Laipelí
Ngaahi Fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí


“Ngaahi Fakamatala Lahi ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí,” Ngaahi Tefitó mo e Ngaahi Fehuʻí (2023)

ʻĪmisi
ʻuluaki mata meʻa-hā-maí

Ngaahi Fehuʻi ki he Siasí mo e Ongoongoleleí

Ngaahi Fakamatala Lahi ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí

ʻE lava ke tau ʻunu ʻo ofi ange kia Sīsū Kalaisi ʻi he fekumi ki ha tali ki heʻetau ngaahi fehuʻí kapau te tau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku falalaʻangá. Ko e taha ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá ko e ako ke fakafuofuaʻi e tuʻunga lelei ʻo ʻetau maʻuʻanga fakamatalá.

Vakai ki he tefito ko e “Fekumi ki he Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Falalaʻangá” ki ha tokoni lahi ange ki hono sivisiviʻi ʻo e fakamatalá.

Vakai Fakalūkufuá

Naʻe fakamoʻoni ʻa Siosefa Sāmita naʻe hā mai kiate ia ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi ʻi ha vao ʻakau ofi ki he ʻapi ʻo ʻene ongomātuʻá ʻi hono taʻu 14 nai. Naʻe ʻiloa ʻa e aʻusia ko ʻení ko e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí. Naʻe lekooti ʻe Siosefa mo ha niʻihi kehe ha ngaahi fakamatala lahi ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí lolotonga e moʻui ʻa e Palōfitá.

Naʻe pulusi ʻe Siosefa ha fakamatala ʻe ua ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí Ko e fakahā ʻiloa tahá naʻe fakamafaiʻi ia ke hoko ko e folofola pea ʻoku lava ke maʻu ia ʻi he Mataʻitofe Mahuʻingá. Naʻe ʻikai faʻa ʻiloʻi ha fakamatala ʻe ua naʻe teʻeki pulusi, naʻe lekooti ʻi he fuofua fakamatala fakapiokālafi ʻo Siosefa Sāmitá mo ʻene tohinoá, kae ʻoua kuo pulusi ia ʻe he Siasí ʻi he 1960 tupú.

ʻOku tala ʻe he ongo fakamatalá ha foʻi talanoa ʻoku potupotutatau, neongo ʻoku fakanatula pē ke kehekehe ʻa e meʻa ʻoku fakamamafaʻí mo e fakaikiikí. Kuo maʻuhala ha niʻihi ʻo pehē ka ʻi ai ha faʻahinga faikehekehe ʻi he fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí, ko ha fakamoʻoni ia ʻoku loi. Ko hono fehangahangaí, ʻoku ʻamanaki ʻa e kau faʻu hisitōliá, ko e taimi ko ia ʻoku toe talanoaʻi ai ʻe ha taha fakafoʻituitui ha aʻusia ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe ki ha kakai kehekehe ʻi ha ngaahi taʻu lahí, ʻe fakamamafaʻi ʻe he fakamatala takitaha ʻa e ngaahi konga ʻo e aʻusiá pea ʻi ai mo ha ngaahi fakaikiiki makehe.

ʻOku maʻu ʻa e ngaahi faikehekehe lalahi ʻi he fakamatala ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá ʻi he ngaahi fuofua fakamatalá, ʻa ē naʻe hiki ʻi he 1832. ʻOku kehekehe ia mei he ngaahi fakamatala kehé ʻaki ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi:

  1. ʻI he fakamatala ʻo e 1832, naʻe fakahū ai ʻe ha taha ʻo e kau tangata tohi ʻa Siosefá ʻa e kupuʻi lea “ʻi hoku taʻu 16.” Naʻe lipooti ʻe he ngaahi fakamatala kehé naʻá ne taʻu 14. ʻOku meimei ko e ola ʻeni ʻo ha fehalaaki ʻa e tokotaha tohí.

