2021
’Ohipa tano ’ore e fa’atupu i te riri
Me 2021
14:51

’Ohipa tano ’ore e fa’atupu i te riri

Nā Elder Dale G. Renlund

Nō te pupu nō te Tino ’Ahuru Ma Piti ’āpōsetolo

’Ua māramarama Iesu Mesia i te ’ohipa tano ’ore ’e e mana tōna nō te hōro’a mai i te rā’au fa’aora.

I te matahiti 1994, ’ua tupu te hō’ē taparahira’a ta’ata i te fenua ’Āfirita Hiti’a o te rā nō Rwanda, nō te mau pe’ape’a i roto i te mau ’ōpū fēti’i. ’Ia au i te mau nūmera, ’ua hau i te hō’ē ’āfa mirioni ta’ata tei pohe.1 Te vāhi faufa’a, te rahira’a o te nūna’a nō Rwanda tei fa’afaite,2 terā rā te tāmau noa nei ā te reira mau ’ohipa i te fa’atupu i te fifi.

’Ahuru matahiti i ma’iri a’e nei, ’a tere ai tā’u vahine ’e ’o vau i Rwanda, ’ua paraparau māua ’e te hō’ē horopatete i te taura’a manureva nō Kigali. ’Ua ’oto roa ’oia i te ’ohipa tano ’ore o te taparahira’a ta’ata ’e ’ua ui ma te putapū ē, « ’Ahiri pa’i ē, tē vai ra te Atua, e’ita ānei ïa ’oia e rave i te hō’ē ’ohipa nō ni’a i te reira ? » Nō teie ta’ata—’e nō tātou e rave rahi—e nehenehe te māuiui ’e te ’ohipa tano ’ore teimaha e tū’ati ’ore i te huru mau o te hō’ē Metua here i te ao ra ’e te maita’i. Terā rā, tē vai mau ra ’oia, e mea maita’i ’oia, ’e tē here pāpū nei ’oia i tāna mau tamari’i tāta’itahi. Hō’ē ā tahito tō teie fa’ahitira’a parau i te huita’ata nei, ’e e’ita e nehenehe e fa’ata’a atu nā roto i te hō’ē fa’a’otora’a parau ’ōhie ’aore rā, i ni’a i te hō’ē parau pia.

Nō te ha’amata i te fa’ata’a i te reira, e hi’o ana’e tātou i te mau huru ’ohipa tano ’ore rau. E rave ana’e i te hi’ora’a o te hō’ē ’utuāfare, i reira ’ua fāri’i te tamari’i tāta’itahi i te hō’ē tino moni i te hepetoma tāta’itahi nō te ’ohipa tā rātou i rave i te fare. Hō’ē tamaiti, ’o John, ’ua ho’o ’oia i te monamona ; hō’ē tamāhine, ’o Anna, ’ua ha’aputu ’oia i tāna moni. I te pae hope’a, ’ua ho’o mai ’o Anna i te hō’ē pere’o’o ta’ata’ahi nōna. ’Ua feruri ’o John ē, ’aita e tano ’ia fāri’i Anna i te hō’ē pere’o’o ta’ata’ahi, e ’ere ho’i ’o te reira mau. Terā rā, ’ua fa’atupu te mau mā’itira’a a John i te ’aifāito-’ore-ra’a, ’eiaha i te ravera’a a te metua. ’Aita roa atu te fa’aotira’a a Anna e ha’apae i te ha’amāuruurura’a i terā iho taime e ’amu i te monamona, i fa’ahepo noa a’e i te ’ohipa tano ’ore i ni’a ia John nō te mea tei iāna ato’a te fana’ora’a mai tōna tuahine.

E nehenehe ato’a tā tātou mau fa’aotira’a e fa’atupu i te mau fa’ahope’ara’a maita’i ’aore rā, te mau fa’ahope’ara’a ’ino i te roara’a o te tau. Mai tā te Fatu i heheu mai, « mai te mea e hau a’e tō te hō’ē ta’ata noa’ara’a i te ’ite ’e i te māramarama i roto i teie orara’a nei nā roto i tōna itoito ’e tōna ha’apa’o i te tahi ra, e maita’i a’e ’oia i roto i te ao e tae mai ra ».3 ’Ia fāri’i ana’e vetahi ’ē i te mau maita’i nā roto i tā rātou mau mā’itira’a itoito, e’ita tātou e nehenehe e parau ē, e ’ohipa tano ’ore te reira ia tātou nō te mea, ’ua fāri’i ato’a tātou i taua mau rāve’a ra.

