A Tataro ao A Nako
Ti riai, ngaira te rabwata ae korakora n te nakoanibonga, n riki bwa taani mwakuria te taeka, ma tiaki n ae ti taan ongora. Ti na tataro, ao ti na nako ni karaoia.
Taari, I rangi n kukurei n te tairiki aei ngkai I kona n taetae nakoimi. Ai kakukureira aron nakoraoin te tabo ni maungatabu aei ngkae e onrake nanona raoi nakon mwaitin kaaina are e tau i rouia kaain te nakoanibonga mairoun te Atua irouia ake aikawai ao aika uarereke. Ai bon uana naba nakoia kaain te aonaba ake a bane ni bootaki ni kan ongoraa aio are e karekea tabeaingau n te nakoa aei. I tataro bwa e bia kona Ana kairiri te Uea ni kaira au i ango ao au taetae.
N ririki aika nako, iai katabeau nako Taiti, I taetae nakon beretitenti n te mition, Beretitenti Raimon Bautin, i bukia kaain Taiti. A ataaki nakai bwa te koraki aika rangi ni bwaati aron te mwamwanga i taari n te aonaaba. Te tari ae Bautin, e kona n taetae ni Buranti ao n Taiti ma ti teutana rabakauna n taetae ni Matang, are e kataia ni kabwarabwarai bwaai aika raba aika e tokanikai iai aia kaaben ni kaibuke ae kaain te aba aei. E taku, “A rangin kamimi. Tao e na buaka taari n taaitabetai, tao aia kaibuke e na raran, tao e na bon akea aron te i buobuoki ni kairiri ma ti teuana bwa aia namakin i nanoia ao taian itoi i karawa, ma a tataro ao a nako.” E kaokioka te taeka aei teniua te tai. Iai te reirei man te taeka ane e koreaki anne. Ti riai n tataro, ao ni mwakuri. Bwaai akana uoua akanne a rangi ni boongana.
Te berita man te boki ae Taekan Rabakau e anganiira te unga n nano:
“Onimakina te Uea ma nanom ni kabane: ao tai onimakina oin rabakaum. Ni kawaim ni kabane karimoa moa, ao e na kaira kawaim.”1
Ti riai n rairaraki nakon are e koreaki n te 1 Uea bwa ti na butimwaai moan tuua bwa ngkana ti irira a na reirei te Uea, ngkana ti tataro ao ti nako, karaoan anne ti na namakina te kakabwaia nakoira ni kabane. Ti wareware ao ti ataa rongorongon te aba ngke e tuai bwabwaka te karau. E irianaki ma te rongo ae korakora. Eria are te burabeti e karekea mai roun te Uea te kaetieti ae kamimi ngke “Karekea nakom nako Tiareba… : nooria, I a tia n tuanga te aine ae akea buuna ae e na katabuko.” Ngke e a tia ni kunea te aine anne, ao e taku Eria, “Uotia nakoiu, bwa nooria I tataro nakoina, bwa e riai n iai te ran ae uarereke i nanona, ae N na kona ni moi iai.
“Ao ngke e nang nako ni karekea, e weteia, ao e taku, Uotia nakoiu, bwa I tataro nakom, uotamai te kariki teutana i nanoni baina.”
E kabwarabwara n ana kaeka bwa e rangi n kainnanoia ngke kamatata bwa e na katauraoa te kabanea n amwareke i bukina ma natina ao ngaia, imwain mateia.
E aki kakoaua aron a na kaeka Eria: “Tai maku; nako karaoa are ko tuangaki: ma karaoa moa teutana te kariki nakoiu, ao uotia nakoiu, ao imwiina karaoia i bukim ao natim.
“Bwa e taku Uean Iteraera, E na aki tare kanoan am kabwate ke e na aki bane am oera are a kamanenaaki n te amwarake, ni karokoa te tai are e na kabwaka iai te karau te Uea nako aon te aba.
“Ao e nako ni karaoa te bwai are e tuangaki i roun Eria: ngaia ma natina, ao kaain batana ni kabane, a bane n amwarake i nanon boong aika bati.
“Ao te amwarake e aki tare te amwarake man ana kabwate, ao ai aron naba te oera.”2
Ngkana I titirakini ngkaami bwa e ngaa te kibu man Ana Boki Momon are e aki toki ni kan wawarekaki, ngkana I kakaea i ataia bwa e kuneaki n 1 Nibwaai are bon taekana, ma tarina, tamana, ao tuangakiia bwa a ana karekei bwaatua koora ma iroun Raban. I bukina bwa ngaira aikai, ti berita bwa ti na wawareka Ana Boki Momoon. Ngaia are ngkana ti waaki ao ti moanna man 1 Nibwaai. Oina raoi, kiibu ake a kuneaki iai e kaota raoi raoiroin aron karoan te tataro ao ngkanne ti na nako ao ti na karaoia. E taku Nibwaai, “N na nako ni karaoa te bwai are E tuangai te Uea, bwa I a taia bwa te Uea e aki angangania natia aomata te tua, ma E na katauraoa te kawai nakon are e kakoroi bukin bwaai ake a tuangaia.”3
Ti uringa te tua. Ti uringa te kaeka. Ti uringa mwiina.
