Ko ngā āpiha whakatumuaki tohungatanga o te Hāhi, arā, ko Tumuakitanga Tuatahi me te Kōrama o ngā Āpotoro Tekau Mā Rua. He tokomaha kē atu hoki ngā tāne me ngā wāhine ka āwhina ki te ārahi i ngā mahi o te Hāhi.
Upoko 20
Te Whakahaerenga o te Tohungatanga
Me pēhea tētahi tāne e whiwhi ai i te mana kia mahia ai ngā mahi a tō tātou Matua i te Rangi?
Ina mau i tētahi Tāne te Tohungatanga, ka taea e ia te mahi mō tō tātou Matua i te Rangi
Ko te tohungatanga te mana e hoatungia ai e tō tātou Matua i te Rangi ki ngā tāne me ngā tamariki tāne whaipai, ki te mahi i Āna mahi i te whenua. I hoatu Ia i tēnei mana ki a Ihu. Kua hoatungia e Ihu tēnei mana ki ngā tāne i te ao. Ka tū ngā tāne me ngā tamariki tāne e mau nei te tohungatanga hei māngai mō tō tātou Matua i te Rangi rāua ko Ihu. Ka taea e rātou te mahi i ētahi mea tē taea e ētahi atu tāne, tamariki tāne rānei te mahi. Ka taea e rātou te whakaako i te rongopai pono o Ihu Karaiti hei mihingare. Ka taea e rātou te manaaki i ngā tāngata māuiui. Ka taea e rātou te mahi i ngā mahi tapu i roto i te Hāhi.
Kua whakamārama mai a Ihu i te huarahi kia hoatungia ai te tohungatanga e tētahi tāne ki tētahi atu tāne, tamariki tāne rānei. Ka whakapā tētahi tāne e mau nei te tohungatanga i ōna ringaringa ki te māhunga o tētahi atu tāne, tamariki tāne rānei. Katahi ka hoatu ia i te tohungatanga ki a ia i runga i te ingoa o Ihu Karaiti, ā, mā te mana hoki o te tohungatanga e mau nei i a ia.
Ko te tāne, tamaiti tāne rānei anake e ngohengohe ana ki ā Ihu whakahaunga e tika ana kia whiwhi ai i te tohungatanga. Ka whakaae anake a Ihu kia mahia Āna mahi e ngā tāne, e ngā tamariki tāne rānei mēnā ka mau rātou ki Āna whakahaunga.
Kāore he tangata kaha ake i te ao i tētahi tāne, tētahi tamariki tāne rānei e whakamahi tika ana i te tohungatanga.
Hei Matapaki
-
He aha te tohungatanga?
-
Mā wai e whiwhi te Tohungatanga?
Kua Whakawehea te Tohungatanga ki ngā Wāhanga e Rua
Ko ngā wāhanga e rua o te tohungatanga ko te Tohungatanga o Ārona me te Tohungatanga o Merekihereke. I ētahi wā karangahia ai te Tohungatanga o Ārona ko te tohungatanga iti ake. I ētahi wā karangahia ai te Tohungatanga o Merekihereke, ko te tohungatanga nui ake.
Tohungatanga o Ārona
Kua huaina te Tohungatanga o Ārona mō Ārona, te tuakana o Mohi, te poropiti. He kaiārahi a Ārona i te wā i a Mohi.
E āhei ana tētahi tāne whaipai o te Hāhi te whiwhi i te Tohungatanga o Ārona, tīmata ana i te Hanuere o te tau ka eke ia ki te 12 tau te pakeke. Ka taea e ngā tāne me ngā tamariki tāne e mau nei te Tohungatanga o Ārona te whakaako i ngā tāngata. Ka taea e ētahi e mau nei te Tohungatanga o Ārona ki te rumaki tangata. Ka āwhina rātou i ngā tāngata kia whakamaharatia ai a Ihu. He maha ngā huarahi e āwhinatia ai rātou i ngā tāngata.
