Beeke ake a Karabaaki
Ti na aki bwaatina te namakin ae e aki booboraoi nakoia kanoara aika imwiira, te unun n ara tai.” Ti a kamwainga te beke are e karabaaki are e aki kona ni karaoa te bwai teuana ma e tii urubwai.
N Eberi1966, n tain te Maungatabu ni kabuta n te ririki, n te Ekaretia, te Unimwaane ae Tibentia W. Kimbo e anga ana taeka ni ururing. E karakina taekan te bwai ae e a tia ni koreaki i roun Tamuera T. Witiman ae atuunaki n ae “Beeke ake a karabaaki” N te bong aei ao Ngai, naba, I a tia n rinea te taeka are mai roun Tamuera T. Witiman, n rimwiaki ma katoto man oin maiura.
Witiman e korea ae: “N tain te aiti [n te winta anne] e karaoa te urubwai. E koaua, tabeua uaean te iti a bwaka, ao e a waerake mwaitin taian kabuanibwai imwain te kawai are e rietaata… . N aron ae tataneiai te aba iai, te aroka ae bubura ae te Waenati e kuri ni bebete aron uotan rawatan te aiti are e a ikoiko i aon mwaangana aika a tabaaba nako. Bon te beke ae te biti are e mena i nukan te aroka, ae e karika te uruaki nako iai.
“Karakinan te beke ae te biti aei e a riki tabeua te ririki i mwaaina ngke temanna te unimwaane ae mainaina irana [are e maekana ngkai abana are e tei iai te aroka] natina te mwaane n onea mwiin tamana. Te tabo ni koro kai e a tia ni kamwaingaki man ana tabo are ietan te karanga tabeua te tai n nako, ao taan maeka a teimatoa ni kaakakaei aia bwai ni mwakuri ma mwakorokoron aia bwai ni koro kai ake a raraea ni maenako… . Inanon te bong teuana ao te mwaane ae kairake aei e kunea te beke ae kakabonganaki iroun te aomata ae e kakabwakai aroka—e raababa, borababaua, ao e tinebu, tao 30 cm ke e nako riki abwakina, ao e maenako mai mwiin tootokoana ni kaneneaki inanon taian aroka [ike e kunea te mwaane ae te kairake aei] … ni maekaia aroka are imaiaki. [Te beke aei, e kabonganaki ni kabwakaan te aroka, e karinaki inanon te mwakoroua ae e karaoaki man te tao ao e a oreaki ma te aama ae e rangi n tinebu are e na kekenaa nako riki te mwakoro.] … Ibukina bwa e a rimwi nakon te katairiki, te mwaane ae kairake aei e a kawenea naba te beke—imarenan mwangaangan arokan tamana te waenati are e a tia ni unikaki irarikin mataroan ooia are mai moa. E na manga ana te beke nakon te auti imwiin naba te katairiki, ke n te tai are e angaraoi ngkana e nako n te kawai arei.
“E bon nanonna bwa e na karaoia, ma e aki te roko n te karaoia. [Te beke] E a bon mena naba ikekei imarenan mwaanga, e a ko teuatana, ngke e a reke i rouna te maiu ni mwaane. E bon tiku ikekei, ngkai e a matoa mwaneakina riki, ngke e a mare ao e a taua mwiin ana on aroka tamana. E a bon nakon ae nuukan ikawaina n te bong are tain te tai ao a katairiki iaan te aroka— Ikawaina ao marurungina, ao te beke e bon teimatoa inanon te aroka n te winta ao tain bwakabwakan te tino are e a roko.
“Inanon kamwaitorona ma aarikin te tairiki ae angang … teuana man matoan te mwaanga aika teniua e a bwaka man te boto ao e a buki iaon tano. Aio are e aki kabaeranta te nikira are ieta n te aro are, ngaiia naba, a mwaoto ni bwaka. Ngke e a toki te buaka, bon akea naba nikiran te aroka are e a tia ngkoa n rangi ni kamoamoaki ngke e maiu.
“Ni moantaai n te ingabong are imwiina, e kauti nako te tia ununiki ma rawaawatana ni buan… .
Imwiina matana e rawea taraan te bwai ae tirewa n rara. ‘Te beke’ e kakamwakuri riana, ao ni manga karokoa irarikina, ‘are I kunea n te nne n aroka are i maiaki.’ Teina ni miiroaroa e tuangnga bwa e aera te aroka e a tia ni bwaka. Ikawain mataniwiina rake i nanon boton te aroka, te beke e a tia n totokoi butinakon mwaanga aikai man mwaototoia are a na riai n riki nakoia.1
Tariu ao mwaaneu aika a tangiraki, bon iai beeke ake a karabaki i nanon maiuia aomata aika a bati ake ti ataiia—eng, tao i nanaon ara utu.
