Te Kawai nakon te Kororaoi
Kaotia ni maium titiraki aika aua aika a boboto iaon te raoiraoi: arom ni kaaitau; te nano ni kan reirei; te anganano nakon katei ni maiu aika raraoi; ingainga ni kan mwakuri
A tia ara beretitentii ibukiia Kairake n Ataeinnaine ni karaoa ae moan te raoiroi, a tia ke a tuai? I kamatoai ao kariai bwaai ni kabane ake kam a tia n ongo mai irouia aine aika titikiraoi aikai n te bong aei. Bon ana toro Tamara are i Karawa ao a tia ni taekina.
“Te Kukurei,” e taku ana koroboki te Burabeti ae Iotebwa Timiti bwa “bon te kaantannga are ti uaiakinna inanon maiura, are ai bon te toki naba, ngkana ti kakaea te kawai are kaeti nako iai, ao te kawai aei bon te raoiroi, te etieti, te mimitong ma n tabu, ao kawakinan ana tua te Atua ni kabane.”1
Ma e na kanga temanna ni kunea te kawai anne ao, tera riki, e na kanga temanna n teimatoa n tiku iaon te kawai anne are e kaeti nakon te kororaoi?
N ana karaki Rewiti Kaero are e atunaki n ( Alice’s Adventures in Wonderland), e kunea te ataeinnaine ae Aeriti bwa e a roko n taian tuuta ni kawaim, ni kawai aika uaai i mwaaina, aika a bon reiti nako naba are teauana e kaineti nakon te iterana are teuana ao teuana e kaeineti nakon te itera are teuana. I nanon mwanangana ao e kaaitibo ma te Katamwan Tietiea, ao e titirakinna ma taku, “Te kawai-raa ae N na iria?”
E kaeka te katamwa ma n taku: “E bon nakoim bwa e ngaa ae ko kan toua. Ngkana ko aki ataia bwa ko na nakea, e aki akaaka bwa te kawaira are ko kan toua!”2
Ngkami n tatabemani ngkami nako kam ataia bwa e ngaa ae kam kan nako iai, ma tiaki n aron Aeriti. E riai n akaaka bwa te kawai-raa ae kam na toua, bwa te kawai are kam taoua n te maiu aei e kaeineti nakon te kawai are ko na iria n te maiu are e na roko.
Iai te anene ngkoa, ae rangi ataaki ae uraim taekan, ao n te anene anne iai te raain are e kona ni kaunia aomata, “Ngkana e kona tangiran te bwai ni karaoia, waaki nako n tangiria ao tabeaiangan nanom e na bua.” Te tua riki teuana ngkana iai kabwakara e reke man te anene are e a tia n oteaki are e kangai taekana, “Tai raraoma, bwaina te kukurei!”
Ara boto ni iango n te tairiki aei, “Kam na tei n Taabo aika Tabu,” e riai riki. I kukurei n taekana ae kangai: Kam na tei n taabo aika tabu, ao tai mwaing.”3
Beretitenti Tioti Arobati Timiti, ae te kawaniman n beretitenti n te Ekaretia, e kairoroira ma n taku, “Kariaia bwa ti na toua te kawai ae abwabwaki are e kaeineti nakon te kukurei ao te abanuea ae tiretio, tiaki n ti te taina, ma ni katoa bong ao ni katoa aoa, ibukina bwa ngkana ti mena iaon ana itera te Uea, ngkana ti tiku iaan mwaakan te Tamara are i Karawa, te tia eekiira nako e na bon aki kona ni katairaira. Ma ngkana ti nakon ana itera te riaboro…ti na bon aki kukurei, ao te aki kukurei anne e na rikirake inanon waakin nako te ririki ma ti ngkana ti rairi nanora man ara bure ao man rairaki nakon te Uea.”4
N taetaeu nakoia kairake n ataeinimwaane n te Nakoanibonga ae te Aaron, ni mwaitin te tai ao I aki toki n ririnea ana taeka n reirei te tama nakon natina ae kakawaki nakoina: “Ngkana ko kuneko bwa ko mena n te tabo ae ko aki riai ni mena iai—ko riai n otinako mai iai!” E kona te koaua ae ti teuana aei ni manena nakoimi ngkami kairake n ataeinnaine ake kam mena n te Tieta ni Maungatabu ni Kabuta aei ao nakoimi ngkami ake kam bootaki n te umwantabu ni katobibia te aonaaba.