Te tahi atu hi’ora’a nō te ’ohipa tano ’ore nō roto mai ïa i te hō’ē ’ohipa tei tupu i ni’a i tā’u vahine, ’o Ruth, i tōna tamari’iri’ira’a. I te hō’ē mahana, ’ua fa’aro’o ’o Ruth ē, tē ’āfa’i ra tōna metua vahine i te hō’ē teina tuahine ’o Merla, e ho’o mai i te tīa’a ’āpī. ’Ua amuamu ’o Ruth, « e māmā, e ’ere roa atu i te mea tano ! E tīa’a ’āpī fāito hope’a tō Merla ».

’Ua ui mai ra te metua vahine o Ruth, « e Ruth, e ō ānei tō ’oe tīa’a ? »

Pāhono atura Ruth ē, « ’ē ».

I reira nā ’ō atu ra te metua vahine ’o Ruth ē, « e’ita te tīa’a ’o Merla e ō fa’ahou ».

’Ua fāri’i ’o Ruth ē, ’ei tīa’a tano maita’i tō te tamari’i tāta’itahi i roto i te ’utuāfare e ti’a ai. Noa atu ’ua hina’aro roa ’o Ruth i te tīa’a ’āpī, ’ua marū tōna ferurira’a nō te ’ohipa tano ’ore i ni’a iāna, i tōna ’itera’a i te mau tumu o te reira i roto i te mata o tōna metua vahine.

E’ita e nehenehe ’ia fa’ata’a i te tahi mau ’ohipa tano ’ore ; e mea au ’ore roa te mau ’ohipa tano ’ore ’o te ’ore e nehenehe e fa’ata’ahia. E tae mai te ’ohipa tano ’ore nā roto i te orara’a ’e te mau tino ti’a ’ore, tei pēpē ’aore rā, tei ma’ihia. E mea tano ’ore mau te orara’a tāhuti nei. Tē fānauhia nei te tahi mau ta’ata i roto i te orara’a auhune, te tahi ’aita. E mau metua maita’i tō te tahi, ’aita tō te tahi pae. Tē ora nei te tahi e rave rahi matahiti te maoro, te tahi pae mea iti roa. ’E mai te reira noa. Tē rave nei te tahi mau ta’ata i te mau hape tano ’ore, noa atu ē tē tāmata nei rātou i te rave i te maita’i. Tē mā’iti nei te tahi pae ’eiaha e tāmarū i te mau ’ohipa tano ’ore ’ia ti’a ia rātou. Te mea fifi ra, tē fa’a’ohipa nei vetahi i tō rātou ti’amāra’a tā te Atua i hōro’a nō te ha’amāuiui ia verā ma, ’aita ho’i e ti’a ia rātou ’ia nā reira.

E nehenehe te mau huru ’ohipa tano ’ore ta’a ’ē e tāhō’ē, ma te fa’atupu i te hō’ē miti nīnā fenua [tsunami] o te ’ohipa tano ’ore teimaha. ’Ei hi’ora’a, tē ha’afifi nei te ma’i pe’e COVID-19 ma te ’aifāito ’ore i te feiā tei roto a’ena i te mau fifi fāito rau ’e te rahi. Tē māuiui nei tō’u ’ā’au nō te feiā e fārerei nei i te reira huru ’ohipa tano ’ore, tē fa’a’ite nei rā vau ma tō’u ’ā’au māuiui ato’a ē, tē hāro’aro’a nei Iesu Mesia i te ’ohipa tano ’ore ’e e mana tōna nō te hōro’a mai i te rā’au fa’aora. ’Aore hō’ē mea e nehenehe e fa’aauhia i te ’ohipa tano ore tāna i fa’aruru. E ’ere roa atu i te mea tano ’ia fāri’i ’oia i te mau māuiui ’e te mau ’ati ato’a o te huita’ata nei. E ’ere roa atu i te mea tano ’ia māuiui ’oia nō tā’u mau hara ’e mau hape ’e nō tā ’outou. ’Ua fa’aoti rā ’oia ’ia rave i te reira nō tōna here ia tātou ’e i te Metua i te ao ra. ’Ua māramarama maita’i roa ’oia i te mau mea tā tātou e fārerei nei.4