N ara bong ao n ara tai, iai katoto aika rawata ni kaineti ma mwakuri ake a tia ni karaoaki irouia naake a tataro ao a nako ao a karaoia. N na tibwauaia ma ngkami karakinan te utu teuana ae a maeka n te kaawa ae kakateke ae Beeti, i Aotiteria. N te ririki 1957, aua te namwakaina i mwain katabuan te tembora are i Nutiran, Tonaeti Kaaming, tamana, bon te beretitenti n te aono anne. Ngaia ma buuna ao aia utu a iangoia bwa a na kaea te katabu nakon te tembora aei, e ngae ngke a bon roko n te tai are e aki tau iai aia mwane. A moana aia tataro, ni mwakuri, ao ni kaikoiko. A kabooanakoa aia kaa ao n ririkoi taian bene ake a kona n reke i rouia, ma teuana te wiik i mwain te mwananga aei, ao ai bon ti 200 riki te baun ae a na riai ni karekea. Iai uoua 100 te baun ae aki kaantaningaia bwa e na reke ao e bon roko nakoia bwa te bwaintangira, ao anne are e a koro iai mwaitin te baun are a kainanoia imwain mwanangaia. I bukina bwa te Tari ae Kaaming e aki reke ana motirawa man ana mwakuri imwain te mwananga, ao e a baaireia bwa e nang aki mwakuri.
A mwananga n te turein n rinukan ana kaontenanti Aotiteria, ao a roko i Terine, a kaaitibo ma raoia ake a na mwananga ake a na nako naba Nu Tiran. Te Tari ae Kaaming ma a na utu boni ngaia naba naake a moan bwabetitoaki i bukia maate n te tembora are i Nu Tiran. Boni ngaia naba taani moan karekei aia entaumente n te tembora naba aei ake a roko man te tabo ae raroa ma i Aotiteria. A tataro, a katauraoiia, ao i mwiina a nako.
Ngke a oki te utu aei nako Beeti, Te Tari ae Kaaming e a manga reke ana mwakuri ae boou ae raoiroi riki nakon are ma imwaina. Teuaei e bon mwakuri naba n ibuobuoki nakon nakoana are e anganaki ruaia te ririki imwina ngke I a manga weteia naba nakon nakoana ae boou ae te moani beretitenti i Beeti n te Titeiki i Aotiteria.4 Ao ngkai e a taua te nakoa are e rang kiinaki ae te moani beretitenti n te Titeiki i Aotiteria n ana kaawa ae Beeti.
Man te tamnei ae Tienantooa (Shenandoah) e roko te taeka ae kangai ae kaunga nano: “Ngkana ti aki kataia, ti aki karaoia; ao ngkana ti aki karaoia, ao e aera ngkai ti mena i kai?”
Iai ngkai mitinare aika mwaiti aika 60,000 aika mwakuri i bukin te Uea n te aonaba aei. N te maungatabu aei e rangin mwaiti ngkai aika ongora n te tairiki aei nakon aia bootaki kaain te nakoanibonga. A tataro ao a nako, a onimakina te Uea ni kanakoaia i rouia aia beretitenti n te mition nakon te tabo are a na karaoa iai aia mwakuri ni mitinare. Ribuakon taian kaotioti n nakoaia ae tabu aei bon uoua te kiibu n taeka aika e kan tibwauaia nakoira. Aikai bon man te Doctrine ao Covenants.
Te moan man te moan mwakoro ae 100. Kam n na uringa bwa Iotebwa Timiti ao Titenii Rikiton a bon tia n aki memena i buakoia aia utu n taai aika maan, ao a raraoma i rouia. Te Uea e kaotia nakoina ma te koaua, are e na anganiia te rau nakoia a na mitinarei i nanon te Ekaretia: “Bon te koaua, e taku te Uea nakoimii, raraou … , ami utu a marurung; boni ngaia baiu; ao n nakaraoa ae raoiroi nakoia; mairou ao iai mwaaka ni kabane.”5
Te kakoua boni man 84 ni mwakoro man te Doctrine ao Covenants: “Ane e butimwaiko, ao ngai n na mena naba ikanne, bwa N na nako imwaimii. N na mena i angataimi ao imaingimi, ao Tamneiu e na mena i nanomi, ao anera a na memena i rarikimi, n tabekingkaami rake.”6
E rangi n anainano karaoan te mwakuri ni mitinare are e anganira Waota Kirauti, are e maeka i Burentirau, i Tiaman. Aron ana anga nano te Tari Kiraoti, nakon te Uea e bon rangi n matata ao ni kinaaki, teuaei ai bon 92 ngkai ana ririki ni maiu. Bon te Tamanuea Ngaia, ao e a tia n anga kakabwaia ae riaon teuana te ngaa nakoia kaain te ekaretia i aon mwakoron aban Eurobe.