Kariaia bwa N na tibwaua ma ngkami rongorogon raoraou ae e ananau maiuna, ngkai e a tia ni kitana te maiu n aonnaba. Arana bon Reonaata. Bon tiaki ngaia kaain te Ekaretia, e ngae ngke kainnabana ao natina a kaainna. Kainnabana e ibuobuoki bwa te Beretitenti n te Moan Rinan; natina te mwaane e ibuobuoki n nakoana ae karineaki bwa te mitinare. Natina te aine ao natina te mwaane a mareaki ma buuia ni botaaki aika a boutokaaki raoi ao ni karekei oin aia utu.
Nikabane ake a kina Reonaata a taatangiria, n aron ae ngai naba. E boutokaia buuna ma natina n katabeaia nako n te Ekaretia. E anganga ana mwane ni ibuobuoki nakon ana bobotaki nako te Ekaretia. E maiuakina te maiu ae raoiroi ao ae e itiaki, ao te maiu naba ni ibuobuoki ao ae e akoi. Ana utu, ao bon tabemwang riki, a rangi n titiraki bwa e aera e a kitana te maiu n aonnaba n akea kakabwaia ake a uouoti te euangkerio nakoia kaain ana Ekaretia.
I nanon ana ririki ni maiu aika a tibwa nako Reonaata, ao marurungina e a tabe ni kekerikaaki. E aki totoki n bwabwai n aorakiaki, ao maiuna e tabe ni kekerikaki nako. Tera ae riki nakon kabanean au taetae nikawai ma Reonaata, e taku, “Tom, I a kaman kinako ma ngke te teinaimwaane. I namakina te imanonoaki bwa N na kabwarabwara nakoimi bwa e aera I aki te roko ni kaaina te Ekaretia.” Imwiina e katitabooa teuana te maiu are a tia n rinanona ana karo are e riki n, ririki aika a bati imwaaina. A rawa ni karaoia, ngke e a roko te tai i roun te utu are a namakinna bwa e a riai kaboakinakon aia o n aroka, ao te aomata are e anga nanona bwa e na anaia e a tia ni reke. Imwiina te tia ununiki are i rarikiia e bubuti bwa te on aroka e na kaboaki nako nakoina n onea mwiin are a tia ni baireia—e ngae ngke e uarereke riki boona—nako iai, “Bon ngaira kaman rao aika ti rangi ni kaan nakoira. N te kawai aei, ngkana ngai ae I bwaibwai n te bwai, N na bon riai n babaire i aona.” Ao n tokina ana karo Reonaata a kariaia, ao te on aroka e a kabonaki nako. Te tia kabooa—are bon kaain rarikiia—iai katabeana n nakoana n te Ekaretia, ao i aan te onimaki aio are e a boutoka nakon imanonoakiia te utu bwa a na kabooa nako nakoina, a ngae ngke a aki tibwa ataia bwa e mwaiti riki te mwane man kaboakinakona n aron are a kona ni karekea mai roun te moan aomata are e nano ni kan kabooa. E aki maan imwiin ae e a tia ni karaoaki te kabobwai, kaain rarikiia arei e a kabonakoi ni kauoua oin ana on aroka ao te on aroka are bubuti mai rouia ana utu Reonaata are e bootia n teuana te tai ike e a kabirirakea boona i aon are boon te bwai. Te ananau n tititraki are e taetaekinaki ibukin ae e aera Reonaata e aki kona ni kaaina te Ekaretia e a tia ni kaekaaki. E aki toki n namakinna bwa te utu aio e a tia ni kaririiaki i roun teuare irarikiia.
E kakoaua nakoiu i mwiin ara maroro bwa e namakina te uota ae rawawata e a tia ni manga tabekaki rake ngke e katauraoia bwa e na kaitibo ma ana tia karaoa te raka ni boo. Te bwai ae kananokawaki ikai bon te beke are e karabaki e a tia ni kateimatoa Reonaata man rikirakena nakon ana tabo ae rietaata riki.
I kaitibo ma te utu ae a roko nako Amerika mai Tiaman. Te taetae ni Imatang e bon kangaanga ibukiia. A karekea maiuia ae e aki rangi n tau, ma temanna n tatabemania e bon kakabwaiaki ma nanoia ae e tauraoi ni mwakuri ao n ana tangira te Atua.