Tē fa’ahiti nei te mau pāpa’ira’a mo’a ē, ’ua amuamu te mau ’āti ’Īsera’ela tahito ra ē, ’ua rave ’ino te Atua ia rātou ma te tano ’ore. ’Ei pāhonora’a, ’ua ani Iehova ia rātou, « e mo’e ānei te ’aiū i te metua vahine mau iho, ’e ’aita atu ra e ’ite i te aroha i te tamaiti nō tōna iho ’ōpu ? » Noa atu e mea pāpū ē, e ’ore roa e mo’ehia i te hō’ē metua vahine here tāna tamari’i, ’ua parau o Iehova ē, e mea ’eta’eta atu ā tāna ha’apa’ora’a. ’Ua parau ’oia ē : « E mo’e ā ïa iāna, e’ita rā ’oe e mo’e iā’u… Inaha, ’ua ha’amau vau ia ’oe i ni’a i tā’u apu rima ; ’e tē vai noa mai ra tō mau patu i mua iā’u nei ».5 Nō tō Iesu Mesia fa’a’oroma’ira’a i te tusia tāra’ehara mure ’ore, e aroha rahi tōna ia tātou.6 ’Ua ’ite ’oia ia tātou i te mau taime ato’a ’e tō tātou huru orara’a.

I roto i te tāhuti nei, e nehenehe tātou « e haere ma te itoito » i te Fa’aora ra ’e ’ia fāri’i i te aroha, te ora, ’e te tauturu.7 Noa atu ē, tē māuiui nei tātou ma te ta’a ’ore, e nehenehe te Atua e ha’amaita’i ia tātou nā roto i te mau rāve’a ’ōhie, tei mātarohia ’e te faufa’a. ’A ha’api’i mai ai tātou ’ia ’ite i teie mau ha’amaita’ira’a, e tupu i te rahi tō tātou ti’aturi i te Atua. I roto i te mau tau mure ’ore, e fa’atītī’aifaro te Metua i te ao ra ’e ’o Iesu Mesia i te mau ’ohipa tano ’ore ato’a. E hina’aro tātou ’ia ’ite nāhea ’e ahea ra. Nāhea rāua i te rave i te reira ? Ahea ra rāua e rave ai i te reira ? ’Ia au i tō’u ’itera’a, ’aita rāua i heheu mai nāhea ’aore rā ahea.8 Tā’u i ’ite ’oia ho’i e rave rāua.

I roto i te mau tupura’a tano ’ore, hō’ē o tā tātou ’ohipa ’o te ti’aturira’a ïa ē, « te mau mea ato’a ’aita e tū’ati i te orara’a nei, e nehenehe ïa e fa’a’āfarohia nā roto i te tāra’ehara a Iesu Mesia ».9 ’Ua upo’oti’a Iesu Mesia i ni’a i te ao ’e « ’ua horomi’i » i te mau ’ohipa tano ’ore ato’a. Maoti ’oia, e nehenehe tātou e fāri’i i te hau i roto i teie ao ’e ’ia ’oa’oa.10 Mai te mea e vaiiho tātou iāna ’ia rave, e fa’ariro Iesu Mesia i te ’ohipa ’ino ’ei rē nō tātou.11 E’ita ’oia e tāmarū noa ia tātou ’e e fa’aho’i mai i te mea tei mo’e ;12 E fa’a’ohipa ’oia i te ’ohipa tano ’ore ’ei maita’i nō tātou. Nō ni’a i te ’itera’a nāhea ’e ahea, e ti’a ia tātou ’ia ’ite ’e ’ia fāri’i, mai tā Alama i rave, « ’aita e pe’ape’a i te reira ; ’ua ’iteā ho’i i te Atua teie mau mea ato’a ; ’ātīrā ïa tō’u ’ite ē, ’ua ha’apa’ohia te taime ».13

E nehenehe tātou e tāmata i te tāpe’a i tā tātou mau uira’a nō ni’a i te nāhea ’e ahea nō te tahi atu taime ’e ’ia tūtonu i ni’a i te fa’ahotura’a i te fa’aro’o ia Iesu Mesia, e mana tōna nō te fa’ati’a i te mau mea ato’a ’e te hina’aro ’ia nā reira.14 E mea faufa’a ’ore nō tātou ’ia onoono ’ia ’ite nāhea ’aore rā ahea e e mea hape.15

