2012
Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Tokanga Taha ki he Temipalé
Sepitema 2012


Hotau Ngaahi ʻApí, Hotau Ngaahi Fāmilí

Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Tokanga Taha ki he Temipalé

ʻOku ʻikai ha toe ngāue maʻongoʻonga ange ka ko hono faʻu ha fāmili taʻengata—pea ʻoku fakahoko e ngāue ko iá ʻi he fale ʻo e ʻEikí.

ʻOku siʻi ha meʻa te ne uesia pea ongo ange kiate kitautolu he moʻuí ka ko e mole ha taha ne tau ʻofa ai. Ne hoko ha faʻahinga mole pehē kia Pīsope Lisiate Lotilikuesí mo hono uaifi ko Luté. Ka kuó na fehangahangai mo e faingataʻá ni ʻi he tui, he kuó na mamata mo fanongo tonu he ngaahi ouau toputapu ʻo e temipalé, ʻo tataki ai kinaua ke na vāofi ange mo e Fakamoʻuí, ʻo maʻu e fiefiá mo e melinó.

Fehangahangai mo e Molé

Ne feʻiloaki ʻa Lisiate mo Lute ʻi ha ngāueʻanga sima ʻi ʻAsokuesi, ko ha kiʻi kolo ʻi he ʻOtu Moʻunga ʻEnitesí ʻoku ʻikai ke mamaʻo mei Suenisā ʻi ʻEkuatoá. Ko ha papi ului ʻa Lisiate ki he Siasí, ʻa ia ne kau mai ki ai mo ʻene fineʻeikí mo hono tokouá ʻi ha ngaahi taʻu siʻi kimuʻa. Naʻe teʻeki kau ʻa Lute ki he Siasí he taimi ko iá.

ʻOkú ne malimali pē mo pehē, “Ne ʻikai lava ke u toe mavahe meia Lute he taimi naʻá ma feʻiloaki aí.”

Naʻá na mali he 1996. Hili ha ngaahi māhina siʻi mei ai, ne mālōlō e tangataʻeiki ʻa Luté.

ʻOku pehē ʻe Lute, “Naʻe hoko ʻene mālōloó ko ha fuʻu meʻa fakamamahi ki heʻeku moʻuí. ʻOku ʻikai toe ʻosi hoʻo mamahí ʻi ha mole ha taha naʻá ke ʻofa ai. ʻOkú ke ongoʻi maʻu pē ʻa e molé.”

Ne mālōlō e fineʻeiki ʻa Lisiaté he 2001. Ne toe fuʻu fakamamahi mo e mole koiá. Hili ha ngaahi taʻu ne matuʻotuʻa e ʻilo mo e fakamoʻoni ʻa Lisiate ki he ongoongoleleí, ʻo hoko ia ko ha fakanonga.

ʻOkú ne pehē, “Ne mahino kiate au ha kiʻi meʻa siʻi ʻo e meʻa ʻoku hoko ki heʻeku fineʻeikí, koeʻuhí ko e ongoongoleleí. Ne u vahevahe mo Lute ʻa e ʻAlamā 40:11 mo fakamatalaʻi e meʻa ʻoku hoko ki he laumālié ʻi he taimi ʻoku mavahe ai mei he sinó. Ko ha fakafiemālie lahi ʻeni kiate kimaua fakatouʻosi.”

Fakamahuʻingaʻi ʻo e Tauʻatāina ke Filí

Neongo iá, ka ne ʻikai pē ke tokanga ʻa Lute ia ki he Siasí, neongo ʻene anga fakakaumeʻa ki he kāingalotu ʻo e Siasí mo e kau faifekaú. ʻOku pehē ʻe Lute, “Ne ʻikai ke u ongoʻi ʻoku fie maʻu ke liliu ʻeku tui fakalotú.”

Ne ʻikai loto ʻa Lisiate ke toe fai ha lau ki ai. ʻOkú ne pehē, “Ko e taimi kotoa pē ne ma talanoa ai ki he Siasí, ne ʻikai tuku lelei ʻema talanoá. Ne ʻikai iku lelei, ʻeku vilitaki atu ki aí. Ne u pehē ke tuku ā. Ne ʻikai ke u loto ke fai ha meʻa pehē ki ai.”

Naʻe fakaafeʻi ʻe he ongo faifekaú ʻa Lute ki ha ouau papitaiso he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 2001. Naʻe hanga heʻene fili ke tali e fakaafé ʻo liliu e meʻa kotoa.

Naʻe vahevahe ʻe he fefine ne papitaisó ʻene fakamoʻoní ʻi he ouau ne faí. Naʻe manatu ki ai ʻa Lute, “Naʻá ne lea ki he ngaahi mana heʻene moʻuí talu ʻene ʻiloʻi e Siasí—ngaahi mana ʻo e moʻui leleí, lelei e meʻa kotoa, mo e mālohí. Ne nofo tokotaha pē e fefiné ni ka ʻokú ne maʻu e fakamoʻoni peheni.”