I namakinna n taainako bwa ngkana ti taetae n te aro ae tabangaki, ao e karako reken ara tokanikai, ma ngakana ti taekin baika a kaonoti, e na karako reken konaakira ke kabwakara. Mangaia are, I kaungai ngkami bwa kam na kaota te katoto ae raoiroi inanon maiumi n ukeuke aika aua, aika kaineti nakon te raoiroi. Bon:
-
Te aro ni kakaaitau;
-
Te ingainga ni kan reirei;
-
Te anganano nakon te katei ae riai; ao
-
Te kukurei ni mwakuri.
Te Moan, Te Aro ni Kakaaitau. N ana boki Ruka, mwakoro 17, ti wareka taekaia rebera ake tengaun. Te Tia Kamaiu, ngke e mwananga nako Ierutarem, e rinanon te kaawa ae Kariraia ao Tamaria ao e rin inanon te kaawa teuana ike e a kaaitibo iai ma rebera ake tengaun ake a imanonoaki, ibukin te aoraki are e reke irouia bwa a na kararoaia ma aomata. A tei mai “ike e raroa” ma n takarua, “Iesu, te Mataniwi, nanoangaira.”
Te Tia Kamaiu, e nanoangaia ao e tangiriia, ma n taku, “Naako kaoti ngkami nakoia ibonga,” ao ngke a nako a kunea bwa a kamaiuaki. E tuangira koroboki aika tabu, “Temanna mai buakoia, ngke e noria bwa e kamaiuaki, e oki ma n takarua ni bwanaana n neboa te Atua ao e bobaraaki nako aontano i aon rauraun waen te Mataniwi, ma n anganna ana kaaitau ae bati, ao bon te I-Tamaria ngaia.”
E kaeka te Tia Kamaiu ma n taku, “Tiaki tengaun ngkoa ake a kamaiuaki? Ma angaa ake ruaman? Akea ae nooraki n oki n anga aia nebonebo nakon Atua, ma ti te iruaa aei. Ao e taku nakoina, Teirake, ao waaki nako iaon kawaim; e a tia ni kamaiuko am onimaki.”5
Te koraki ake a rebera a kamaiuaki man te mate ae ribuaka ma n roko n akea ataakina ao a anganaki te kona ni karekea te kamaiuaki ni maiuia, Te taeka ni kaaitau are e taekinaki iroun temanna e karekea ana kakabwaia te Mataniwi, ma naake ruaman a nanokawaki ibukin aia aki kan kaaitau.
Bon ti te arona te rebera are e reke n taai aika a nako ma te rekenikai nakoira ni bong aikai. A waeremwe tokiia, a kamamarai rabwatara, ao a urui rabwatara. A aki kona ni kuneaki n taabo nako. Namakinaia ao ataakiia akea tokiia. Ti kinaia bwa bon—te iaiangoia ibon irouna, te mataai ni kanibwaibwai, katokan te nano ni baika ti tangiri, te bangaomata, ao ai riaoan te tua.
N te maungatabu ibukin taabo, e taekinna Beretitenti Koten B. Ingkiri ngke e taku, “Ti maeka n te aonaaba ae e onrake ni mwakuri aika a kammaira. E mena n taabo nako. Bon te kawai ae ti teuana man kawai nako. E mena n taian terewitin. E mena inanon booki, ao taian maekatiin… . Bon ti te arona ma te raanga n ran, ae buretireti ma ni barekareka ao te tauaninne, a taotira nako iaon te aonaaba. Ti a tia ni karekei ma n tei iaoia… . E tikera nako te botan aomata n te aonaaba man aeka ni katei ni maiui aika bwabwainaki. Are e ti konaa ni uota te karawawataaki ae korakora. Te kawai nakon te kukurei e wene n taningaa okiran maiun te utu ae marurung ao kawakinan katei ni maiu aika raraoi aika a bati ni bwabwainaki, are e a tia ni kakoauaaki manenana inanon tienture aika a tia n nako.”6
Mani irakin ana taeka n reirei Koten B. Ingkiri, ti kona ni karika te bwai aei bwa te tai ae kamimi inanon maiura n te aonaaba aei. Reken ara tai n tekeraoi a aki tiatianaki. E koaua bwa a mwaiti bwaai—n ai aroia taan reirei ake a aanga reirei, raao ake a ibuobuoki, maare ake a karaoaki ao kaaro ake a karawawataaki.
