Ko ngā Kupu me Mōhio

Ao Ranginui:Ko te kīngitanga o raro rawa iho i ngā kīngitanga whai korōria e tonoa ai ngā tāngata a muri i te aranga. Kua rāhuitia tēnei kīngitanga mō ngā kaiteka, kaikōhuru, te hunga tāhae, me ērā atu tāngata whakarihariha.

Ao Rangitūhāhā:He kīngitanga whai korōria e noho ana i raro i tō te kīngitanga tikitiki o rangi engari kei runga i tō te kīngitanga ranginui. E rāhuitia ana mō te hunga i pai i runga i te whenua engari kīhai i mahi i ngā mea katoa i hiahia ai tō tātou Matua i te Rangi.

Ao wairua:Ko te wāhi e haere ai ngā wairua o ngā tāngata katoa a muri i te matenga tae noa atu ki te wā o te aranga.

Āpotoro:He tūranga i roto i te Tohungatanga o Merekihereke. He kaiwhakaatu motuhake ngā āpotoro o Ihu Karaiti i te ao katoa.

Aranga:Ko te whakakotahitanga o te tinana me te wairua, whai muri i te matenga, kia puta ai he tinana mate kore.

Ariki:He ingoa mō te Atua. I ētahi wā e hāngai ana ki tō tātou Matua i te Rangi, ā, i ētahi anō wā ki a Ihu Karaiti.

Atua:Ko te mea kaha rawa me te kīngi o te ao tukupū. Hāngai ai te ingoa Atua ki tō tātou Matua i te Rangi, engari kei roto i ngā karaipiture i ētahi wā e hāngai ana ki a Ihu.

Erata:Ko te tūranga tuatahi i te Tohungatanga o Merekihereke e tukuna ana ki ngā tāne pai kua eke ki te 18 tau te pakeke neke atu. E whakamanahia ana rātou kia mahia ai ētahi momo tikanga tapu, koinā ētahi manaakitanga i roto i ngā oranga o ētahi atu tāngata.

Haerenga Tuaruatanga Mai:Ko te hokinga a te Kaiwhakaora, a Ihu Karaiti, kia kōkiri ai i te Manonga Tau, te kaupeka kotahi mano-tau o te rongomau.

Hāhi:Tirohia Te Hāhi o Ihu Karaiti o te Hunga Tapu o ngā Rā o Muri Nei.

Hakarameta:He tikanga tapu e kai ai ngā mema Hāhi i te paraoa me te wai hei tohu i te tinana me te toto o Ihu e whakamahara ana i a tātou mō Tana Whakamārietanga mō ō tātou hara.

Herenga ā-wairua:Ko te wāhi kei te ao wairua e haere atu ai ngā wairua o ngā momo tāngata e toru a muri i te matenga: ko te hunga i kino ai i tēnei oranga, ko te hunga i pai engari kīhai i whakaae ki te aruaru i te rongopai, me te hunga kīhai i waimarie ki te rongo atu i te rongopai. Hei tōna wā ka whakaarahia rātou katoa.

Hīona:He ingoa anō mō te Hiruharama Hou, koia te pā e noho ai a Ihu ki te whakahaere i te ao i te wā o te Manonga Tau.

Hīritanga:He tikanga tapu e mahia ana i te temepara e whakakotahitia tonutia tētahi hoatāne rāua ko tētahi hoawahine, tamariki rānei ki ō rātou mātua mō āke tonu atu.

Hiruharama Hou:He pā ka hangaia ake i te whenua o Mihuri, i Ngā Whenua Tōpū o Amerika, i mua tata pū i te Manonga Tau. Mā Ihu Tōna kāwanatanga e whakahaere, te kīngitanga a tō tātou Matua i te Rangi i runga i te whenua, mai i tēnei wāhi hei te Manonga Tau.

Hoatutanga Tapu:He manaakitanga kua tukuna e tō tātou Matua i te Rangi i roto i ngā temepara, ā, he mea whaitake nui kia whiwhi ai i te whakateiteitanga.

Hunga Tapu:He kīanga e kōrerotia ana hei tohu i tētahi mema o tō Ihu Hāhi pono.

Ihu Karaiti:Ko te mātāmua o ngā tamariki wairua a tō tātou Matua i te Rangi, te kaihanga o te ao, ā, ko tō tātou Kaiwhakaora me tō tātou Kaihoko. I haere mai Ia ki tēnei ao kia utua ai ō tātou hara katoa. (Tirohia rawatia ngā upoko 3, 11, me te 12.)