Tohungatanga o Merekihereke
I tapaina te ingoa o te Tohungatanga o Merekihereke mō tētahi tāne ko Merekihereke tōna ingoa. He tāne tino tika a Merekihereke i mau ai te tohungatanga. I ora ia i te wā o Āperahama. He Tohunga Teitei ia. I mua i te tapanga o te tohungatanga mōna, i karangahia ko te Tohungatanga Tapu i nā te Ritenga o te Tama a te Atua. I panonitia te ingoa o te tohungatanga ki Merekihereke, kia kaua ngā tāngata e kaha whakamahi rawa i te ingoa o te Atua.
Me 18 neke atu rānei te pakeke o tētahi mema tāne whaipai o te Hāhi, kia mau ai te Tohungatanga o Merekihereke. Kei ngā tāne e mau nei te Tohungatanga o Merekihereke te kaha ki te manaaki i ētahi atu (mā te whakapānga o ngā ringaringa). Ka whakakite a Ihu ki a rātou i ngā mea me mōhio, ā, me kōrero hoki i roto i ēnei manaakitanga.
Hei Matapaki
-
He aha ngā tohungatanga e rua i roto i te Hāhi?
He Tūranga, ā, he Mana rerekē ō ia Tohungatanga
Ina whiwhi tētahi tāne i te tohungatanga, ka whakamanahia ia ki tētahi tūranga o te tohungatanga. He tūranga tō te Tohungatanga o Ārona me te Tohungatanga o Merekihereke. He haepapa rerekē ō ia karangatanga.
Ko ngā tāne me ngā tamariki tāne e mau nei te Tohungatanga o Ārona, ā, kua whakamanahia ki te tūranga o te pirihi o tēnei tohungatanga, kei a rātou te kaha ki te mahi i ēnei mea:
-
Whakaako i te rongopai.
-
Rumaki.
-
Whakarite, whakapai, me te hari i te hakarameta.*
-
Āwhina i a rātou e mau nei te Tohungatanga o Merekihereke ki te whakapā atu me te āwhina i ngā mema o te Hāhi.
-
Hoatu i te Tohungatanga o Ārona ki ētahi atu.
Ko ngā tāne e mau nei te Tohungatanga o Merekihereke, kei a rātou te mana ki te mahi i ēnei mea:
-
Ārahi i te Hāhi.
-
Kauhau i te rongopai.
-
Hoatu i te takohatanga o te Wairua Tapu.
-
Hoatu i ngā manaakitanga motuhake.
-
Hoatu i tētahi ingoa ki ngā pēpi, ā, me te manaaki hoki i a rātou.
-
Whakaora i te hunga māiuiui.
-
Hoatu i te tohungatanga ki ētahi atu.
-
Mahi i ngā mea katoa ka taea e ngā tāne me ngā tamariki tāne e mau nei te Tohungatanga o Ārona.
Hei Matapaki
-
Kei ngā kaipupuri o te Tohungatanga o Merekihereke te mana ki te aha?
-
Kei ngā kaipupuri o te Tohungatanga o Ārona te mana ki te aha?
Ngā Tūranga o te Tohungatanga o Ārona me ōna Haepapa
Ko ngā tūranga o te Tohungatanga o Ārona he rīkona, he kaiako, he pirihi, ā, he pīhopa.
Rīkona
Ka taea e tētahi mema tāne whaipai o te Hāhi te whiwhi i te tohungatanga, ā, ka whakamanahia hoki hei rīkona, tīmata ana hei te Hanuere o te tau e eke ai ia ki te 12 tau te pakeke. Me mau ia ki ngā whakahaunga a Ihu me ngā ture o te Hāhi.
Ko ēnei ngā haepapa o tētahi rīkona:
-
Hoatu i te hakarameta.
-
Āwhina i ōna kaiārahi.
-
Āwhina i ngā kaiako i roto i te Tohungatanga o Ārona ki te mahi i ā rātou mahi ina tohutohungia ai.
Tē taea e tētahi rīkona te hoatu i te tohungatanga ki tētahi atu tangata. Tē taea e ia te rumaki i tētahi atu. Tē taea e ia te whakapai i te hakarameta.