Kakaaitau ibukia tinami, ibukia tamam, ibukia ami utu ao ibukia raoraom. Kaota am karabwarabwa ibukia ami tia reirei n ami botaki ni Kairake n Ataeinaine. A tangiri ngkami, a tataro ibukimi, a beku ibukimi. Kam rangi ni kakawaki n aia taratara ao n Ana tararara Tamami are i Karawa. E ongo ami tataro. E anga Ana rau nakoimi ao Ana tangira. Kaniiko nakoina ao nakon Natina ao ko na aki maroa n nakonako n ti ngkoe.
Te Kauoua, Te ingainga ni kan reirei
E taku te Abotoro ae Bwauro nakon Timoteo, “E na tai taku temanna bwa akea bongam, ngkai te rorobuaka n ataei ngkoe; bwa ko na riki bwa aia tia kakairi aomata aia onimaki.”7
Beretitenti Tetebane L. Riatiate, are te kauntira n te Moani Beretite, are kaauntira n te Moani Beretitentii inanon ririki aika a bati aika a tia nako, bon te tia iango mwaaka. E taku ana taeka, “Te onimaki ao te nanoua a konaa ni mena te aiango ae ti teuana bwa teuana e na eekanako are teauanga.” Au taeka n reirei bwa kam ukoukora te onimaki ao kanakoa te nanououa.
E taku ana taeka n reirei te Uea, “Ukoukora te boki ae moan te raoiroi ibukin taekan te wanawana; ukoukora te kan reireinaki, man te kamatebwai ao man te onimaki naba.”8
Ti kona ni kunea te koaua inanon boki aika tabu, aia reirei burabeti, man aia kaetieti kaaro, ao ana kairi te tamnei are e roko iroura ngke ti katorobubua ma ni ukoukora ana ibuobuoki te Atua.
Ti riai ni koaua raoi n aron raoiroira, bwa raoiroira ai aron taiani itoi: ko aki kona n n taui ni baim, ma man irakiia iroum ko kona iai n roko n tabo are ko na nako iai.9
A mwaiti taan reirei ake a botaki ma ngkami n te tairiki aei. I mwiokoia raoi taan reirei n tatabemania nako bwa a na noora raoiroin taekan aron ana reirei temanna are e koreaki are e kanga taekana: “E karikirakea inanon ana umwanreirei te namakin ae raoiraoi ike e noraki iai nano n tangira ao te mwamwannano ae kamiimi; ike e a kakoauaaki iai te rikirake ao te kan reireinaki, rikiraken te wanawana, ao rikiraken tamneia ataei aika kairake.”10
Te Kateniua, ti kona ni maroroakina te anganano nakon ataan te riai.
Tamara are i Karawa e a n anganiira n tatabemanira nako te mwaaka ni iango ao ni kakaea bukin rikin te bwai ao ni babaire. Man te aeka ni mwaaka aei, ataan te katei ae raoiroi e riki bwa te bwai ae riai karaoana.
Iai mwiokoara n tatabemanira nako ae ti na rineia, “A riai iango akanne n rangi ni kakawaki?” I taekinna nakoimi bwa te iango e bairea te bwai ae kaantaningaki rikina. Ko aki kona ni karaoi iango ibukin te maiu are akea tokina n akea mwiia n te maiu are akea tokina.
I kona ni katauraoa te tua ae beebete are kam kona iai ni bairea te rinerine are e kauntabai ngkami. E beebete uringana: “Ko aki kona karaoa ae eeti man karaoan ae bure, ko aki kona ni karaoa ae bure man karaoan ae eeti. Mataniwiin nanom e na kauringko n taainako n aron te rao imwaain are e katuaeko n ai aron te tia moti.”
E reirei te Uea n te kaotioti are e anga rinanon te Burabeti ae Iotebwa Timiti, “Bwa ane e aki rikirake bon tiaki mai iroun te Atua, ma bon man te roo. Bwa te bwai mai iroun te Atua bon te oota.”11
Tabeman aomata aika a nanobaba a tannako man wanawanan te Atua ao a iriiri bwaai ni kamwane n te aro ae a aki iangoia raoi, Ana katikitiki te kani kakannato ae kaairua ao kakukurein tangirana iroum. E tangiraki te ninikoria bwa e na iangoaki raoi, rinea te eti, ao karaoa ae eti, bwa man te aro aei ae moan te bebete iriirakina.