Iriiringa/Rumakitanga mō te hunga mate:He rumakitanga i tētahi temepara o tō tātou Matua i te Rangi e mahia ana e tētahi tangata ora hei kairīwhi mō tētahi tangata kua mate.

Kaiako:He tūranga i te Tohungatanga o Ārona, ka tukuna atu ki ngā mema tāne tika o te Hāhi e tīmata ana i te marama o Hānuere o te tau e eke ai rātou ki te 14 tau te pakeke. I ahu mai te ingoa mai i tētahi o ngā haepapa o tēnei tūranga, koia ko te whakaako i ngā mema o te Hāhi.

Kaiwhakaora:Ko tētahi e whakaora ai i tētahi atu mai i tētahi āhuatanga mōrearea. Ko Ihu tō tātou Kaiwhakaora nā te mea Nāna tātou i whakaora i te matenga ā-tinana me te matenga ā-wairua.

Kīngitanga Tikitiki o Rangi:Ko taua kīngitanga e noho ai te hunga tika ki te aroaro o tō tātou Matua i te Rangi me te whiwhi i ngā mea katoa kei a Ia.

Ko ngā Whakaakoranga me ngā Kawenata:He pukapuka karaipiture e mau ana ngā kupu a tō tātou Matua i te Rangi ki ngā tāngata i ngā wā o nāianei.

Kōrama:He rōpū tāne, tamatāne rānei e pūmau katoatia ana e rātou te tūranga kotahi i roto i te tohungatanga. E whakahaerehia ana ia kōrama e tētahi tumuaki me ngā kaikaunihera e rua.

Ko te Hāhi o Ihu Karaiti o te Hunga Tapu o ngā Rā o Muri Nei:Ko te ingoa kua whakamanahia o te Hāhi o Ihu Karaiti, i whakahokia mai nei e te Poropiti Hōhepa Mete i ō tātou wā. I ētahi wā e kīa nei tēnei hāhi ki te ingoa mōkai ko te Hāhi Moromona.

Ko te Peara Utu Nui:He pukapuka karaipiture e mau ana ngā tuhinga a Mohi, Āperahama, me Hōhepa Mete. Ko te tikanga tūturu o te ingoa, arā, ko te kuru pounamu tongarerewa rawa, koia te āhua o ngā whakaaro a ngā mema o te Hāhi ki tēnei pukapuka.

Kupu Whai Mātauranga:He whakahaunga nō tō tātou Matua i te Rangi e tohua ana ki a tātou he aha ngā mea me mahi, me kaua e mahi rānei. E mea ana kia kaua pū e inu waipiro, e kai tūpeka, e inu tī me te kawhe. (Tirohia upoko 27.)

Manonga Tau:Ko te rongomau mō ngā tau kotahi mano e tīmata ai ina haere mai anō a Ihu ki tēnei ao e kīa ana ko te Haerenga Tuaruatanga Mai.

Mārena Tonutanga:He mārena kua hīria i roto i te temepara, ā, e mau tonu ana hei tua atu i te matenga mēnā e tika ana kia noho tahi me tō tātou Matua i te Rangi.

Matakite:Ko tētahi e matakitea atu ai te anamata nā te mea kua whakakite ki a ia e tō tātou Matua i te Rangi. He āhua rite te matakite ki te poropiti.

Matenga ā-tinana:Ko te matenga e pā ai ki a tātou ina weherua te tinana i te wairua.

Matenga ā-wairua:Ko te āhuatanga o te noho māwehe atu i tō tātou Matua i te Rangi.

Matua i te Rangi:He atua kohakore e rite ana Tōna āhua ki tētahi tangata engari he tinana kikōiwi kua arahia ake. Ko Ia te Matua o ō tātou wairua, ki a Ia tātou inoi ai. Ko Ia te mea mana-nui mate kore. E aroha ana Ia ki a tātou nā te mea ko tātou Āna tamariki. Ka karangahia Ia e tātou ko te Matua i te Rangi.

Matua Ora Tonu:He ingoa anō mō tō tātou Matua i te Rangi.

Mīhana:(1) He wāhi o te ao e mahi mihingare ana te Hāhi, he wāhi rānei e hiahia ana ki te mahi mihingare i reira. Whakarohea ai tēnei wāhi ki roto i ngā rohe iti kua karangatia he takiwā. (2) He karangatanga nō tētahi tumuaki o te Hāhi ki te kauhau i te rongopai, ki te mahi pononga rānei mō tētahi wā kua whakaritea.

Ngā iwi tekau:Ko ngā uri o ngā tama tekau nō ngā tama tekau mā rua a Iharaira (Hākopa) ko ngā mea kua kahakina hereheretia atu, ā, kua ngaro noa atu i te tirohanga kanohi te mōhiotanga kei hea rātou e noho ana.