Kaiako
Ka taea e tētahi mema tāne whaipai o te Hāhi te whiwhi i te tohungatanga, ā, ka whakamanahia hoki hei kaiako, tīmata ana hei te Hanuere o te tau e eke ai ia ki te 14 tau te pakeke. Me mau ia ki ngā whakahaunga a Ihu me ngā ture o te Hāhi.
Ko ēnei ngā haepapa o tētahi kaiako:
-
Matapoporetia ngā mema o te Hāhi, e āwhina ana i a rātou kia whakatutuki ai i ngā mea whai tikanga nei ki a rātou ā-tinana, ā-wairua hoki.
-
Āwhina i ngā mema kia mau ki ngā whakahaunga a Ihu.
-
Āwhina i a rātou e mau nei te Tohungatanga o Merekihereke, mā te minita ki ngā whānau i tā rātou taha, ā, me te āwhina i a rātou kia mahi pononga atu me te whakaako i te rongopai ki ēnei whānau.
-
Whakarite i te hakarameta.
-
Ina whai tikanga ai, mahi i ngā mea katoa e mahia ana e te rīkona.
Tē taea e tētahi kaiako te hoatu i te tohungatanga ki tētahi atu tangata. Tē taea rānei e ia te rumaki i tētahi atu. Tē taea e ia te whakapai i te hakarameta.
Pirīhi
Ka taea e tētahi mema tāne whaipai o te Hāhi te whiwhi i te tohungatanga, ā, ka whakamanahia hoki hei pirihi, tīmata ana hei te Hanuere o te tau e eke ai ia ki te 16 tau te pakeke. Me mau ia ki ngā whakahaunga a Ihu me ngā ture o te Hāhi.
Ko ēnei ngā haepapa o tētahi pirihi:
-
Whakaako i te rongopai.
-
Akiaki i ngā mema kia mau ai ki ngā whakahaunga a Ihu.
-
Rumaki.
-
Whakapai i te hakarameta.
-
Whakamana i ētahi atu rīkona, kaiako, ā, pirihi hoki.
-
Whakahaere i ngā hui mehemea kāore he tangata i ngā hui e mau nei te Tohungatanga o Merekihereke.
E āhei ana tētahi pirihi te mahi i ngā mea katoa e āhei ana te kaiako me te rīkona te mahi. Tē taea e ia te whakamana i tētahi ki te tūranga o te pīhopa, ā, tētahi tūranga rānei o te Tohungatanga o Merekihereke.
Pīhopa
Ko te pīhopa te kaiārahi o te wāri.
Ko ēnei ngā haepapa o tētahi pīhopa (He ōrite tonu ngā haepapa o tētahi tumuaki o tētahi peka):
-
Whakatumuaki i runga (ārahi) i te wāri.
-
Ko ia te Tumuaki o te kōrama pirihi.
-
Ka whakahaere uiui tōtikahanga mō ngā mema o te wāri.
-
Ka whakatakoto whakaaro me ngā mema o te wāri.
-
Āwhina i ngā mema o te wāri kia taea ai te tiaki i a rātou anō ā-pūtea nei (whakawhirinaki whaiaro), ā, kia whakarite hoki mō ngā take ohotata.
-
Tiaki i ngā tuhinga me te tāhua, ā, te whakamahinga me te haumarutanga o te whare karakia.
Ka tohutohu te Tumuaki o te Hāhi i ngā tumuaki o ngā pou ā-rohe kia whakamanahia ngā tāne hei pīhopa.
Hei Matapaki
-
He aha ngā haepapa o te rīkona, te kaiako, te pirihi, me te pīhopa?
Ngā Tūranga o te Tohungatanga o Merekihereke me ōna Haepapa
Ko ngā tūranga o te Tohungatanga o Merekihereke, ko te erata, ko te tohunga teitei, ko te peteriaka, ko te Whitu Tekau, me te Āpotoro. He haepapa motuhake ō ia o ēnei tūranga.
Erata
-
Rumaki.
-
Hoatu i te takohatanga o te Wairua Tapu.
-
Whakahaere i ngā hui.
-
Whakatumuaki i ngā hui mēnā kāore he tohunga teitei.