E a bungiaki natiia te kateniman, e maiu ma uoua te namakaina imwiina ao e manga mate. Te tama bon te tia karaoa te kabwate ao e katikiraoa bwaokin rabwatan natina are e moan te kakaawaki. E bon rangi ni kananokawaki te bong n tauni mate, ma ngaia ae e kaoka te kananokaawaki are a rootaki iai ibukin buan natiia. Ao ngke a nakonako nakon te umwantabu, ma te Tama e uouota te bwaoki ni mate ae uarereke, tabeman mwaitiia raoraoia a tia ni botaki. Ma e ngae n anne, e in mataroan te umwantabu. Te bitiobi ae rangi n tatabetabe e a tia ni mwaninga taekan te taun mate. Tebonakin te roko i rouna bon akea bonganana. N akean ataakin te bwai ae e na karaoia, e kaaki te bwaoki ni mate te karo i aaon angana, ma ana utu i rarikina, a uotia rikaaki nakon mweengaia, n nakonako ni mwaimwai i aan te karau.
Ngke arona bwa te utu aio e karako anuaia ni wanawana, a tia ni kaman bukina te bitiobi ao ni karioi namakin aika a ka-aoraki. Ngke e a ataa te bwai ae rangi ni kananokaawaki te bitiobi, e kawariia kaain te utu ao e kabwara ana bure. Ma te maraki e teimatoa ni kakoaua n ana kabwarabwara, ma ranin matana aika a waanako, e butimwaea te kabwara bure te karo, ao naaka uoman a rabwatiia i nanon otaia mai roun te tamnei. Akea te beke ae e karabaaki are e tiku ni manga karakanakoa riki te namakin ae te un. Te tangira ao te butimwaai e na rangi n raoiroi riki.
Te tamnei e na kainaomataki man te kabaeaki ni kamatoaki ao namakin a na aki katukaki ni kamotirawaaki, bwa e aonga ni uotaki rake te maiu ao e aonga n anga te kona n riaon te bwarannano nakon te rabwata. Inanon utu aika a mwaiti, iai namakinan te maraki, ao te rawa ni kabwara bure. E aki kanganne bwa tao tera te kangaanga. E aki kona ao e riai n aki katukaki bwa e na wene nako te ikoaki. Te ibukibuki e na kateimatoaa ukin te maneka. Bon ti te kabwara bure ae e na kamarurungnga. Tioti Erobete, te tia kario inanon moan te ka-17 n tienture, e korea ae kangai, “Te aomata are e aki kan kabwarai aia bure tabemwang e urua te buriiti ike e na bon nakonako iai ngaia ngkana e tangiria ni kan roko ikarawa, bwa nikabane aomata a bane ni kainnanoa kabwaaran aia bure.”
Tamaroa bon ana taeka te Tia Kamaiu ngke E a kaan mate i aon te kaibangaki ae ribuaka. ao E Taku, “Tamau, kabwara aia bure: bwa a aki ataa te bwai ae a karaoia.”2
Iai tabeman aika iai aia kangaanga ni kabwaraan aia bure ao n nako aon mwaakaia mii nii niburabeti nikabane. I tangira ni kan taua mwiin ana mwakuri te mataniwi temanna ae e nako ni kawara te aine ae e wene ni mamaara, n roko i rouna ni kaakaraua nanon neiei—ma kanga bon akea bongana. “I a bua,” e taku “I a tia ni urua maiu ao maiuia te koraki ake a mena i rarikiu. Akea te kantaninga ibuku.”
E teke matan te mwane aei n te kai n tamnei ae tamnein te aine ae rangi n tamaroa i aon te kabwate ni kunnikai. “Antai aei?” e titiraki.
E uti matan te unaine ao man kaeka. “Bon natiu te aine, bon ti au bwai ae tamaroa ae iai i rou i nanon maiu aio.”
“Ao ko kona ni buoka neiei ngkana iai ana kangaanga ke ana kairua ae e a tia ni karaoia?. Ko kona ni kabwara ana bure? Ko na teimatoa n tangiria?”
“Eng I kona!” e kaeka te unaine ma te tang. “N na karaoi bwaai nikabane i bukina. E aera ko a titiraki n te aekan titiraki aei?”
“I bukina bwa I tangiriko bwa ko na ataia,” e taku te mwaane aei, “bwa te taetae are e ko a tia n taekinna, Te Tama ae i Karawa e karekea tamneim i aon Ana kabwate ni kaunnikai. E tangiriko ao e na bon buokiko. Tataro bubuti Nakoina.”