Te bobuaka ibukin ataan te katei ae riai e kona ni karika te taenananga nakoim ao n oroiko ma n riki bwa te aomata ae raoiroi ngkoe n taainako. Ataan te katei ae riai e aki kona ni birinako man karaoan kabanean te tamaroa, a rangi ni mwaiti mai buakora aika a tangiria bwa a na akea te bwai ae a na karaoia n ake te maraki. E kona ni kaikoakira karaoan te bitaki man te raoiroi nakon te buakaka. inanon tabeua te tai.
Mwaaneu aika kam tangiraki, Akea riki te kabwarabwara ae I ataia ibukimi nakon are kaotaki man te Moan Beretitentii n Eberi 6, 1942: “Moan te mimitong te kairake ae itiaki ma ni kaan nakon te anera ae itiaki. Iai kukurein te kairake ae e aki kona n taekinaki ikai ao n te kukurei are akea tokina imwiin aei.”12
Te maiu are akea tokin n uean Tamara bon te bwai ae kam kaantaningaia, ao ataan te katei ae riai e na rangi n tangiraki ngkana kam kani karekea.
N tokina, kariaira n tatabemanira nako bwa ti na karikirakea te kukurei ni mwakuri. E taku Beretitenti J. Reuben Kiraaka, n ririki aika mwaiti aika tia n nako te kauntira n te Moan Beretitentii: “I kakoauaa bwa ti mena ikai ni mwakuri, ao I kakoauaa bwa ti mena ikai bwa ti na mwakuri, ao I kakoauaa bwa akea ae kona ni birinako mai iai. I taku bwa ti aki kona n rin inanon kaburorora n te tai ae waetata Ti riai ni mwakuri ngkana ti kan tokanikai ke ngkana ti kan waaki rake. Akea te anga riki teuana.”13
“Katenaa angam ma te wiira, ao totokoia nako,”14 e raka riki nakon rainin te anene ae mamate te nano iai; bon te kakao nakon te mwakuri.
Tao e na ibuobuoki te bwai ni katoto. Taonakin tain te bwai teuana bon te tia iraea te tai ni koaua—e a moamoa riki ngkana e mwakuri mwaaka. I taekina kainnanoan te kamatebwai mwaaka ngkana ko katauraoiko nakon te ukeuke n te reirei ao, n te koaua, n te ukeuke ibukin te maiu.
I ataa ataein te reirei temana n te reirei ae rietaata ae e rangi n tabe ni kakukureia ni maiuna n ataein te reirei n te aro are e a taonaki tain te katauraoi ibukin te ukeuke. N te tairiki are i mwaaina, ao e a ataia bwa te tai e a rimwi ao te katauraoi e aki tia. E iangoia, bwa tera ae kakawaki riki—marurungin rabwatau, are e tangirai bwa na riai ni matu, ke e na karaurau ni kamatebwai.? Eng, ko kona ni katautaua mwiina bwa tera. E tokanikai te matu, e konaaki te kamatebwai, ao te ukeuke bon te bwai ae kanganga nakon te aomata. Mwakuri aika ti riai ni karaoi.
Aio, ngkanne, te tua ae e katautauaki:
-
Te aro ni kaaitau;
-
Te ingainga ni kan reirei;
-
Te anganano nakon ataan te riai; ao
-
Te kukurei ni mwakuri.
E na roko te bwarannano ao kainanoan te kaetieti mairoun te Atua—ti aki ti ngaia ma te bubuti ibukin te ibuobuoki ae tuai taekinaki. Ma nanou ni kabane ao tamneiu ni kabane. I kakoaua nakoimi bwa Tamara are i Karawa e tangiri ngkami, e nanongai ngkami ao e na bon aki kanakoi ngkami.
N na kamatata n aron au iango ao baika I a tia n noori aika kakawaki. Inanon ririki aika mwaiti te katabeaki are I anganaki e kairai nakon mwakoron Tiaman are e mena i akuuna te bwai are e aranaki bwa te Roki te Biti. Iaan ana babaire te Kominiti, ao te koraki ake a maeka n aonon Tiaman a tia ni kuri ni bane ni bua inaomataia. Aia waaki ni kakukureiia kairake a tuanaki; mwakuri ni kabane a tararuaki raoi.