-
Kauhau i te rongopai.
-
Manaaki i te hunga māuiui.
-
Manaaki i ngā pēpi.
-
Tuku i te tohungatanga ki ētahi atu, ā, ka whakamana i a rātou ki ngā tūranga o te erata, te pirihi, te kaiako, te rīkona rānei.
-
Inā whai tikanga ai, ka mahi i ngā haepapa katoa o te pirihi, te kaiako, te rīkona rānei.
Tohunga Teitei
Ko te haepapa matua o te tohunga teitei he ārahi i ngā tāngata o te Hāhi, ā, me te arataki hoki i ngā kaupapa e whai pānga ai ki te taha wairua. Ka taea hoki e te tohunga teitei te kawe i ngā haepapa o tētahi erata, tētahi pirihi, tētahi kaiako, otirā, tētahi rīkona hoki inā whai tikanga ai.
Peteriaka
He tohunga teitei te peteriaka e hoatu ana i ngā manaakitanga motuhake ki ngā mema o te Hāhi. Ko te ingoa o ngā manaakitanga nei, he manaakitanga peteriaka. Ka āwhina ngā manaakitanga peteriaka i ngā mema, kia mārama ai ki ngā mea e hiahiatia ana e Ihu kia mahi ai rātou.
Whitu Tekau
He kaiwhakaatu motuhake Ngā Whitu Tekau ō Ihu Karaiti ki te ao. Ka mahi rātou i raro i te ārahitanga o ngā Āpotoro i te hanganga o te Hāhi.
Āpotoro
He kaiwhakaatu motuhake tētahi Āpotoro mō Ihu Karaiti ki te ao katoa. Ka ārahi ngā Āpotoro i ngā take katoa o te Hāhi puta noa i te ao. Kei ia Āpotoro te mana katoa o te tohungatanga. Heoi, ka taea anake e te Tumuaki o te Hāhi, he Āpotoro hoki Iai te whakamahi i te mana katoa o te tohungatanga. Ka whakamahi anake ērā atu Āpotoro i tō rātou mana e ai ki ngā tohutohu o te Tumuaki o te Hāhi.
Ko Ngā Kī o te Tohungatanga te Mana ki te Tohutohu i te Whakamahinga o te Tohungatanga
Ko te tohungatanga te mana ki te mahi i runga i te ingoa o Ihu me te ārahi i a tātou ki to tātou Matua i te Rangi. E whakahaeretia ana te mana whakahaere me te whakamahinga o te tohungatanga e rātou e mau nei ngā kī o te tohungatanga. Ko ēnei kī te tika ki te whakatumuaki me te ārahi i te Hāhi i raro i te mana whakahaere e tika ana. E mau ana i te Ariki Ihu Karaiti i ngā kī katoa o te tohungatanga. Kua hoatungia e Ia ki Āna Āpotoro, ngā kī e whai tikanga ana mō te whakahaerenga o Tōna Hāhi. Ko te Āpotoro matua anake, arā, te Tumuaki o te Hāhi, e āhei ana te whakamahi (me te tuku mana hoki kia whakamahia e ētahi atu) i ēnei kī mō te mana whakahaere o te Hāhi katoa. Ka whakamana te Tumuaki o te Hāhi i ngā momo tumuaki ki ngā kī o te tohungatanga e hiahiatia ana e rātou kia whakatumuaki ai. Arā, ko ngā tumuaki o ngā temepara, ngā mīhana, ngā pou ā-rohe, me ngā rohe; ngā pīhopa me ngā tumuaki o ngā peka; otirā, ko ngā tumuaki o ngā kōrama.
E mau nei i ngā kaipupuri tohungatanga i te mana ki te mahi i ētahi mahi, ā, ehara i te mea me whai whakaaetanga motuhake. Hei tauira, ka taea e ngā tāne e mau nei te Tohungatanga o Merekihereke ki te manaaki i te hunga māuiui, ā, ka taea hoki e ngā Matua me ngā hoa rangatira te manaaki i ō rātou whānau. Heoi anō, me whakaae rawa kia mahia rāno ētahi atu mea, e rātou e mau nei ngā kī e whai tikanga ana. Hei tauira, he mana tō te pirihi ki te rumaki. Heoi, tē taea e ia te rumaki i tētahi kia whakaaetia rāno e te pīhopa, e te tumuaki o te peka rānei. E mau nei te pīhopa, te tumuaki o te peka rānei ngā kī o te Tohungatanga o Ārona i roto i taua wāhanga o te Hāhi (whare karakia).