  2. ʻI he fuofua fakamatalá, naʻe lotu ʻa Siosefa ke maʻu ha fakamolemole ʻo ʻene ngaahi angahalá. ʻI he ngaahi fakamatala kimui angé, naʻá ne fie ʻilo pe ko e fē ʻa e siasi ke ne kau ki aí. Mahalo naʻe fekauʻaki vāofi ʻaupito ʻa e ongo fehuʻi ko ʻení ʻi he fakakaukau ʻa Siosefá, pea naʻá na fakatou fakahaaʻi ʻa ʻene holi ke fakamoʻuí.

  3. ʻOku pehē ʻe he ʻuluaki fakamatalá, “Naʻe fakaava ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi langí kiate au peá u mamata ki he ʻEikí pea naʻá ne folofola mai kiate au.” Naʻe fakamatalaʻi ʻe Siosefa ʻi he fakamatala fakafolofolá, naʻe fakafeʻiloaki ʻe he Tamaí ʻa e ʻAló, pea hoko atu leva ʻene fefolofolai mo Siosefá. Neongo ʻoku ʻikai kau ʻa e fakaikiiki ko ʻení ʻi he fakamatala ʻo e 1832, ka ʻoku fakamamafaʻi ʻe he ngaahi fakamatalá kotoa ʻa e tefitoʻi fatongia ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he meʻa-hā-maí. Ko Ia naʻá Ne tali e ngaahi fehuʻi ʻa Siosefá.

ʻOku hanga ʻe he ngaahi fakamatala lahi ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻo ʻai ke tau lava ʻo ʻilo lahi ange ki he meʻa mahuʻingá ni ʻo laka ange ʻi ha meʻa ne tau mei ʻiló kapau naʻe siʻi hono fakamatalaʻí. ʻE lava ke maʻu ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku nau lau iá ha loto-houngaʻia ki he fakamoʻoni fakamātoato ʻa e Palōfitá ki hono tali ʻe he ʻOtuá ʻene lotú ʻaki ha meʻa-hā-mai fakaofó.

Ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo hono ako ʻo e ongoongoleleí:

Ko e Tali ki Hoʻo Ngaahi Fehuʻí

Ko e hā e ʻuhinga ʻoku ʻi ai ai ha faikehekehe ʻi he ngaahi fakamatala ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá?

Naʻe lekooti ʻe Siosefa Sāmita ha fakamatala ʻe fā ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí. Makehe mei he ngaahi fakamatala ko ʻení, naʻe tohi ʻe ha toko nima ʻo hono kau fonongá ha ngaahi fakamatala hili ʻenau fanongo ki he lea ʻa Siosefa fekauʻaki mo ʻene aʻusiá. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi fakamatala lahi mo e meʻa naʻa nau fakamamafaʻí mo e fakamatala fakaikiiki kehekehé ha fakatātā kakato ange ʻo e aʻusia fakaofo ko ʻení kiate kitautolu.

ʻOku faʻa fakamamafaʻi ʻe he kakaí ʻa e ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo ha aʻusia ʻo makatuʻunga mei heʻenau kau fanongó pe ko ʻenau ngaahi ʻuhinga ki hono vahevahé. ʻOku hoko e ngaahi fakamatala ʻa Siosefá ko ha sīpinga lelei ʻo e meʻa fakaofo ko ʻeni ne hokó. Neongo ʻoku kehekehe ʻenau fakamamafá mo e fakaikiikí, ka ʻoku nau tala ha talanoa ʻoku potupotutatau. ʻE lava ke maʻu ha sīpinga fakafolofola ʻo e meʻá ni ʻi he ngaahi fakamatala lahi ki he ului ʻa Paula ʻi he Fuakava Foʻoú.