’A fa’ahotu ai tātou i te fa’aro’o ia Iesu Mesia, e ti’a ato’a ia tātou ’ia tūtava ’ia riro mai iāna te huru. I muri iho e fa’a’ite atu ai tātou i te aroha ia vetahi ’ē ’e e tāmata i te fa’aiti mai i te ’ohipa tano ’ore i te vāhi e ’ite ai tātou i te reira ;16 e nehenehe tātou e tāmata i te fa’a’āfaro i te mau mea ato’a i te vāhi e mana tō tātou. Nō reira, ’ua fa’aue mai te Fa’aora ia tātou ē, « e mea ti’a i te ta’ata nei ’ia ’ana’anatae i te ’ohipa maita’i, ’e ’ia rave ho’i i te mau ’ohipa e rave rahi nā roto i tō [tātou] iho hina’aro, ’e ’ia fa’atupu fa’arahi ho’i i te parauti’a ».17

Hō’ē ta’ata tei ’ana’anatae i te ’aro i te ’ohipa tano ’ore ’o te pāruru Bryan Stevenson ïa. Tāna ’ohipa i te pae nō te ture i te fenua Marite, ’o te pārurura’a ïa i te feiā i pari-hape-hia, te fa’a’orera’a i te mau fa’autu’ara’a hau roa i te rahi, ’e te pārurura’a i te mau ti’ara’a tumu o te huita’ata. Tau matahiti i ma’iri a’e nei, ’ua pāruru ’o Stevenson tāne i te hō’ē ta’ata tei pari-hape-hia i te hara taparahi-pohe-ra’a ’e ’ua fa’autu’ahia ’oia i te utu’a pohe. ’Ua ani ’o Stevenson tāne i te pāturura’a a te ’ēkalesia keretesiano a taua ta’ata iho, noa atu e ’ere te reira ta’ata i te mea itoito i roto i tāna ’ēkalesia ’e ’ua fa’a’inohia ’oia i roto i te huira’atira nō te hō’ē ’ohipa fa’aturi tei ’itehia e te mau ta’ata ato’a.

Nō te fa’arotahi i te ’āmuira’a i ni’a i te mea faufa’a mau, ’ua paraparau Stevenson tāne ia rātou nō ni’a i te vahine tei parihia i te fa’aturi ’e ’ua arata’ihia mai i mua ia Iesu. ’Ua hina’aro te feiā pari e pehi iāna i te ’ōfa’i, terā rā ’ua parau atura Iesu, « nā te ta’ata hara ’ore… e tāora atu i te ’ōfa’i mātāmua iāna ».18 ’Ua haere ’ē atura te feiā i pari mai. ’Aita Iesu i fa’ahapa i te vahine, ’ua fa’aue rā iāna ’eiaha e rave fa’ahou i te hara.19

I muri a’e i tōna fa’ati’ara’a i teie tuha’a ’ā’amu, ’ua parau a’era ’o Stevenson tāne ē, ’ua tūra’i te fa’ati’ara’a i te ta’ata iho, te mata’u, ’e te riri i te mau keretesiano ’ia tāora i te ’ōfa’i i ni’a i te mau ta’ata e topa i raro. I muri iho nā ’ō a’era ’oia, « e’ita tā tātou e nehenehe e hi’o noa i te reira ’ia tupu », ’e ’ua fa’aitoito ’oia i te ’āmuira’a ’ia riro ’ei mau « ta’ata haru ’ōfa’i ».20 E te mau taea’e ’e te mau tuahine, te ’orera’a e tāora i te ’ōfa’i ’o te ta’ahira’a mātāmua ïa i roto i te fa’a’itera’a i te aroha ia vetahi ’ē. Te piti o te ta’ahira’a, ’o te tāmatara’a ïa i te haru i te ’ōfa’i i tāorahia e vetahi ’ē.

Te huru nō tā tātou ravera’a i te mau vāhi maita’i ’e te mau vāhi ’ino, e tuha’a te reira nō te tāmatara’a o te orara’a. E’ita tātou e ha’avāhia nā roto iti a’e i tā tātou e parau, nā roto rā i tā tātou huru ha’ara’a i ni’a i te feiā paruparu ’e te feiā fana’o ’ore.21 ’Ei feiā mo’a i te mau mahana hope’a nei, e ’imi tātou ’ia pe’e i te hi’ora’a o te Fa’aora, ’ia rave i te maita’i.22 E fa’a’ite tātou i tō tātou here i tō tātou ta’ata tupu nā roto i te ravera’a i te ’ohipa nō te ha’apāpū i te ti’amā o te mau tamari’i pā’āto’a a te Metua i te ao ra.