Ngā Kawenata:He whakaari tapu kua meatia i waenganui i tō tātou Matua i te Rangi me te tangata.

Ngā kī o te tohungatanga:Te tikanga ki te whakamana i te mahinga o ngā tikanga tapu o te tohungatanga.

Ngā Tāne Minita:He tāne kua karangatia hei tiaki i ngā hiahia ā-wairua me ngā hiahia ā-oranga nō ngā mema i roto i ō rātou wāri. E tukuna atu ana tēnei karangatanga ki ngā tāne katoa i roto i te Hāhi. Whakahonohia ai ki tētahi hoa, ā, e tohua anōtia ana ki te minita ki ētahi tangata, ki ētahi whānau.

Ngā wāhine minita:Ko ngā wāhine kua karangatia hei tiaki i ngā hiahia ā-wairua me ngā hiahia ā-oranga nō ngā mema i ō rātou wāri. E tukuna atu ana tēnei karangatanga ki ngā wāhine katoa i roto i te Hāhi. Whakahonohia ai ki tētahi hoa, ā, e tohua anōtia ana ki te minita ki ētahi wāhine.

Oranga Tonutanga:Ehara i te mea kei te hāngai anake tēnei ki te oranga mō āke tonu atu engari e hāngai ana anō ki te āhuatanga o te oranga o tō tātou Matua i te Rangi me tā tātou whakatata atu kia rite ki a Ia. E rite tonu ana ki te whakateiteitanga.

Pararaiha:Ko tētahi wāhi o te ao wairua e noho ai ngā wairua tika i reira.

Peka:He whakamahinga tūwhakarite i tētahi kakau o te rākau hei tohu mō tētahi huinga iti, rōpū kua whakaritea rānei nō tētahi whānau whānui o te Hāhi. E hāngai ana te huinga ki te takiwā e noho nei, e hui nei ngā mema i raro i te kāwana o ngā pononga kua whakamanahia nō tō tātou Matua i te Rangi.

Peteriaka:He tūranga i te Tohungatanga o Merekihereke ka tukuna atu ki tētahi kua eke kē ki te taumata o te tohunga teitei, māna e tuku i ngā manaakitanga motuhake hei muri i tana whakamananga hei peteriaka, e kīa ana ēnei manaakitanga ko ngā manaakitanga peteriaka, ka tukuna atu ki ngā mema tika o te Hāhi.

Pīhopa:He tūranga i te Tohungatanga o Ārona e whakamanahia ana tētahi tāne mō te oranga ā-wairua me te oranga ā-tinana o tētahi huinga mema o te Hāhi.

Pirīhi:He tūranga i te Tohungatanga o Ārona, ka tukuna atu ki ngā mema tamatāne tika o te Hāhi i te tīmatanga o te tau e eke ai rātou ki te 16 te pakeke. Mā tēnei tūranga rātou e whakamanahia ai kia mahia ngā rumaki me ngā whakamananga o te Tohungatanga o Ārona, ki te taki karakia hakarameta, me te mahi i ētahi atu mahi.

Pō Kāinga Whānau:He huinga whānau, tū ai i ia ahiahi pō o te Mane, i reira rātou waiata ai, ako ai i te rongopai, kōrerorero ai i ngā raruraru kei a rātou, purei kēmu, me te mahi ā-whānau i ētahi atu mea.

Poropiti:He tangata kua karangatia e tō tātou Matua i te Rangi e whakawhitiwhiti kōrero tahi ki a Ia me te kōrero hoki Mōna.

Poropititanga:He kupu whakaari nō tētahi poropiti, e pā ana i te nuinga o te wā ki tētahi āhuatanga anamata.

Pou ā-rohe:He huihuinga mema e noho ana i tētahi rohe kua whakaritea rawatia te Hāhi i reira, ā, e whakahaerehia ana e ngā kaiārahi tohungatanga kua whakataungia. Kua whakawehewehehia ki ngā takiwā iti e kīa ana ko ngā wāri me ngā peka.

Pōuritanga kei Tua:Te wāhi e noho ai a Hātana me ērā atu kua whiriwhiria ki te aruaru atu i a ia. Kāore te hunga e noho ana i reira e rongo i te kaha o te Wairua Tapu nā konā rātou e noho mārama kore ai, pono kore ai.

Pukapuka a Moromona:He pukapuka karaipiture e mau ana ngā akoranga a tō tātou Matua i te Rangi ki ngā tāngata i noho ai i te tuawhenua o Amerika.