Naʻe faʻu ʻa e ngaahi fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe: ko e hiki ha hisitōlia fakataautaha, fakamatalaʻi ʻene aʻusiá ki ha tokotaha ʻaʻahi ki hono ʻapí, tala-kae-tohi ʻa e talanoa ʻo ʻene moʻuí ki ha hisitōlia fakaʻofisiale, pe ko e tali ha fehuʻi ʻa ha taha faiongoongo. ʻI he tūkunga takitaha, hangē naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Siosefa ha ngaahi manatu melie naʻá ne ongoʻi naʻe mahuʻinga taha ki he haʻofangá. Ko e kehekehe ʻo e ngaahi fakamatalá naʻe makatuʻunga ia mei he kau faihisitōlia angaʻofa mo e kau mataotao fakaako ʻoku nau ako mei he meʻa ʻoku manatuʻí mo ʻamanaki ke maʻu ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe mei he ngaahi fakamatala fakapepa naʻe tohí.

ʻOku toe fakahaaʻi foki ʻe he ngaahi faikehekehe ʻi he ngaahi fakamatalá ʻa e founga naʻe tupulaki ai e mahino mo e fakakaukau ʻa Siosefá ʻi he fakalau ʻa e taimí, taukeí, mo e fakahā lahi angé. ʻI he taimi naʻe tala-kae-tohi ai ʻe Siosefa ʻene ʻuluaki fakamatalá ʻi he 1832, ko e kei kamakamata foʻou ia ʻene ngāué. ʻOku fakataautaha ʻaupito pē ʻa e fakamatalá pea nofotaha pē ia ʻi he ʻuhinga ʻa e mata meʻa-hā-maí kia Siosefá. ʻI heʻene tala-kae-tohi kimui ange ʻa e fakamatala ʻoku maʻu he taimí ni ʻi he Mataʻitofe Mahuʻingá, naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e meʻa-hā-maí kiate iá ka ki he Siasí pea mo e māmaní.

Ko e kakai fakalangi ʻe toko fiha naʻe mamata ki ai ʻa Siosefa Sāmita ʻi he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí?

ʻOku fakamatalaʻi mahino ʻe ha fakamatala ʻe tolu ʻo e ngaahi fakamatala ʻe fā ʻa Siosefá ha “toko ua”: ko e ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi. ʻI ha fakamatala ʻe taha, naʻá ne pehē ai naʻá ne mamata foki ki ha kau ʻāngelo. ʻOku ʻikai ke fuʻu fakaikiiki ʻa e ʻuluaki fakamatala ʻa Siosefá. ʻI hono hiki ʻi he 1832, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he fakamatalá ʻa hono fakaava ʻe he “ʻEikí” ʻa e ngaahi langí pea mamata leva ʻa Siosefa “ki he ʻEikí.”

ʻOku lahi ha ngaahi founga ki hono fakakaukauʻi ʻo e fakamatala ko ʻení. Mahalo pē naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita “ko e ʻEikí” ʻo ʻuhinga ia ki he ʻOtua ko e Tamaí mo e ʻAló fakatouʻosi, ʻo faitatau ia mo e anga ʻo e fakalea ha niʻihi ʻi he kuonga ʻo Siosefá kiate Kinauá. Pe mahalo naʻá ne tokanga taha pē kia Sīsū Kalaisi, ko e Tokotaha fakalangi naʻá Ne fakamolemoleʻi ia mei heʻene ngaahi angahalá mo ʻoatu ʻa e pōpoaki ʻo e mata meʻa-hā-maí.

Naʻe lotua nai ʻe Siosefa Sāmita ha fakamolemole pe ke ʻiloʻi ʻa e siasi ke kau ki aí?

Naʻe pehē ʻe he fuofua fakamatala ʻa Siosefa ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí, ʻa ia naʻe hiki ʻi heʻene kei talavoú, naʻá ne lotua ke maʻu ha fakamolemole ʻo ʻene ngaahi angahalá. Naʻe fakamamafaʻi ʻe heʻene ngaahi fakamatala kimui angé, ʻa ia naʻe hiki hili ha ngaahi taʻu lahi ʻene hoko ko ha taki ʻo ha siasi ʻoku tupulakí, ʻa ʻene fekumi pe ko e fē ʻa e siasi ke ne kau ki aí. Ko hono moʻoní, naʻe fekauʻaki vāofi ʻa e ongo fehuʻi ko ʻení kia Siosefa. ʻOkú na fakatou fakahaaʻi ʻa ʻene fakaʻamu ke fakamoʻuí.