Ma tō tātou iho mau vāhi maita’i ’e te mau vāhi ’ino i te ferurira’a, e mea maita’i ’ia mana’o. Nō John, ’ia hāro’aro’a i te ’itera’a ē, nō te aha ’o Anna i fāri’i ai i te pere’o’o ta’ata’ahi. Nō Ruth, ’ia hi’o i te hina’aro o Merla i te tīa’a, nā roto i te mata o tōna metua vahine. Tē tāmatara’a i te hi’o i te mau ’ohipa nā roto i te hō’ē hi’ora’a ātea mure ’ore e nehenehe te reira e riro ’ei mea māramarama. ’A rahi ai tō tātou rirora’a mai te Fa’aora te huru, e fa’arahi atu tātou i te maita’i, te hāro’aro’a, ’e te aroha.

E ho’i mai au i ni’a i te uira’a i uihia mai e tō māua hoa horopatete i Kigali ’a ’oto ai ’oia i te ’ohipa tano ’ore o te taparahira’a ta’ata i Rwanda, ’e ’ua ui ē, « ’Ahiri pa’i ē, tē vai ra te Atua, e’ita ānei ïa ’oia e rave i te hō’ē ’ohipa nō ni’a i te reira ? »

Ma te ’ore e fa’aiti i te māuiui tei fa’atupuhia e te taparahira’a ta’ata, ’e i muri a’e i te ’itera’a i tō māua ’ite ’ore i taua huru māuiui ra, ’ua pāhono atu māua ē, ’ua rave Iesu Mesia i te hō’ē ’ohipa nō ni’a i te ’ohipa tano ’ore ri’ari’a.23 ’Ua fa’ata’a atu māua e rave rahi mau ha’api’ira’a o te ’evanelia nō ni’a ia Iesu Mesia ’e te fa’aho’i-fa’ahou-ra’a-hia mai o tāna ’Ēkālesia.24

I muri iho, ’ua ani mai teie ta’ata, ma te roimata tahe, « tē parau ra ’ōrua ē, e nehenehe tā’u e rave i te hō’ē ’ohipa nō tō’u mau metua ’e tō’u metua fēti’i tei pohe ? »

Parau atura māua, « ’ē ! » I muri iho ’ua fa’a’ite pāpū atu māua ē, te mau mea tano ’ore ato’a nō ni’a i te orara’a e nehenehe e fa’a’āfarohia nā roto i te tāra’ehara a Iesu Mesia, ’e nā roto ho’i i tōna mana, e nehenehe te mau ’utuāfare e ’āmuihia ē a muri noa atu.

I mua i te ’ohipa tano ’ore, e nehenehe tātou e fa’aātea ia tātou iho i te Atua ’aore rā, ’e nehenehe tātou e hutihia iāna ra nō te fāri’i i te tauturu ’e te pāturura’a. ’Ei hi’ora’a, te tama’i maoro i rotopū i te ’āti Nephi ’e te ’āti Lamana, ’ua fa’atupu i ni’a i te ta’ata ma te ta’a ’ē. ’Ua parau ’oia ē, « i ’eta’eta ai rātou e rave rahi » ’e te tahi pae « ’e nō tō rātou mau ’ati rahi, i marū ai rātou e rave rahi, ’e ’ua fa’ahaeha’a rātou ia rātou iho i mua i te Atua ».25

’Eiaha e vaiiho i te ’ohipa tano ’ore ’ia fa’a’eta’eta ia ’outou, ’aore rā, ’ia fa’a’ino i tō ’outou fa’aro’o i te Atua. E ani rā i te Atua i te tauturu. E fa’arahi i tō ’outou māuruuru ’e te ti’aturi i ni’a i te Fa’aora. ’Eiaha e fa’arahi atu i te ’ino’ino, e vaiiho rā iāna ’ia tauturu ia ’outou ’ia maita’i a’e.26 ’A fa’ati’a iāna ’ia tauturu ia ’outou ’ia tāmau māite noa, ’ia vaiiho i tō ’outou mau ’ati « ’ia horomi’ihia i roto i te ’oa’oa i te Mesia ra ».27 ’A ’āmui mai iāna i roto i tāna misiōni « ’ia fa’aora i te feiā ’ā’au ’oto »28 e tūtava ’ia fa’aiti i te ’ohipa tano ’ore, ’e ’ia riro mai ’ei ta’ata haru ’ōfa’i.29