Rā Hāpati:He rā whakatā kua whakataungia e Ihu hei rangi koropiko i tō tātou Matua i te Rangi me te mahi pononga ki ētahi atu. Kua mahia i runga i te Rātapu i te nuinga o ngā wāhi huri noa i te ao.

Rangi:Te wāhi e noho ana tō tātou Matua i te Rangi. Hei ētahi wā e hāngai ana ki te wāhi i noho ai ō tātou wairua i mua i tā tātou haerenga mai ki tēnei ao, ko te wāhi hoki e haere ai ina mate tātou (ao wairua). Ko te ingoa anō hoki o te wāhi e haere ai te hunga tika kia noho āke tonu atu whai muri i te aranga (tikitiki o rangi).

Rīkona:Te tūranga tuatahi i te Tohungatanga o Ārona, e taea ana te tuku atu ki ngā mema tamatāne pai o te Hāhi e tīmata ana i te marama o Hanuere o te tau e eke ai rātou ki te 12 tau te pakeke. E whakamanahia ana rātou kia meatia ai ētahi momo mahinga ā-tangata.

Rīpenetātanga:Ko ngā tikanga me mahi e tētahi tangata kua hara kia murua ai ia. (Tirohia upoko 14.)

Rongopai:Ko ngā akoranga a Ihu Karaiti, mēnā ka arumia ēnā, ka āhei i tētahi tangata kia hoki atu ki te noho tahi i te aroaro o tō tātou Matua i te Rangi.

Rumaki:Ko te tanumi i tētahi tangata ki roto i te wai kātahi ka kūmea ake anō ki waho atu i te wai kia ora ai i tētahi oranga hou. Tirohia Rumaki.

Rumakitanga:He tikanga tapu whaitake o te rongopai i reira te tangata e kawenata ai ki tō tātou Matua i te Rangi kia whakarongo ki a Ia, ā, ka whakaaria mai tō tātou Matua i te Rangi kia murua ai, ā, kia horoia ai te tangata i te hara me te tuku ki a ia tana mematanga i Tana Hāhi. He tohu tēnei tikanga tapu o te whānautanga anōtanga mā te tanumanga iho i te wai kātahi ka kūmea ake anō ki roto i te oranga. E meatia ana tēnei tikanga tapu e te hunga kua whakamanahia kia mau ai te tohungatanga me te mahi mō tō tātou Matua i te Rangi.

Takanga o Ārama:Ko te panonitanga i tau ai ki runga i a Ārama rāua ko Iwi nā tā rāua kai i te hua i rāhuitia ai. I panaia atu rāua e tō tātou Matua i te Rangi i Tōna aroaro, ā, i whakatangatahia mai rāua, ā, ka mate. Nā konei i āhei ai te whānautanga mai me te matenga atu o ngā tāngata katoa.

Takiwā:He rohe, he rohenga rānei e whakawehea tonutia ana ki ngā peka i raro i te mīhana o te Hāhi. E whakahaerehia ana e tētahi tumuaki me ana kaikaunihera e rua.

Takohatanga o te Wairua Tapu:Ko te mana kia rongo ai i te Wairua Tapu i ngā wā katoa. Ka tukuna tēnei takoha whai muri i te rumakitanga.

Tāpaetanga Nohopuku:Ko te takohatanga i ngā moni kua penapenahia mō ngā kai e rua. Kua tukuna ki te Hāhi hei āwhina i te hunga rawakore.

Temepara:He whare tapu, kīa ai ko te whare o te Ariki, i reira mahia ai ngā tikanga tapu, tae atu ki te tikanga tapu o te mārenatanga tonutanga.

Tikanga Tapu:He tikanga e whakamahia ana mā roto i te mana o te tohungatanga.

Tohungatanga:Ko te mana e tukuna atu ai e tō tātou Matua i te Rangi ki ngā tāne kia mahia Tāna mahi me te kōrero Mōna. E rua ngā whakawehenga: Ko te mea nui ake, te Tohungatanga o Merekihereke rānei me te mea iti iho, arā, ko te Tohungatanga o Ārona.

Tohungatanga o Ārona:Ko te mana iti o ngā tohungatanga e rua kua homai nei e tō tātou Matua i te Rangi ki ngā tāne i tēnei ao kia mahi ai i runga i Tōna ingoa mō te whakaoranga o Āna tamariki. Kua riro mai tō te tohungatanga iti i tōna ingoa mai i a Ārona, te tuakana o Mohi, ā, he rerekē i te tohungatanga nui, te Tohungatanga o Merekihereke rānei. Ka whātoro atu te Tohungatanga o Ārona ki ngā tūranga rīkona, kaiako, pirīhi, me te pīhopa.