Ko e hā e ʻuhinga ʻoku kehe ai ʻa e ngaahi fakamatala ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá ʻi he founga naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻene taʻu motuʻá?

Naʻe fakahoko ʻe Siosefa Sāmita ʻa ʻene fuofua fakamatala ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻi heʻene tohinima pē ʻaʻana ʻi he 1832. Hili ha taimi mei he tohi ʻa Siosefá, naʻe tānaki atu ʻe ha tangata tohi ʻa e taʻu motuʻa ʻo Siosefá ʻi he vahaʻa ʻo e ongo lainé, ʻo fakahaaʻi ai naʻá ne ʻi hono “taʻu hongofulu mā ono” (pe taʻu 15) ʻi he taimi ʻo e mata meʻa-hā-maí. ʻOku ʻikai ke tau ʻilo pe naʻe ʻosi talanoa ʻa e tangata tohí mo Siosefa fekauʻaki mo e fakalahi ko ʻení. ʻI hono kotoa ʻo ʻene ngaahi fakamatalá, naʻe pehē ʻe Siosefa naʻá ne taʻu 14.

Naʻe toki hiki kotoa e ngaahi fakamatala ʻa Siosefá hili ha taʻu ʻe hongofulu tupu mei he hoko ʻa e mata meʻa-hā-maí. ʻOku tatau ai pē kapau naʻá ne fakahinohinoʻi ʻene tangata tohí ke ne tohi naʻá ne taʻu 15, ka ʻoku hangehangē naʻe hili hano vakavakaiʻi fakaleleí naʻá ne aofangatuku ʻo pehē naʻá ne taʻu 14 ʻi he taimi ʻo e mata meʻa-hā-maí. ʻOku mahino ki he kau faihisitōliá kuo pau ke maʻu ha ngaahi faikehekehe peheni ʻi he taimi ʻoku toe manatu ai ʻa e kakaí ki heʻenau moʻuí. ʻOku tatau ai pē ko e hā e meʻa naʻe hokó, ka ʻoku mahuʻinga ange ʻa e foʻi moʻoni naʻe ʻi ai ha mata meʻa-hā-maí ka ʻoku ʻikai ko e ʻaho totonu naʻe hoko aí.

ʻOku ʻi ai nai ha fakamoʻoni fakahisitōlia ki ha vēkeveke fakalotu ofi ki Palemaila, Niu ʻIoke, ʻi he 1820?

ʻIo. ʻI he hisitōlia ʻo Siosefa Sāmita ʻi he 1838, naʻá ne pehē ai naʻe hoko ʻene ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 1820. Naʻe fakakaukau ʻa Siosefa ki he ngaahi fehuʻi naʻe tupu ai ʻene faʻa lotu ʻi ha ngaahi taimi kimuʻa ʻi he mata meʻa-hā-maí. ʻI he fakamatala ʻa Siosefa ʻi he 1832, naʻá ne tohi ʻo pehē naʻe kamata ke ne fakalaulauloto ki he “ngaahi meʻa mahuʻinga kotoa pē maʻá e lelei ʻa hoku laumālie taʻe-faʻa-maté” ʻi he taimi naʻá ne taʻu 12 aí, pe fakafuofua ki he 1818. ʻOku mahino ʻi he ngaahi lekooti fakahisitōliá naʻe mafola ʻi he taimi ko ʻení ʻi he ʻIunaiteti Siteití ha loto-vēkeveke angamaheni ki he tui fakalotú, tautautefito ki he fakahihifo ʻo Niu ʻIoké, ʻa ia naʻe nofo ai ʻa Siosefá.