Te beke are e karabaki nakon kakukureiana e bon tia n kamwaingaki.
N te bong ae kakaamaku ke te tai ni kataaki, bon te atatai, ao te unga n nano ao te ota a na karekea te rau n nano nakon karawaawataaki ma te uruaki n nano. Te rongorongo i nanon te Nu Tetamenti e karekea maiun te tamnei ni kautuuti nakon te rabwata. Nuun taian bwarannano a katotonakoa ungan te kaantaninga, te rawaawata e oneaki mwiina n te kukurei, ao buan te namakin ibuakon bwai korakin te maiu e maunanako ma te atatai ae matoa bwa e rangi n tabeakiniira Tamara are iKarawa n tatabemanira nako.
Te Tia Kamaiu e katauraoa te kamaiuaki man te koaua aei ngkana E anga reirei bwa e ngae ngke e na aki bwaka te man ni kiba nako aon tano ae e aki ataaki bwakana i roun Tamara. E kaina ana taeka n reirei ae moan te tamaroa n ana taeka ae kangai, “Tai maaku ngkoe bwa a aonga, ni mwaiti riki boomi nakon taian man ni kiba.”3
Tabeua te tai n nako I wareka te kaongora ae te Atiotiiateti Bureti are e reke n te nutibeeba: “Te unaimwaane temanna ae ataaki n tain taunan tarina, are e a tia n ibuobuoki ma ngaia, man aia tai ngkoa ngke a oi ni mwaane, n te ru ae uarereke i rarikin Kanitito, Nu Ioki, n rimwiaki ma te kauntaeka, a bonaua te ru ni iteranna n te tiaoka are a katanea te rain ao akea temanna ae e na riaon te rain ke e na aki taetae naba teutana nakon temanna n te bong arei—62 te ririki rimoa. Ai omwakara ao n urubwaira te beke ae karabaki aei.
N aron ae koroia Arekitianta Boobe, “Bwa e na bure te aomata, ao e na kabwaraak, mai karawa.”4
N tabetai e rangi ni bebete karaoan te mwakuri ni kan eekanakoa temanna i roura. N itera tabeua ao ti rang ni imanono n aki kan butimwaea te kabwara bure. Antai ae e nang kabwaka inana n ana iango, ma te kainikatonga ao te maraki—imwina e keerake ma moamoana, “I rangi ni kabwabwara au bure ma nanou ae koaua! Ti a manga kaoka arora are ngkekei: rao. Ti na aki bwaatina te namakin ae e aki booboraoi nakoia kanoara aika imwiira, te unun n ara tai.” Ti a kamwainga te beke are e karabaaki are e aki kona ni karaoa te bwai teuana ma e tii urubwai.
A roko mai ia beeke ake a karabaki? Tabeua a roko man taian un ake aki riirinanoaki aron katokakiia, are e kairiiri nakon te namakin ae kaaoraki, n taorimwiiaki ma te nanokawaki ni karaoan ao namakinan te kaairua. Ake tabeua a kunea moan rikiia n bwainakin te unuun, taian bakantang, kauntaeka ao iangoakin te maraki. Ti riai ni katoki kangaanga aikai—kawenei ni kamotirawai n aki katukaki bwa a na urubwai nakon temanna, kaakarikirakea te un, ao ni bon tokina bon te urubwai.
Te aine ae e tamaroa ae e raka ana ririki i aon ruabwi e kawarai n te bong teuana ao n aki kantaningaia ae e wareki mwaitin nako ana kaairua. E taekinna bwa temanna te tia ununiki, are ngaia ma buuna a aki toki n aki kakariaia, ana bubuti are e kona n anaa kauarerekean kawaina n rinanon aia mwaake bwa e aonga n roko ngaia n ana tabo. E kainabwaabu tabeua te tai ao, ma bwanaana ae ruru, ao e taku, “Toomi, I aki kariaia bwa e na rinanon ara mwaake ma I kantaningaia bwa e na anaa te kawai are e ababaki ni katobibi—e ngae ngke ai ti te rangatana—n roko n oin ana mwaake. I rangi ni bure ao I namakinna te kairua i nanou iai. E a tia n nako ngkai, ma O, tera ngke I kona n atonga ae kangai nakoina ‘I kabwara au bure.’ Tera ngke tao I kona n anganaki te kauoua n tai.”