Tohungatanga o Merekihereke:Te tohungatanga nui ake o ngā mea e rua, kei konei ngā tūranga o te erata, tohunga teitei, peteriaka, whitu tekau, me te Āpotoro.

Tohunga teitei:He tūranga i te Tohungatanga o Merekihereke nōna te haepapa mō te whakahaeretanga i ngā mea ā-wairua.

Tūranga:He tūranga whai mana i roto i te tohungatanga. (Tirohia Rīkona, Kaiako, Pirihi, me ērā atu mea.)

Ture o te tapu o te tinana:He whakahaunga nā tō tātou Matua i te Rangi kia ai te tangata rāua ko tana hoatāne, hoawahine rānei anake.

Wairua:He rite tōna tikanga ki te tangata (tinana me te wairua tahi). Heoi, i ētahi wā, e whakamahia tēnei kupu kia aro atu ki te wairua o tētahi tangata.

Wairua:Ko te mea e whakaora nei i te tinana. Koia te wāhanga o te tinana i ora kē i mua i tēnei oranga, ā, koia hoki te mea e ora tonu ai a muri i tēnei oranga. Ka whakakotahitia anōtia te tinana me te wairua hei te aranga, e kore e whakawehea anōtia a muri atu.

Wairua Tapu:He mea wairua, kāore ōna tinana ōkiko, ā, ko tōna mahi he whakaatu atu i tā tō tātou Matua i te Rangi me Ihu Karaiti e kī ai me mahi. I ngā wā e kī ai tātou kei te piri mai te Wairua a tō tātou Matua i te Rangi, kei te kōrero mō te Wairua Tapu.

Wāri:He huinga mema nō te Hāhi kua whakaritea i roto i te pou ā-rohe, e whakahaerehia ana e te pīhopa me ana kaikaunihera e rua.

Whakaaetanga temepara:He pepa kua waitohua e āhei atu ai tētahi tangata ki te kuhu atu ki ngā temepara katoa o te Hāhi. Ki te hia whiwhi i tētahi o ēnei pepa, me tū te tangata hei mema tika o te Hāhi. Ka waitohua te pepa whakaaetanga e ngā kaiārahi tohungatanga tika, e whakaatu nei rātou i te tōtika o te tangata.

Whakahere:(1) I ngā wā onamata, ko te whakamate i te kararehe hei ngohengohe ki te ture a tō tātou Matua i te Rangi. (2) Ināianei, ko te riro atu i tētahi mea whai tikanga ki a tātou, pērā i ō tātou wā me ā tātou rauemi, ki te āwhina i ētahi atu.

Whakakitenga:Ko te mātauranga kua tukuna e tō tātou Matua i te Rangi ki te tangata, tukuna mai ai mā roto i te ranga wairua me te mana o te Wairua Tapu, e hāngai ana pea ki ngā mea o mua, o nāianei, o muri rānei.

Whakamana:Ko te hoatutanga ki tētahi tāne tika tētahi tūranga i roto i te tohungatanga mā te whakapānga o ngā ringaringa.

Whakamārietanga:Tō Ihu utu, mā te whakamamaetanga me te matenga, mō ngā hara o ngā tāngata katoa e āhei ai rātou kia wetekina i ngā utu o te matenga o te tinana me te wairua i tau ai nā te hē o Ārama me tā te tangata wehenga i tō tātou Matua i te Rangi.

Whakaparahakotanga whakapono:(1) He āhuatanga e tawhiti atu te wairua i tō tātou Matua i te Rangi. (2) He wā kāore ngā akoranga a tō tātou Matua i te Rangi me Tana tohungatanga i runga i te whenua.

Whakateiteitanga:Ko te oranga i te wāhi ikeike rawa o te kīngitanga tikitiki o rangi. Ko te hunga e riro mai i te whakateiteitanga ka meinga kia rite ki tō tātou Matua i te Rangi.

Whakatekau:Ko te whakatekau o ngā whiwhinga katoa, kua hoatu nei ki te Hāhi.

Whare o Iharaira:Ko ngā uri ake, uri whāngai rānei o ngā tama tekau mā rua a Hākopa, i tīnia ai tōna ingoa ki a Iharaira (tirohia Kenehi 32:28).

Whitu Tekau:He tūranga i te Tohungatanga o Merekihereke. He kaiwhakaatu motuhake mō Ihu Karaiti te tāne e mau ana tēnei tūranga, ā, e āwhina ana i ngā Āpotoro ki te whakahaere i te Hāhi.