Hei Matapaki
-
He aha ngā kī o te tohungatanga?
Kua whakaritea ngā Kaipupuri i te Tohungatanga ki ngā Kōrama
Kua whakaritea ngā tāne me ngā tamariki tāne nō te tūranga kotahi o te tohungatanga ki ngā rōpu rerekē. Kua karangahia ēnei rōpu he kōrama. I roto i te Tohungatanga o Ārona, he kōrama rīkona, he kōrama kaiako, ā, he kōrama pirihi. I roto i te Tohungatanga o Merekihereke, he kōrama erata, ā, he kōrama tohunga teitei.
Ina whakamanahia tētahi tāne, tētahi tamatāne rānei ki tētahi tūranga o te tohungatanga, ka meinga ia hei mema o te kōrama tohungatanga me ērā atu e mau nei te tūranga ōrite. Ka noho ia ki taua kōrama kia whakamanahia rāno ki tētahi atu tūranga. Ka whakaako, ā, ka āwhina ngā kaiārahi o ngā kōrama i ia mema o te kōrama.
Te Kōrama Rīkona
Neke atu i te 12 te tokomaha o ngā rīkona e whakaaetia ana i te kōrama rīkona. Mehemea he nui ake i te 12 ngā rīkona i te wāri kotahi, ka taea te hanga i tētahi kōrama rīkona anō. He tumuaki, ā, tokorua hoki ngā kairūnanga tō te kōrama rīkona.
Te Kōrama Kaiako
Neke atu i te 24 te tokomaha o ngā kaiako e whakaaetia ana i te kōrama kaiako. Mehemea he nui ake i te 24 ngā kaiako i te wāri kotahi, ka taea te hanga i tētahi kōrama kaiako anō. He tumuaki, ā, tokorua hoki ngā kaikaunihera tō te kōrama kaiako.
Kōrama Pirihi
Neke atu i te 48 te tokomaha o ngā pirihi e whakaaetia ana i te kōrama pirihi. Mehemea he nui ake i te 48 ngā pirihi i tētahi wāri, ka taea te hanga i tētahi kōrama pirihi anō. Ko te pīhopa, ko te tumuaki o te peka rānei te tumuaki o te kōrama pirihi. Ka kōwhiri ia i ngā pirihi e rua mai i te kōrama hei kaiāwhina māna.
Kōrama Erata
Neke atu i te 96 te tokomaha o ngā erata e whakaaetia ana i te kōrama erata, ā, ko ngā erata katoa o tētahi wāri e whai wāhi atu ana ki tēnei kōrama. Mehemea he nui ake i te 96 ngā erata, ka taea te hanga i tētahi kōrama erata anō. Ka taea e ngā tāne kāre anō kia whiwhi i te Tohungatanga o Merekihereke te hui tahi me ngā erata ki te ako, mō ngā kaupapa whakawhanaunga, ā, mō ngā kaupapa mahi hoki.
E ārahina ana te kōrama erata e tētahi tumuaki mē ngā kaikaunihera tokorua.
Kōrama Tohunga Teitei
Kua waihangatia tētahi kōrama tohunga teitei e ngā tohunga teitei e mahi pononga ana i ngā momo karangatanga kaiārahitanga i roto i te pou ā-rohe. Ka ārahi te tumuaki o te pou ā-rohe me āna kaikaunihera tokorua i te kōrama tohunga teitei.
Hei Matapaki
-
He aha tētahi kōrama?
-
Tokohia ngā mema o tētahi kōrama rīkona, kaiako, pirihi, erata, ā, tohunga teitei?
-
Me pēhea e āwhinatia ai ngā mema o tētahi kōrama tētahi i tētahi?