Imwiin te Kauoua Ni Buaka n te Aonaba, n aekaia ake tabeman, te Tari ae Kiraoti ma a na utu a bon maeka n te kaembwa teuana ibukia aomata ake a kanakoaki mani mweengaia i Kotibwati ao a iriira te taromauri i kekei. Teuaei e a weteaki n te tai ae waekoa bwa e na kaira te mwaanga n te tabo anne. Aua te namwakaina imwiina, n Nobemba 1945, te aba anne e teimatoa naba ni mangaongao, beretitenti n te aono, ae Ritiate Rangkiraka e roko nakon te Tari ae Kiraoti ao n tuanga bwa e na iangoia bwa e na nako ni mitinare. Te Tari are Kiraoti e kaeka man taku, “N aki i angoia. Ma ngkana e tangirai te Uea bwa n na nako, ao n na riai n nako.”
E mwananga n Ritemba 1, 1945, ma 20 mwanen Tiaman n ana buua ao tebwaana kanana te kariki ae mau. Temanna kaain te ekaretia n te tabo anne e angan teuaei ana kooti ae a na bwai natina ngke e mena n te buaka. Temanna naba kaain te ekaretia ae te tia karaoa te kaunuwae, e anganna teuana a na kau. Raon aikai bon uoua a na kabaraaki, uoua a na kawere, ao uoua a na bea n titaokin, ao e a mwananga ni karaoa a na mwakuri ni mitinare.
Teuana te tai, n nuukan te tai ni kamwaitorotoro, e nakonako mai Burentirau nako Kammin, te kaawa i Meekanbeti, are iai 46 kaain te ekaretia are a bobotaki. E roko te tari aei imwiin bwaka nakon te tai n te tairiki imwiin kabaneakin onoua te aoa ni mwaati i aon kawai aika abwabwaki, ao n tia naba n rinuukan te marae n aroka. I mwaain rokona n te kaawa, e roko n te auti ae tau buburana, ae e raoiroi kawaina, e roko n aia auti temanna kaain te ekaretia are e riai n tiku irouia n te tairiki anne.
Ngke e a ingabong ao e roko te tia tararua n te tabo anne ma ni karebwerebwe n te mataroa ma n taku, “Iai am iruwa?”
“Eng,” a kaeka kaain te auti.
Ao e taku te tia tararua aei, “Otinako noora mwanekana.” Te tabo ae aoraoi ae bubura are e tia n toua teuanne, bon te reiki ae bwanin te aiti i nanona, ao tabeua te tai i mwaain aei e a tia te tia tararua ni kena te bwangawanga ae bubura i nuukan te reiki aei ibukin te akawa. E a tia te ang ni kare ma uota te tino ma n rabuna te bwangabwanga anne n te aro a na akea te bwai ae na kabuanibwai iai te Tari ae Kiraoti. Mwanekana a kaeineti nakon mataniwiin te bwangabwanga ao ni kaeineti nakon ana auti kaain te ekaretia, n akea ataakina irouna. N rawawatan ana baeki ma ana kau ake e kaunii, e na kona ni bwaka i nanon te bwanganga ae aki nooria aei. E karakinna rimwii bwa te bwai are e a tia n rinanona anne kaanga bon te bwai ae kakaongoora nakoia kaain te kaawa anne n te tai anne.7
Ni maiun te Tari ae Kiraoti e na riai n rinanon moa te tataro ao n nako ni karaoia.
