“Ko e Ngaahi Fehuʻi ʻe Nima ʻa Uiliami Makaleliní,” Puipuituʻa ʻo e Ngaahi Fakahaá (2016)
“Ko e Ngaahi Fehuʻi ʻe Nima ʻa Uiliami Makaleliní,” Puipuituʻa ʻo e Ngaahi Fakahaá
Ko e Ngaahi Fehuʻi ʻe Nima ʻa Uiliami E. Makaleliní
ʻI loto pē ʻi ha māhina ʻe ua mei hono papitaisó ʻi he ʻaho 20 ʻo ʻAokosi 1831, naʻe kau lahi moʻoni ʻa Uiliami E. Makalelini, ko ha faiako kimuʻa, ʻi he talanoa ki hono fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí. Hili hono fakauluí, naʻe fakanofo ʻa Makalelini ko ha kaumātuʻa pea malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí mo Hailame Sāmita ʻi ha ngaahi uike siʻi kimuʻa pea fononga ki ʻOuleni, ʻOhaiō ʻi he konga kimui ʻo ʻOkatopá ki ha konifelenisi lahi ʻa e Siasí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Makalelini ʻi heʻene tohinoá ko e konifelenisi ʻeni naʻá ne “ʻuluaki sio ai ki he tokoua ko Siosefa ko e Tangata Kikité, pehē foki ki he ngaahi tokoua ko ʻŌliva [Kautele], Sione [Uitemā] & Sitenei [Likitoni] pea mo ha kau Taki tokolahi kehe.” Naʻe fakanofo ʻa Makalelini ʻi he konifelenisí ko ha taulaʻeiki lahi pea fanongo ki he akonaki ʻa Siosefa ʻo kau ki he mālohi mo e ngaahi fatongia ʻo e lakanga ko iá. Naʻá ne pehē, “Naʻá ku ʻalu ki he konifelenisí ni mo ha fuʻu fakamaama fakalaumālie lahi & naʻe nonga ai hoku lotó.”
Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66
Hili e konifelenisí, naʻe fononga ʻa Makalelini ki Ketilani, pea lolotonga ʻene fonongá, naʻá ne, “tapeva ʻi ha fuʻu ʻakau lahi ʻo fasi kovi ai hoku tungaʻi vaʻé”—pea koeʻuhí ko ʻene fuʻu lahí naʻá ne kole kia Siosefa ke ne fakamoʻui ia. Naʻe tohi ʻe Makalelini ʻi heʻene tohinoá, “Naʻá ne hili hono nimá ʻi he tungaʻi vaʻé, pea sai neongo naʻe fuʻu kei pupula pea naʻá ku fuʻu mamahiʻia ʻaupito.” Hili ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai, naʻe fakakaukau ʻa Makalelini ke ne tesiʻi ʻa e uiuiʻi ʻo Siosefa Sāmitá. Hili ha ʻalu ʻa Makalelini ki he ʻapi ʻo Siosefá ʻi Hailame, ʻOhaiō ʻi he ʻaho 29 ʻo ʻOkatopá, naʻá ne “hū fakapulipuli ki he ʻEikí, pea naʻá ku tūʻulutui ʻo kole kiate ia ke ne fakahā mai ʻa e tali ki ha fehuʻi ʻe nima ʻo fakafou mai ʻi heʻene Palōfitá.” Naʻe ʻikai ke ne ʻai ke ʻiloʻi ʻe Siosefa ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻeni ʻe nimá, naʻe kole ʻa Makalelini kia Siosefa ke ne talaange kiate ia ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. Ko hono olá ko e fakahā—ʻoku ʻiloa he taimí ni ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66—ko e tali ki he ngaahi fehuʻi ʻe nima ʻa Makalelini ki heʻene “fiemālie kakató.” Neongo naʻá ne mavahe kimui mei he Siasí, naʻe kei pehē pē ʻe Makalelini ʻokú ne kei lau ko e fakahā ko ʻeni ko ha fakamoʻoni ia ki hono uiuiʻi fakapalōfita ʻo Siosefá, “ʻa ia,” naʻá ne pehē, “He ʻikai ke u lava ʻo fakaʻikaiʻi.”
Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65
Hili ha ʻaho mei hono maʻu ʻo e fakahā ko ʻení, naʻe ʻalu ʻa Makalelini ki ha fakataha ʻa e Siasí ʻi he ʻapi ʻo Sione Sionisoní, ʻa ia naʻe nofo ai ʻa Siosefa, pea naʻá ne lea kiate kinautolu ʻi he fakatahá ʻi ha houa ʻe taha mo e konga. Naʻá ne pehē, “Pea ʻoku ʻikai ko au ka ko e laumālie mo e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻiate aú.” ʻI he fakatahaʻanga tatau, naʻe maʻu ai ʻe Siosefa ha toe fakahā ʻe taha, ʻoku tali he taimi ni ko ha folofola ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65. Naʻe tala ʻe he fakahaá “ko e ngaahi kī ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá” kuo toe “tuku mai ki he tangatá ki he Māmaní” pea ko e ongoongoleleí ʻe “teka atu ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e Māmaní … kae ʻoua kuó ne fakafonu ʻa e Māmaní kotoa.”
Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68
Hili ha ʻaho ʻe ua mei ai, ʻi he ʻaho 1 ʻo Nōvemá, naʻe ʻalu ʻa Makalelini ki ha konifelenisi ʻa e kaumātuʻá ʻa ia naʻe fakahoko ki Hailemi, ʻOhaiō. Neongo naʻá ne ʻosi maʻu ha fakahā meia Siosefa ʻo kau ki he finangalo ʻo e ʻEikí maʻaná, ka naʻe kau fakataha ʻa Makalelini mo ha kau tangata kehe ʻe toko tolu ʻi he konifelenisí—ko ʻOasoni Haiti, Luke Sionisoni, mo Laimani Sionisoni—ke kole fakamātoato kia Siosefa ke ne fakahā ange “ʻa e fakaukau & finangalo ʻo e ʻEikí” fekauʻak mo honau ngaahi fatongiá. Naʻe manatuʻi kimui ʻe Makalelini ko e taimi ko ia naʻe fakanofo ai ia ko ha taulaʻeiki lahí, naʻe “ʻikai ke mahino [kiate ia] ʻa e ngaahi fatongia ʻo e lakanga ko iá.” Mahalo ko e ʻikai ke fuʻu mahino ko iá naʻe hoko ai ʻene kolé, ʻo maʻu ai ʻa e fakahā ko ʻení—ʻo hoko he taimí ni ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68—pea ʻi hono maʻu ʻe Makalelini mo hono kaungā ngāué ʻa e fakamatala kau ki he ngaahi fatongia ʻo e kau taulaʻeiki lahí mo e kaumātuʻá te nau malangaʻi leva ʻa e ongoongoleleí ki he māmaní hono kotoa.
Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1
ʻI hono fakakaukauʻi ʻa e fatongia ke fai e malangá, koeʻuhí he naʻe pehē ʻe he fakahā naʻe maʻu ʻi he ʻaho 30 ʻo ʻOkatopá ʻe “teka atu ʻa e [ongoongoleleí] ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní,” pea ko ia ai naʻe pau ke pulusi ʻa e ngaahi fakahā ko ia kuo ʻosi maʻu ʻe Siosefá. Naʻe manatuʻi kimui ʻe Makalelini naʻe “lahi ha ngaahi houa naʻe fakaʻaoangaʻi” ʻi he konifelenisí ki hono aleaʻi pe ʻoku totonu ke pulusi ʻa e ngaahi fakahá kimuʻa “pea toki fai ʻa e felotoi ke ʻave ʻa e ngaahi fakahaá ʻo paaki.” Fakatatau ki he manatu ʻa Makaleliní, ko ia, ʻŌliva Kautele, pea mahalo pē mo Sitenei Likitoni, naʻe fili ke nau faʻu ha talamuʻaki ki he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú. Ka ʻi he taimi naʻe tuku atu ai ʻe he kau tangatá ʻa e talamuʻakí ki he konifelenisí, naʻe ʻiloʻi ʻe kinautolu naʻe kau maí ʻoku “lahi ha ngaahi meʻa ʻoku hala” pea nau “kole kia Siosefa ke ne ʻeke ki he ʻEikí ʻo kau ki he meʻá ni.” Fakatatau ki he fakamatala ʻa Makaleliní, hili ʻenau punou ʻo lotu mo e kau konifelenisí, pea naʻe “fakahoko mai [ʻe Siosefa] ʻa e talamuʻakí ʻi hono ʻomi ʻe he Laumālié,” pea naʻá ne lolotonga tangutu “ʻi ha matapā sioʻata ʻi he lokí ʻa ia ʻoku fai ai ʻa e konifelenisí.” Naʻe manatuʻi ʻe Makalelini ʻa hono “fakahoko ʻe Siosefa ha ngaahi sētesi siʻi pea ʻe tohi kinautolu ʻe Sitenei [Likitoni], pea lau leʻolahi mai ia, pea kapau ʻoku tonu pea ʻe hoko atu leva ʻa Siosefa mo ha ngaahi sētesi lahi ange.” Fakatatau ki he fakamatala ʻa Makaleliní, “ko e founga ʻeni naʻe foaki mai ai ʻa e talamuʻakí”—ʻa ia ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1—“ʻi he taimi ní.”
Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67
Naʻe toe fiemaʻu foki ʻe Siosefa Sāmita ke fakamoʻoniʻi ʻe kinautolu naʻe ʻi he konifelenisí ʻa e tupuʻanga fakalangi ʻo e ngaahi fakahaá. Naʻe ʻi ai ha niʻihi naʻa nau kiʻi momou ke fai ia, ʻo makatuʻunga ia hono toe tohi ʻo ha fakahā ʻe taha ʻoku maʻu he taimí ni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67. ʻI he fakahā ko ʻení naʻe tuku mai ʻe he ʻEikí ha founga ki he kaumātuʻá ke nau fakapapauʻi ai pe ko e ngaahi fakahaá ʻoku mei he ʻOtuá pe ʻikai: “Kapau ʻoku ʻi ai ha taha ʻiate kimoutolu te ne lava ʻo faʻu ha meʻa ke tatau mo ia” ʻa e ngaahi fakahaá, pea ʻe pehē, “te mou tonuhia leva ʻi he lea ʻo pehē ʻoku ʻikai te mou ʻiloʻi pe ʻoku moʻoni ia,” ka ʻo kapau ʻoku ʻikai te mou lava ke “faʻu ha meʻa ʻoku tatau mo ia, ʻoku fakahalaiaʻi ʻa kimoutolu ʻo kapau ʻoku ʻikai te mou fakamoʻoniʻi ʻoku moʻoni ia.”
Fakatatau ki ha fakamatala ʻe taha, naʻe loto lelei ʻa Makalelini ke ne tohi haʻane fakahā ka naʻe fiu ia he feinga mo e ʻikai pē ke ne maʻu ha fakahā. Hili iá, naʻe tānaki atu ʻe Makalelini mo ha niʻihi kehe naʻe ʻi he konifelenisí honau hingoá ki ha fakamoʻoni naʻe teuteuʻi ʻe Siosefa, ʻo fakahā ai “ʻoku fakamoʻoniʻi mai ʻe he ʻotuá ki hotau ngaahi laumālié ʻo fakafou mai ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní naʻe foaki mai ʻa e ngaahi fekaú ni ʻi he tataki fakalaumālie ʻa e ʻOtuá & ʻoku ʻaonga ia ki he kakai kotoa pē & ʻoku moʻoni ʻaupito ia.”
Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 133
Hili e tuku ʻa e konifelenisí, naʻe nofo ʻa Makalelini mo Siosefa Sāmita ʻi ha toe uike ʻe ua, ʻo hiki tatau ʻa e ngaahi fakahaá mo teuteu ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau mo Samuela Sāmita ki he ngaahi siteiti ʻi he feituʻu fakahahaké. Mahalo pē naʻá ne ʻi ai ʻi he ʻaho 3 ʻo Nōvemá ʻi hono maʻu ʻe Siosefa ʻa e meʻa naʻe ʻiloa ko e fakahokohoko fakamotuʻalea ki he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú, ʻa ia ʻoku lolotonga hā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko e vahe 133.
Hangē pē ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1, ʻoku fai ai e fakatokanga ki he kakai ʻo e māmaní ki he vave ʻo e hāʻele mai ʻa Kalaisí pea mo e fiemaʻu ke fakatomala mo tali ʻa e fakahinohino ʻa e ʻOtuá ʻo hangē ko ia ʻoku ʻasi ʻi he fakahā naʻá Ne foaki kia Siosefá. ʻI hono fakamālohia ʻe he folofola ʻa e ʻOtuá, naʻe mavahe atu ʻa Makalelini ki hono misioná mo Samuela Sāmita ʻi he ʻaho 16 ʻo Nōvemá ke malanga ʻaki e ongoongoleleí ʻi ha ngaahi uike lahi mei ai.
Naʻe ui foki ʻa Makalelini ko e taha ʻo e ʻuluaki kau mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Ka ko e meʻa pangó he naʻe ʻikai ke ne tuʻu maʻu ʻi heʻene fakamoʻoní; naʻá ne mavahe mei he Siasí pea kau ki hono fakatangaʻi ʻo e Kāingalotu ʻi Mīsulí. Ka ʻi ha ngaahi uike siʻi ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1831, naʻá ne hoko ko ha fakamoʻoni tonu ki he uiuiʻi fakaepalōfita ʻo Siosefa Sāmitá ʻo fakamoʻoniʻi ha ngaahi fakahā lahi ʻo kau ai e ngaahi fakahā naʻe ʻomi fakahangatonu kiate ia, pea kau ʻi he ngaahi fai tuʻutuʻuni ki hono pulusi ʻo e ngaahi fakahaá ko ha Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú. Naʻe kau fakataha ʻa Makalelini mo ha niʻihi kehe ʻi ha konifelenisi ʻe taha ʻi Nōvema ʻo e 1831, ʻo tala ai ko e ngaahi fakahā ko ʻení naʻe “fuʻu mahuʻinga ki he Siasí ko e ngaahi koloa ʻa e Māmaní kotoa” pea ʻoku ʻiate kinautolu “ʻa e ngaahi Kī ʻo e ngaahi meʻa lilo ʻo e Puleʻangá, & ko e ngaahi koloa ʻo e Taʻengatá ki he Siasí.”