Ngke I tabe ni kakauonga i roun neiei, taeka ake a koreaki i roun Tiaon Kiriinrube Witia e roko nakon au iango: “Taeka ake a kananokaawaki ake man te newe ke te kai ni koroboki, /Aika a kananokawaki bon aikai, “Tao e na kona ngke arona bwa!’”5
Man 3 Nibwaai n ana boki Moomon e roko te marooro are mai roun te tamnei: “E na manga akea kaotakin te un mai buakomi… . E koaua, e koaua ae I tuangkami, are iai i rouna te aki kan boboraraoi i buakomi ao tiaki mai rou, ma mai roun te buakaka, are bon taman te aki kan boboraraoi, ao e kaboboa nanoia mwaane bwa a na
kaitara ma uniia, temanna ni kaitaara temanna, ma aio au berita, bwa bwaai aikai a riai ni teweaki nako.”6
Kariaia bwa N na kaina au maroro ma rogorongoia uoman mwaane ake aomata aika a ninikoria nakoiu. Aia mwakuri n ninikoria a bon aki kaotaki i aon te tikeera ae bwainaki n te aonnaba, ma e a kaman iangoaki aroia i etan te karaanga ae ataaki bwa te Nuukanikawai, Uuta.
N ririki aika a bwakanako Rooi Kooura ao Kuranti Urimwan a uaia buokaki n te mwaaka are man te Ekaretia. Bon rao aika a rangi ni itangitangiri. They were tillers of the soil and dairymen. Imwaiina e a waerake te aki ota are e a manga riki bwa te bwai ni kamwenga buaka i marenaia.
Imwina, ngke e a rangi ni kaakaiaki aorakin Rooi Koora ae te kaentia ao e tia ni karekea maiuna ma e rangi ni kimomoto n tiku, kainnabau, ao ngai ti kakawara Rooi ao I anganna te kakabwaia. Ao ngke ti taetae nakoira, Tari Kooura e a manga taku, “Kariaia bwa N na tuangi ngkami teuana au kabanea ni kakaongora mai buakon ae I a tia n rinanoi i nanon maiu.” E manga moan tuangai aki otana ma Kuranti Urimwan ao te urubwai ae riiriki nakoia rao. Ana taeka bon “Ti bon mena n te kaotinakoaki ma raora nako”
“Imwina” e reitia nako Rooi, “I a tia ni kawakina kanaia ara man i mwain rokon te winta, ngke n te tairiki teuana, ae kaotan te bwai ae kakarika te ura, nakon kanaia maan are e reke te ura iai, ni kabueei kanaia maan, aia tabo aoti, ao bwaai nikabane n etiia nako aontano. I rootaki n te maraki,” e taku Rooi. “I aki ataia bwa tera ae N na karaoia n te aonnba aio. E rangi n roo te tairiki, bon ti uran te ai ae uarereke. Imwiina ao I noora ae kaeinetai mai nanon te kawai, man ana tabo Kuranti Urimwan, tauran taian turakita ao bwaai ni mwakuri aika a tinebu. Ao ngke e rairaki inanon butira te botaki ni kamaiu ao e kaitibo ma ngai inukan tangiu, e taku Kuranti, ‘Rooi, e a reke bareka aika ko na kaitiakii. Ataei ni mwaane ao ngai ti mena ikai. Ti a nako iai. A uaia ni karaoa te mwakuri are e na riai ni karaoaki n te tai arei. Buana n aki toki bon te beke are e karabaki are e a tia ni kamaenakoia inanon te tai ae uarereke. A mwakuri inanon te tairiki arei ao nakon te bong are imwiina, ma tabeman riki ake a roko man aia kaawa ae uarereke.
Roi e a tia ni kitaniira, ao Kuranti Rimwati e a rikirake ni kara. Natiia mwaane a tia ni karaoa aia mwakuri ni ibuobuoki n te uoote bitiobiriki ae titabo. I kakouau raoi bwa te iraorao bon te bwai ae kakaawaki irouia utu aika uoua aika a raoiroi.
Tera ngke ti tatangira n aki toki ni mweengara ao kakaonimaki ni kakaawakini tuua nikabane, bwa ti na kona n rooro n aki mwanuokinakin taian beke ma n riai ni karaka ururingan ana taeka n reirei ara Tia Kamaiu: “Man aio ao nikabane aomata kam na ataia bwa aikai au reirei, ngkana ngkami kam a tia n tangira temanna ma temanna.”7
Aio au bubuti ao au tataro, n aran Iesu Kristo, Amen.