʻakai mei he ngaahi konifelenisi pe ʻekitivitī ʻa e toʻu tupú ki ʻapi ki he fāmilí.

  • Naʻe ʻalu ʻa e kāingalotu ʻo e uōtí ki he ngaahi ʻekitivitī sipoti ʻa e fānaú.

  • Naʻe aleaʻi ʻe he ngaahi fakataha alēlea ʻa e kau faiakó ʻa e founga ke tokangaʻi ai ʻa e fānau mei ha ʻapi kuo vete mali, tautautefito ki he ngaahi lēsoni fekauʻaki mo e ngaahi fāmilí pe taimi naʻe ʻalu fakahili uike ai ʻa e fānaú ki he uōtí ʻi heʻenau ʻalu mo ha mātuʻa pau.

  • Naʻe ʻave ʻe ha ongomātuʻa matuʻotuʻa ange ʻa e fāmili mātuʻa tāutahá ʻo tokangaʻi.

Te tau lava foki ʻo manatuʻi ʻe fie maʻu ʻe he fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ha taimi ke nau fakaangaanga ai ki honau ngaahi tūkunga foʻoú. Angaʻofa ʻi hono tuku ke nau moʻui mo fakalakalaka ʻi honau taimi-tēpile mo e ʻOtuá, kae ʻikai ko hotau taimí.

Ngaahi Fehuʻi ke Fakakaukau ki Aí:

  • Te u fakamālohia fēfē ha feohi fakakaungāmeʻa ʻoku hokohoko atu kae lava ke ongoʻi fiemālie ʻa kinautolu ʻoku foua e vete malí ki hono maʻu ha tokoni ʻi he taimi ʻoku nau fie maʻu aí, neongo kapau ʻoku ʻikai hoko ia he taimí ni?

  • Ko e hā ha “fuofua meʻa” ʻe tautautefito ʻene faingataʻa ki he fāmilí, hangē ko e fuofua taimi ʻoku ʻikai fakataha ai e fānaú mo ha mātuʻa ʻi ha ʻaho mālōlō? Te u lava fēfē ʻo hoko ko ha kaungāmeʻa makehe lolotonga e ngaahi taimi ko iá?

  • Ko e hā ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻe ala fie maʻu ʻe he fāmilí te u lava ʻo tokoni ai, pe te u fakafetuʻutaki fēfē mo e niʻihi kehe ʻoku nau maʻu e taukei ke tokoní?

ʻI heʻetau fekumi ʻi he faʻa lotu ke mahino lelei ange mo ngāue fakaetauhi kiate kinautolu kuo vete malí, fakataha mo honau ngaahi fāmilí, te tau lava ʻo ongoʻi pea vahevahe ha konga ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú kotoa.

Paaki