Ko e taimi ʻe niʻihi naʻe fakahoko ʻe he faʻahinga loto-vēkeveke ko ʻení ha ngaahi fakataha fakaakeake, hangē ko ia naʻe fai ʻe he kau Metotisí ʻi tuʻa pē ʻi Palemaila ʻi he 1818. Naʻe fakatahataha mai foki ʻa e kau Metotisi fakalotofonuá ʻi he taʻu hono hokó ki Viena (Felipisi he taimí ni), Niu ʻIoke, ko ha maile ʻe 15 mei he faama ʻa e fāmili Sāmitá. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ha ʻū tohinoa ʻa ha faifekau malanga ʻa e Metotisí ne fefonongaʻaki holo, ʻa e ngaahi vēkeveke fakalotu ʻi he feituʻu ʻo Siosefá ʻi he 1819 mo e 1820. ʻOku nau fakamatala kia Faifekau Siaosi Leini, ko ha faifekau fakaakeake ʻa e Metotisí, naʻe ʻi he feituʻu ko iá ʻi he ongo taʻu ko iá ʻo malanga ki he “founga ʻa e ʻOtuá ʻi hono fakahoko ʻo e Fokotuʻutuʻu Foʻoú.” Naʻe fai ha fakataha kemi ʻaho ʻe tolu ʻa e Metotisí ʻi Palemaila ʻi he konga kimui ʻo e faʻahitaʻu failau ʻo e 1820, pea naʻe hoko ha ngaahi fakaakeake [fakalotu] lahi hili ha ngaahi taʻu lahi mei ai ʻi he 1824. Neongo naʻe ʻikai lave fakahangatonu ʻa Siosefa ki he ngaahi fakaakeaké, ka ko ha fakamoʻoni taʻe toe fehuʻia ia ʻo e faʻahinga “fiefia ngali kehe” naʻá ne fakamatalaʻí.

Ko e hā e ʻuhinga naʻe tatali fuoloa ai ʻa Siosefa ke hiki ha fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí?

Naʻe ʻikai ke tohi ʻe Siosefa Sāmita ia ha faʻahinga lekooti fakapiokālafi ʻa e ʻuluaki taʻu ʻe 24 ʻo ʻene moʻuí. Naʻá ne tupu hake ʻi ha fāmili naʻe poto he laukongá mo e tohí, ka naʻe ʻikai ke ne maʻu ha tuʻunga fakaako totonu. ʻOku tau ʻiloʻi naʻe faingataʻa ke ne fakamatalaʻi lelei ia ʻi he faitohí.

Hili ha taimi nounou mei hono fokotuʻu ʻo e Siasí, naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa ke ne tauhi ha hisitōlia. ʻOku mahuʻinga ke fakatokangaʻi ʻi he hili pē hono maʻu ʻe Siosefa ʻa e fekau ko ʻení, ko e taha ʻo e ngaahi ʻuluaki meʻa naʻá ne lekōtí ko ha fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí.

Ko e hā e ʻuhinga naʻe ʻikai ke lave ai ha niʻihi ʻo e fuofua kāingalotu ʻo e Siasí ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻi heʻenau fakamatala ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí?

Naʻe faʻa fakamatalaʻi ʻe he fuofua kāingalotu ʻo e Siasí ʻa hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí taʻe te nau lave ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí. Hangē ko ʻení, naʻe fakatou tuku ʻe he faʻē ʻa Siosefa Sāmita ko Lusí mo hono tokoua ko Uiliamí ha ngaahi fakamatala naʻe kamata ʻaki e ʻaʻahi mai ʻa e ʻāngelo ko Molonaí ʻi he 1823 pea naʻe ʻikai ke na fakaʻasi ai ʻa e hā mai ʻa e Tamaí mo e ʻAló. Naʻe fai ʻe ʻŌliva Kautele ʻa e meʻa tatau ʻi heʻene fuofua fakamatala naʻe pulusi ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, naʻe kamata ʻaki pē ia e hā mai ʻa Molonaí.