N te tai ae kimototo imwiin teirakeu ni karaoa mwiokoau ibukin te aono anne, I ira te maungatabu ae moan te kakukurei are e karaoaki i Tiaman. Imwiin te anene ao taeka aika a kaunga, I namakin te kukurei ae taonai ngke ti kaaitibo itinaniku n te tai ae kimototo i tinanikun auti ni kawai ma kairake aika a rangi ni kakawaki. Bon ti tabeman mwaitiia ma a kakauongo raoi nakon taeka ni kabane ake I taekin. A bora ni baki ibukin te taeka ao taeka n anainano mairouin ana abotoro te Uea.
Imwaain irakin te mwaungatabu, imwaain kitanakin Amerika, e roko irou te wirikiriki bwa N na kabooi teniua te kaaten te kam. I kabooi bwaai aika kangkang aikai: Taboromiti, (Doublemint), Tibiiaminti (Spearmint), ao Ranin te Uanikai. Ngkai, ngke e bwara aia bootaki kairake, I tibwatibwai raoi nakoia kairake n tatabemaniia nako uoua te kam—te bwai are a tuai ma n noora kangkangina mai mwaaina. A butimwaea te bwai n tituaraoi ma te kimwareirei.
Ririki a waaki nako. I oki nako Tureetiten—n te tabo are boo iai ara maungatabu are mai i mwaaina. Ngkai a reke ara umwantabu; ao e a reke te inanomata ngkai irouia aomata. Tiaman e aki bwenauaaki ngkai n tian taian tautaeka ma e a riki ngkai bwa te aba ae ti teuana.
Imwiin te maungatabu ae bubura ma ni kaunga, e kakaeai bwa e kan taetaenikawai ma ngai. E taku nakoiu te nati te aine, are e kona n taetae teutana n taetae n I-Matang are tao ti te rorona ma ngkami, “Beretitenti Montion, ko uringnga n taai aika a bwakanako ngke ko ira aia botaki kairake ae kimototo imwiin botakin te mwaakoro, ike ko anganiia ataei ni mwaane ao ataeinnaine n tatabemaniia nako kaka uoua te kam?”
I kaekaa ma taku, “Eng, E koaua, I uringnga raoi.”
E reitia ma n taku, “Tinau bon ngaia temanna mai buakoia te koraki ake ko anganiia te bwai n tituaraoi anne. E tuangai bwa e kamna are teuana ao e kawakina are teuana. E taekinna bwa moan te kangkang ma ni karewerewe ngke e katoongnga ao e taku bwa e rangi ni kakawaki. Ngkanne, man ana kariaia tinana man matangarena, e anganai te bwaoki ae uarereke. Ngke I kauka matan te bwaoki, ao I nora teuana riki kain te kam, ma beban ninirana imwiin te tai ae a kaan 20 te ririki. Ao i mwiina e taku, “Tinau ao Ngai ti tangiriko bwa ko na bwaina te bwaoki aei.
E waanako te ran ni mata; ao e taonaki mwiina n te irabwati.
I mwiina ao e taetae te tina nakoiu: “I mwaain rokom nakon ara maungatabu, ao I tia n tataro i nanon ririki aika mwaiti aika a tia n nako, I a tia n tataro nakon Tamau are i Karawa bwa N na ataia bwa e koaua bwa e a bon tia ni kawakinai raoi. I kawakina te bwai n tituaraoi anne n te aro are N na kona n uringnga ao ma n reireina natiu te aine bwa Tamara are i Karawa e onga ara tataro.”
I taua i matami n te tairiki aei te bwai n tituaraoi aei—are bon kanikinaean te onimaki ao kakoauaan ana ibuobuoki Tamara ao Natina, Iesu Kristo e na bon kakatauraoia nakoimi.
N tairikin te Itita aei, ti na kawaerakei ara iango nakoin Teuare E a tia ni mate ibukin ara bure, are e kaota te kawai are ti na toua ni maiura, bwa ti na kanga n tataro, ao are e a tia naba ni kamatata man Ana mwakuri bwa e na kanga ni karaoia. E bungiaki n aia tabo n amwarake maan, e kaweneaki n aia aubunga mwaan, Natin te Atua aei—are bon Iesu Kristo ae te Uea—e anoira ni baina n tatabemanira nako bwa ti na iriiria. “O, ai karewerewera te kimwareirei ae e anga te kibu n taeka aei: ‘I ataia bwa e maiu au Tia Kamaiu!’”15 N aran Iesu Kristo, amen.