Ne fakakaukau ʻa Lute pe ʻoku anga fēfē hano maʻu ha tui pehē ʻe ha fefine ʻoku fehangahangai mo ha ngaahi ʻahiʻahi faingataʻa. Ne ongo kia Lute e fehuʻi ko iá mo hono fakaafeʻi ia ki he ouau papitaisó ʻo ne teuteu ai ke maʻu ha fakamoʻoni mei he Laumālié.

“Ko e taimi ia ne u fai ai e fili ke papitaisó. ʻI heʻema toko ua pē mo Lisiate kimui aí, ne u pehē ange, ‘Lisiate, fēfē kapau ʻe papitaiso au ʻi Tīsema?’ Ko e meʻa pē ia ʻoku fie maʻu ke fakamatalaʻi atú. Kuó u ʻosi maheni foki mo e Siasí pea mo e ongoongoleleí. Ka naʻe kei fie maʻu pē ke u fanongo ki he ngaahi lēsoni ʻa e ongo faifekaú.”

Ne pehē ʻe Lisiate, “ʻOku teuteuʻi ʻe he ʻOtuá e loto ʻo e kakaí. Te tau lava ke fai ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻiate kitautolu pē. Ne u fai ha ngaahi meʻa lahi, ka naʻe toki hoko pē ia he mateuteu ʻa Lute ki aí.”

ʻOku tui ki ai ʻa Lute: “Ne lahi ha ngaahi faingataʻa ke u ikunaʻi he taimi naʻá ma mali aí. ʻI heʻeku ikunaʻi e ngaahi faingataʻa ko iá, ne u fakatokangaʻi leva ʻoku ʻikai fie maʻu ke u tatali ki ha toe mana kehe ʻi heʻeku moʻuí. Ko e taimi ia ne u mateuteu ai ke papitaisó.”

Ko e Fehangahangai mo e Ngaahi Faingataʻá ʻi he Tui

Ne fakaʻilongaʻi ʻe hono papitaiso ʻo Lute ʻi Tīsema 2001 ha liliu ki he meʻa ke tukutaha ai e tokanga ʻa hona fāmilí. Ne maʻu ha mālohi fakalaumālie mo e ngaahi tāpuaki mei he liliu ko iá ʻokú ne kei tataki pē au ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni.

ʻOku pehē ʻe Lisiate, “Ne silaʻi kimaua he temipalé ʻi he ʻaho 28 ʻo Sune 2003. Ne ma aʻusia ha ngaahi tāpuaki lahi koeʻuhí ko ia. Ne silaʻi ʻema ongo tamaiki lalahí kiate kimaua, pea fāʻeleʻi ʻi he fuakavá ʻema ongo tamaiki hokó. ʻOku hoko ʻema fānaú ko ha tāpuaki.”

ʻOku fakamatalaʻi ʻe Lisiate ne maʻu e melinó ʻi hona ʻapí ʻi he ngāue faivelenga he Siasí: “Kuó u fefuaʻaki tatau mo hoku hoá ʻema kavengá. Kuó ma fehangahangai mo ha ngaahi faingataʻa mo ha ʻahiʻahi, ka kuo malava ke ma ikunaʻi kinautolu ʻi heʻema tuʻu fakatahá. ʻOkú ma tui ki he ngaahi meʻa tatau. ʻI hono sila kimaua he temipalé ʻokú ma ʻilo ʻe tokoniʻi kimaua ʻe he ʻEikí, ʻo kapau te ma kātaki faivelenga.”

ʻOku Liliu e Uōtí ʻi he Tokanga Taha ki he Temipalé

Naʻe toko 25 pē e kau mēmipa ne ʻi he Kolo ʻAsokuesí he taimi ne papitaiso ai ʻa Luté. Kuo hoko ʻeni ko ha uooti, pea ʻoku faʻa toko 75 pe tokolahi ange e kāingalotu ʻoku ʻi he houalotu sākalamenití.

ʻOku pehē ʻe Lute, “ʻOkú ke fakamālohia e niʻihi fakafoʻituituí he taimi ʻokú ke fakamālohia ai e ngaahi fāmilí. ʻOku tau fakamālohia hotau fāmilí pea mo e uōtí, ʻi hono tauhi ʻe he kāingalotú e ngaahi fekaú pea fanongo ki he meʻa kotoa ʻoku akoʻi mai kiate kitautolu ʻe he kau takí. ʻOku hangē e fāmili takitaha ko ha konga ʻo e sima ʻokú ne pukepuke fakataha e uōtí kae lava ʻo tupu.”

ʻI heʻene hoko ko e pīsopé kuo poupouʻi ʻe Lisiate ʻa e ngāue ke fakamālohia e ngaahi fāmilí ʻi hono fai mo tauhi e ngaahi fuakavá mo e toutou ʻalu ʻo lotu ʻi he temipalé. Ko e taha e sīpinga ʻoku hā ai e fakamamafa ko ʻení ko e ngaahi fononga fakauooti ki he temipalé ki he Temipale Kuakuila ʻEkuatoá, ʻoku meimei houa ʻe nima ʻe fononga ki aí.