Naʻe ʻikai ke toutou fakamamafaʻi pe lea ʻaki maʻu pē ʻe Siosefa ʻa e meʻa-hā-maí ʻi he kakaí ʻi ha ngaahi taʻu lahi. ʻOku pehē ʻe ha taha ʻo ʻene ngaahi fakamatalá naʻá ne ʻuluaki momou ke vahevahe e ngaahi fakaikiikí mo hono fāmilí, mahalo pē koeʻuhí ko ha momou ke vahevahe ha faʻahinga aʻusia ʻoku makehe mo toputapu. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe faʻa fakamoʻoni ʻa Siosefa ki he ʻaʻahi mai ʻa Molonaí pea mo hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe sio ha tokolahi ʻo e fuofua kāingalotu ʻo e Siasí ki he ngaahi meʻa ko ʻeni naʻe hokó ko ha fakamoʻoni tefito ia ki he uiuiʻi fakalangi ʻo Siosefá. ʻOku ʻikai hanga ʻe he ngaahi fakamatala ne fai ʻe he kāingalotu ko ʻeni ʻo e Siasí ʻo holoki e fakamoʻoni ʻa Siosefa ki heʻene siotonú, ka ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e fiefia mo e fakamoʻoni ʻa e fuofua Kāigalotú ki he Tohi ʻa Molomoná.

ʻOku faitatau nai e fakamatala ʻa Siosefa Sāmita ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻi he 1832 pea mo e ngaahi talanoa fakaului ʻo e kau Kalisitiane kehe ʻi hono kuongá?

ʻOku hoko ʻa e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá ko ha momeniti mahuʻinga ia ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá. Neongo naʻe hiki ʻe ha kakai kehe ʻi hono kuongá ha ngaahi meʻa-hā-mai fakalaumālie, ka naʻe hoko pē ʻenau ngaahi fakamatalá kotoa ko ha ngaahi talanoa ʻo e ului fakataautaha. Naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he aʻusia taʻe-hano-tatau ʻa Siosefá ʻa e kamataʻanga ʻo ha ngaahi mana hokohoko naʻe iku ai ki hono Fakafoki Mai e kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku vahevahe ʻe he fakamatala ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí ʻo e 1832 ha ngaahi lea fakafonua ʻe niʻihi ʻoku toe maʻu foki ʻi he ngaahi fakamatala fakaului ʻo e kau Kalisitiane kehe ʻi hono kuongá. ʻOku ʻikai fai ha ofo ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻe Siosefa ʻa e lea fakafonua naʻá ne maheni mo iá ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e mata meʻa-hā-maí. ʻI he founga tatau pē, ʻoku fakahoko ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí he ʻahó ni ʻenau fakamoʻoní ʻo fakaʻaongaʻi ha ngaahi kupuʻi lea naʻa nau ako mei he niʻihi kehé. Ka neongo ʻoku faʻa muimui e lea fakafonua ʻoku tau fakaʻaongaʻí ʻi ha sīpinga, ka ʻoku makehe mo fakataautaha ʻetau ngaahi aʻusia fakalaumālie fakafoʻituituí.

Ako Lahi Ange

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Joseph Smith, ʻi he History, circa Summer 1832, 3, josephsmithpapers.org.

  2. Vakai, Ngāue 9:3–9; 22:6–10; 26:12–18.

  3. Joseph Smith, ʻi he History, circa Summer 1832, 3, josephsmithpapers.org.

  4. Joseph Smith, ʻi he History, circa Summer 1832, 3, josephsmithpapers.org.

  5. Benajah Williams diary, July 15, 1820, copy in Church History Library, Salt Lake City; fakatonutonu ʻa e sipelá.

  6. Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:5.

  7. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69:2–8.

  8. Vakai, Oliver Cowdery, “Letter III,” Messenger and Advocate, Dec. 1834; “Letter IV,” Messenger and Advocate, Feb. 1835.

  9. Vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:20, 49.

  10. Vakai, D. Todd Christofferson, “The Book of Mormon and Your Mission” (fakataha lotu MTC, Provo, Utah, 17 Sānuali 2023); vakai foki, 3 Nīfai 21:1–2, 7.

Paaki