Ngaira aikai e a tia n aki tau ara namakin ao ti a tia n nanoua nakon mwiokoara are ti riai ni karaoia nakon te wewete ma i roun te nakoanibonga are ti riai n toro moa i roun te Uea, karekea te kairiri ma iroun te Atua ao te koaua are ti riai n uringa: “Bwaai ni kabane akea kangangaia i roun te Atua.”8
N te tai ae aki maan ao i ongo maten Tiemti Uomaaka, te tamanuea n te titeiki ae Tiurebooti i Routiana. E a tia ni karaoa ana mwakuri n ibuobuoki ao n tia ni kakabwaiai maiuia aomata aika mwaiti. N ririki aika nako, te Beretitenti ae Tibentia W. Kimboro e taekinna nakon Beretitenti Koten B. Ingkiri, Te Unimwaane ae Buruti R Mwakongki, ao nakoiu te bwai ae e a ti n riki ngke ti tabe ni kakaea te tamanuea n te titeiki anne. Te Beretitenti ae Kimboro a kabwarabwara aron ana maroro, ao aron kakaeana, ao ana tataro, bwa e na ataa Ana iango te Uea bwa antai ae e na rineia nakon te nakoa anne. Ibuakoia naake a katauaki bwa a na rineaki, bon akea ae tau i rouia nakanne n te tai anne.
E nako te bong anne; te bootaki n te tairiki anne e a moanaki. Akea bwa Beretitenti Kimboro e rairaki nakon te beretitenti n te titeiki ao e titirakinna bwa e na tuanga bwa antai te aomata ae tekateka tao uoua- te katenimwakoro raroan ana tabo are e tekateka iai mai bukin te tabo n taromauri. E kaeka te titeiki beretitenti man taku bon Tiemti Uomaki, ao e taku Beretitenti Kimboro: “Boni ngaia te mwaane are e a tia n rineaki i bukin karaoan ana mwakuri te Uea ae te tamanuea n am titeiki. Taiaoka ma tuanga bwa e na kaitiboo ma ngai i mwiin te bootaki aei n aia ruu kauntira.”
Te Titeiki beretitenti ae Tiareti Kaake e mimi, bwa teuae Tiemti Uomaki e aki bati n taara ni mwaane. Bukina bwa e a tia ni ikoaki n tain te Kauoua ni Buaka. A tia ni bua bwaina aika uoua ao mwakoron angana teuana, ana taratara e aki bati n raoiroi ao ai uana naba nakon ana kakauongo. Akea ae butimwaia bwa e na rin n reirei aron te tua ngke e oki, e ngae ngke e a tia ni bane teniua ana kiraati n te Kuura n Reirei ae Rietata i Ruvitiana.
N te tairiki anne ngke e kaitibo Beretitenti Kimboro ma te Tari ae Uomaki ao n tuanga bwa te Uea e a tia n rineia bwa ngaia te tamanuea, akea te kakarongoa n te ruu anne. E kaeka te Tari ae Womaki: “Te Tari ae Kimboro, otau bwa te tamanuea e riai ni katokaa bwaina i aon atuuia aomata man kakabwaiaia. Ao ko kona nooria ngkai, bwa akea bwaiu ae n na riai ni katokaa i aon atuuia aomata.”
Man ana akoi ao kateina ae tataonaki n nano, te Tari ae Kimboro, e tuanga te Tari ae Womaki bwa e na tei irarikin te kaintekateka are e tekateka iai. Ao e taku, “Te Tari ae Womaki, rara nako moa ao katoka bwaim i aon atuu.” E rangi ni kukurei te Tari ae Womaki, bwa baina a toko i aon atuun Kimboro, ma ni kukurei ao e kangai, “I rootiko! I rootiko!
“Eng ko bon rootai,” e kaeka te Tari ae Kimboro. “Ao ngkana ko rootai, ko kona naba n rootia naba naake ko na kakabwaiaia. Bon te aomata ngai ae kabanean te uarereke ao ko e a tia tetekateka i matam.”
Ngke a anga te ribooti Beretitenti Kimboro nakoia kaain te Ekaretia ma n anga aran Tiemti Uomaki bwa e na taekinaki n tain te maungatabu n te titeiki, “baia aomata aika kaain te ekaretia a bane ni kateia nako karawa ma te kukurei ni kariaia rinean teuaei.”
Uringa ana taeka te Uea nakon te Burabeti are Tamuera n ana tai Tawita ngke e na rineaki bwa aia uea kaain Iteraera n taai aika a na roko: “Aomata a taraa tinanikun te aomata, ma te Uea e taraa nanon te aomata.”9
Taari, weteara are ti weteaki nako iai, e ngae ngke ti maaku ke ti ingainga, ti riai n tataro ao n nako ni karaoia, uringa ana taeka te Mataniwi, e ngae ngke te Uea ae Iesu Kristo, ae berita ao e kangai, “Ngai i buakomi n taai nako, ni karokoa tokin aonaba.”10
Ma n ana reta Iakobo ti reireinaki iai, “Kam na riki bwa taan mwakuriia te taeka, ma tiaki tii tan ongora, Ti na tataro, ao ti na nako ni karaoia.
N aran Iesu Kristo, amen.