ʻOku pehē ʻe Lute, “ʻOku mau ʻalu fakauooti he lahi taha te mau lavá. Ko ʻemau taumuʻá ke silaʻi e fāmili kotoa pē ʻi he temipalé.”

ʻOku toe tānaki mai ʻa Lisiate, “Kuo tokoni ki he tupulaki fakalaumālie ʻa e ngaahi fāmilí, e ʻalu ʻo sila he temipalé. Ne sila ha ngaahi fāmili tokolahi he ngaahi taʻu mai kimui ní. ʻOku nau teuteu he taimí ni ʻenau ngaahi hingoa fakafāmili pē ʻanautolu mo fakahoko e ngaahi ouaú maʻa ʻenau ngaahi kuí. Ko kinautolu kuo fai iá kuo nau fakatupulaki ha tukupā lahi ange ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea maʻu ha fiefia ʻoku lahi angé. Kuo liliu ʻe he temipalé e vīsone ʻa e kāingalotú.”

ʻOku Liliu mo e Niʻihi Fakafoʻituituí ʻi he Tokanga Taha ki he Temipalé

Kuo maʻu ʻe he fāmili Lotilikuesí ha fakamoʻoni mālohi mo fakatāutaha ki he ngaahi fuakava temipalé mo hono fakahoko e ngāue fakafofonga maʻa ʻenau ngaahi kuí, ʻo makatuʻunga mei he ngaahi aʻusia toputapu mo fakatāutahá.

ʻOku pehē ʻe Lute, “Kuo mau fakahoko ha ngāue ki heʻeku ngaahi faʻētangatá mo e mehikitangá, mo e kāinga ʻeku tangataʻeikí. Naʻa mau ongoʻi ʻoku totonu ke mau fai pē e ngāue ki homau fāmilí. ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻoni e ngāue fakafofonga ʻoku tau faí. ʻOku ou ongoʻi ha fiemālie lahi ʻi he ngāue kuo mau lava ke fai ki heʻemau ngaahi kuí. Kuo hoko ko e ngāue makehe tahá ʻeni.”

ʻOku fakamoʻoni ki ai ʻa Lisiate, “ʻOku ou fiefia hono fai e ngāue fakatemipalé maʻanautolu ʻoku kei tatalí. Ko e ngāue ʻeni ki heʻetau moʻuí kotoa. Ko e meʻa ʻeni ʻoku mau loto ke faí.”

Ne liliu ʻe he ʻalu ki he temipalé hona fāmilí. ʻOku pehē ʻe Lute, “Ne liliu lahi ha ngaahi meʻa, hili ʻema sila he temipalé. Kuo tupulaki homa ivi fakalaumālié.”

ʻOku tui ki ai ʻa Lisiate: “ʻOku ʻuhinga ki homau fāmilí, ko ha uouangataha lahi ange, ʻo ʻiloʻi ko e haʻi fakafāmilí, ʻa ia ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga moʻoni ia ʻo e meʻa kotoa pē, te ne ʻomi kiate kitautolu e mālohi ke laka atu kimuʻá. ʻOku ʻi ai maʻu pē ha ngaahi faingataʻa ʻi he moʻuí. Te tau lava ke fehangahangai mo e kahaʻú ʻi ha founga makehe, koeʻuhí ko e taumuʻa ʻoku tuku mai ʻe he temipalé maʻatautolú. Ko e malava ko ia ke vahevahe atu e ngaahi tāpuakí ni—ʻo tautefito ki hono tokoniʻi e ngaahi fāmili kehé ke fai mo e meʻa tataú—ʻoku ʻomi ai ha fiefia lahi ki heʻetau moʻuí. ʻOku ou ongoʻi ha tukupā lahi ange ʻi homau ʻapí.”

ʻOku ongoʻi ʻe Lisiate ko e taha ʻo e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga tahá e fili ko ia ʻa e fāmilí ke teuteu ke ʻalu ki he temipalé, maʻu e ngaahi ouaú, pea sila, mo toe foki ke fai ha ngāue fakafofonga maʻa ʻenau ngaahi kuí. ʻOkú ne pehē, “ʻOku liliu e moʻuí, ʻi heʻetau fakaʻaongaʻi e tuí pea tali e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí kae tautautefito ki he taimi ʻoku tau ʻalu ai ki he temipalé ke fai e silá mo e ngaahi ouau fakamoʻuí ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku ʻikai ke kei tatau e tokotaha ʻokú ne maʻu e ngaahi fuakava ʻo e temipalé.”

Toʻo mei he Ko e Kolo Taʻengatá, tā ʻe Keith Larson © 2000; tā ʻo e Temipale Kuiakuila ʻEkuatoá tā ʻe Janae Bingham

ʻI ʻOlungá: Ko Lisiate mo Lute Lotilikuesi mo ʻena fānaú (mei toʻohemá): Malia Siuti, Siaosi, Lisiate ko e Siʻí., mo Feleti. Ne silaʻi kinautolu ʻi he Temipale Kuiakuila ʻEkuatoá (toʻomataʻú).

Tā ʻo e fāmilí fai ʻe Joshua J. Perkey

Paaki