Tē fa’a’ite pāpū nei au ē, tē ora nei te Fa’aora. ’Ua māramarama ’oia i te ’ohipa tano ’ore. Tē fa’aha’amana’o tāmau noa nei te mau tāpa’o i roto i tōna ’apu rima iāna, ia ’outou ’e i te huru o tō ’outou orara’a. E aupuru ’oia ia ’outou i roto i tō ’outou mau ’ati ato’a. Nō rātou ’o tē haere mai iāna ra, e mono te hei o te nehenehe i te rehu auahi o te ’oto ; e mono te ’oa’oa ’e te pōpou i te māuiui ’e te ’oto ; e mono te māuruuru ’e te fa’ahanahanara’a i te mana’o paruparu ’e te pe’ape’a.30 E ha’amaita’ihia tō ’outou fa’aro’o i te Metua i te ao ra ’e ia Iesu Mesia hau atu i tā ’outou e nehenehe e feruri. Te mau ’ohipa tano ’ore ato’a—terā iho ā rā e fa’atupu i te riri—e ha’amo’ahia ïa ’ei maita’i nō ’outou. Tē fa’a’ite pāpū nei au i te reira nā roto i tē i’oa o Iesu Mesia, ’āmene.

Fa’ata’ara’a

  1. Hi’o John Reader, Africa: A Biography of the Continent (1999), 635–36, 673–79.

  2. Noa atu e mea tīa’ihia, e mea fifi te fa’afaitera’a Rwanda Te tahi mau uira’a e mea hōhonu ’e te ’eta’eta. Hi’o, ’ei hi’ora’a, « The Great Rwanda Debate : Paragon or Prison ? », Economist, 27 nō Māti 2021, 41–43.

  3. Te Parau Ha’api’ira’a ’e te mau Parau Fafau 130:19 ; ’āpitihia atu te ha’apāpūra’a.

  4. Hi’o Hebera 4:15.

  5. 1 Nephi 21:15–16.

  6. Hi’o Alama 7:11–13.

  7. Hi’o Hebera 4:16 ; hi’o ato’a Isaia 41:10 ; 43:2 ; 46:4 ; 61:1–3.

  8. E parau fa’aara : E ti’a ia tātou ’ia pāto’i i te fa’ahemara’a ’ia hāmani i tā tātou iho mau parau nō ni’a i te nāhea ’e ahea, noa atu te maita’i ’e te ti’a o te reira. E’ita tā tātou e nehenehe e fa’a’ī ma te tano, i te ’erera’a o te mea tā te Atua i ’ore ā i heheu mai.

  9. ’Ia Poro Haere i tā’u nei ’Evanelia : Hō’ē arata’i nō te ’ohipa misiōnare (2018), 52 ; hi’o ato’a Isaia 61:2–3 ; Apokalupo 21:4. « Te mau mea ato’a e ’ere i te mea maita’i i roto i te orara’a nei, e nehenehe e fa’a’āfarohia » te aura’a ra, te mau fa’ahope’ara’a o te ’ohipa tano ’ore nō tātou ’e fa’a’āfarohia ïa e fa’aitihia ’aore rā, e fa’a’orehia. I roto i tāna a’ora’a hope’a nō te ’āmuira’a rahi, « Haere mai te mea e nehenehe, ’e ’a here i te reira », ’ua parau o Elder Joseph B. Wirthlin, « Te roimata tāta’itahi i teie mahana, e fa’aho’ihia te reira hānere taime i te roimata o te ’oa’oa ’e te māuruuru… E upo’oti’a te parau tumu nō te fa’aho’ira’a » (Liahona, Novema 2008, 28).

  10. Hi’o Ioane 16:33.

  11. Hi’o 2 Nephi 2:2.

  12. Hi’o Ioba 42:10, 12–13 ; Iakoba 3:1.

  13. Alama 40:5.

  14. Hi’o Mosia 4:9.

  15. Hi’o Russell M. Nelson, « ’A vaiiho i te Atua ’ia upo’oti’a », Liahona, Novema 2020, 93. Myopic te aura’a, ’oia ho’i e ’ite fātata.

  16. ’Ei hi’ora’a, ’ua ha’apāpū te tapena Moroni ē, e mea hape ’ia fa’aea noa te ta’ata i te hiti ’e « ’eiaha e rave i te hō’ē ’ohipa » mai te mea e nehenehe tā rātou e tauturu ia vetahi ’ē (hi’o Alama 60:9–11 ; hi’o ato’a 2 Korinetia 1:3–4).

  17. Te Parau Ha’api’ira’a ’e te mau Parau Fafau 58:27 ; hi’o ato’a te mau ’īrava 26, 28–29.

  18. Ioane 8:7.

  19. Hi’o Ioane 8:10–11 tē nā ’ō ra te ’īritira’a a Iosepha Semita i te ’īrava 11, « ’e ’ua fa’ahanahana te vahine i te Atua mai taua hora ra, ’e ’ua ti’aturi i tōna i’oa », ’oia ho’i, te ’orera’a te Fa’aora e fa’ahapa ’e tāna fa’auera’a « ’eiaha rā ’ia hara fa’ahou » ’ua ha’aputapū ïa te reira i te toe’a o te orara’a o te vahine.

  20. Bryan Stevenson, Just Mercy: A Story of Justice and Redemption (2015), 308–9.

  21. Hi’o Mataio 25:31–46.

  22. Hi’o Te ’Ohipa 10:38 ; hi’o ato’a Russell M. Nelson, « Te piti o te ture rahi », Liahona, Novema 2019.

  23. Hi’o Te Parau Ha’api’ira’a ’e te mau Parau Fafau 1:17, 22–23.

  24. ’Ua fa’a’ite-pāpū-hia teie mau parau i roto i « Te Fa’aho’i-fa’ahou-ra’a-hia mai te ’īra’a o te ’Ēvanelia a Iesu Mesia : Hō’ē poro’i nā te ao nei nō te piti-hānere-ra’a o te matahiti », ChurchofJesusChrist.org.

  25. Alama 62:41.

  26. Hi’o Amos C. Brown, i roto Boyd Matheson, « ‘It Can Be Well with This Nation’ If We Lock Arms as Children of God », Church News, 25 nō Tiurai 2019, thechurchnews.com.

  27. Alama 31:38.

  28. Hi’o Luka 4:16–19. Te aura’a nō te parau fa’aora i te ’ā’au ’oto ’o te fa’aorara’a ïa i te feiā tei pēpē ’aore rā, tei perehu te vārua, te hina’aro, te mana’o, ’aore rā, te hōhonura’a o te ’ā’au (hi’o James Strong, The New Strong’s Expanded Exhaustive Concordance of the Bible2010], Hebrew dictionary section, 139 ’e 271).

  29. Hi’o, ’ei hi’ora’a, ia Russell M. Nelson, « ’A vaiiho i te Atua ’ia upo’oti’a » Liahona, Novema 2020, 94 ; Dallin H. Oaks, « ’A here i tō ’outou ’enemi », Liahona Novema 2020, 26–29. ’Ua fa’aitoito mai te peresideni Nelson: « I teie mahana, tē ti’aoro nei au i tō tātou mau melo i te mau vāhi ato’a, ’ia fa’a’ite i te hi’ora’a ma te vaiiho-roa-ra’a i te mau peu ’e te mau ’ohipa pae tahi. Tē tāparu nei au ia ’outou ’ia fa’arahi i te fa’atura nō te mau tamari’i ato’a a te Atua. ’Ua hau atu ïa te reira i te pāto’i-noa-ra’a i te mau peu ’e te mau ’ohipa pae tahi. ’Ua fa’ahiti te peresideni Oaks i te ’orometua Theresa A. Dear : « te mā’a a te au ’ore i te nūna’a ’ē ’o te riri ïa, te ha’avīra’a,te fa’aaura’a huna, te fa’atau, te tau’a ’ore, ’e te muhu ’ore ». I muri iho, ’ua parau ’oia, « ’ei mau melo nō Te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i te Feiā Mo’a i te mau Mahana Hope’a nei, e ti’a ia tātou ’ia rave maita’i atu ā nō te tauturu ’ia tinai i te au ’ore i te nūna’a ’ē ».

  30. Hi’o Isaia 61:3. Te fāri’ira’a i te hei o te nehenehe, ’oia ho’i, e riro mai tātou ’ei fatu ’āi’a ’āpiti ia Iesu Mesia i roto i te bāsileia o te Atua. Hi’o ato’a Donald W. Parry, Jay A. Parry, ’e Tina M. Peterson, Te hāro’aro’ara’a ia Isaia (1998), 541–43.