Wase 17

Me da Lewenivanua Dina

Me vaka ni da Yalododonu Edaidai, e tu na noda itavi me da lewenivanua dau muria na lawa ka kitaka na ka kece eda rawata me da vukea na noda matanitu me cicivaka me vaka na ivakavuvuli savasava.

Na Bula nei Heber J. Grant

E a kacivi ko Peresitedi Heber J. Grant me Peresitedi ni Lotu ena 1918, na yabaki ka cava kina na iMatai ni iValu Levu. E veiqaravi tiko me yacova na nona mate ena 1945, na yabaki ka cava kina na iKarua ni iValu Levu. E liutaka na Lotu ena gauna kece ni leqa vakailavo ena Lauqa Levu (Great Depression), ka vakaleqa na vuvale kei na itikotiko e vuravura taucoko. E veivakayaloqaqataki ka vukei ira na yalododonu ena leqa vakailavo, ivalu kei na bula ni oti na ivalu, e veisau na matanitu ena veiyasa ivuravura. Na veisau oqo e vakaukauwataka na itavi e solia na matanitu ki na nodra dui bula yadudua, ka veisautaka talega na ka era nanuma me baleta na nodra dui matanitu.

Ena gauna dredre oqo, e vakasalataki ira na Yalododonu ko Peresitedi Grant me ra vakaitavi ena veika ka tara na nodra matanitu vakaitikotiko, vakayasana, ka vakavanua. Ia e sega walega ni veivakasalataki; e vakayacora sara ga o koya na itavi oqo. Kena ivakaraitaki, veitalia na osooso ni nona bula me vaka ni Peresitedi ni Lotu, e cakacaka vakaukauwa me tokona na Vakatatabu (Prohibition), e dua na isoqosoqo e Amerika me vakatabuya na kena caka, volitaki, kei na veisoliyaki ni yaqona ni vavalagi.

E dau dina ko Peresitedi Grant ki na lawa ni nona vanua, ka vakavulica ni Lawa ni vanua ko Amerika e tauyavutaki mai vua na Kalou. “Mai na gauna ni noqu gone, “ e a kaya, “Au a sa kila ni da vakabauta vakaidina ni Lawa ni noda vanua e dua na ivola ka veivakasalataki kina na Kalou ki vei ira era bulia kei ira era taqomaka na tu vakataki koya ni vanua oqo.”¹

Ena gauna ni veiqaravi vakai Apositolo kei na Peresitedi ni Lotu nei Peresitedi Grant, e levu vei ira na lewe ni Lotu era lewe i Amerika ga. O koya gona, e levu na ka e tukuna me baleta na matanitu e baleti Amerika. Na nona ivakavuvuli e itukutuku ni dina ka rawa ni vakayagataki e vuravura taucoko.

iVakavuvuli nei Heber J. Grant

E dodonu me ra tokona na nodra iliuliu ni matanitu ko ira na Yalododonu Edaidai ka muria na lawa ni nodra vanua.

Au vakadinata, sega tale niu vakatitiqataka ni sa itavi ni Yalododonu Edaidai taucoko me ra tokona ka bulataka na lawa.²

Oqo na ivakaro ni Lotu ka tiko ena Wase 134 ni Vunau kei na Veiyalayalati me baleta na noda vakabauta kina matanitu kei na lawa raraba, ka vakadonui ena dua na digidigi taucoko ni soqoni raraba ni Lotu sivia e dua na senitiuri sa oti.

“Keimami vakabauta ni a tauyavutaka na Kalou na veimatanitu me yaga vua na tamata, ia ena tarogi ira na tamata ko Koya ena ivakarau era a qarava kina, io na nodra bulia na kena lawa ka vakayacora na kena cakacaka me vinaka ka yaga vei ira na tamata.

“Keimami vakabauta ni na qai cici vinaka ga e dua na matanitu, kevaka sa vakasamataki vakavuku na kena lawa ka muri vakadodonu, ia me solia na galala ki na tamata yadua, vakadeitaka na taukeni ni iyau ka taqomaka talega na nodra bula.

“Keimami vakabauta ni sa kilikili me ra tu na vakailesilesi vakamatanitu kei na turaganilewa ena veimatanitu kecega, me ra raica ni sa muri tiko na lawa: ia sa dodonu me ra yalodina ka tamata dodonu ko ira na vakailesilesi oqori, ia me ra digitaki ira ko ira na lewenivanua ena veivanua galala, se era digitaki mai vale levu ena matanitu e vakatui.

“Keimami vakabauta ni a tauyavutaka na Lotu na Kalou, ia sa kilikili me ra vakarorogo duadua ga vua ko ira na tamata ena cicivaki ni kena cakacaka, ia ena qai vakavo ga kevaka sa virikotori ena nodra lawa ni Lotu me ra vakatanitaka na nodra dodonu kei na nodra galala na tani. Ia keimami vakabauta ni na sega sara ni kilikili me virikotora na tamata na lawa kei na ivakarau ni so-kalou me vauci ira na lewena, io me kakua talega ni virikotora na masu me taurivaki. Raica sa itavi nei turaganilewa me vakadreta me kakua ni beci na lawa, ia e sega ni nona itavi me lewa na loma ni tamta; ia ena sega ni nona itavi talega me totogitaki koya sa cala, ia me kakua ga ni via laki tarova na galala ni tamata yadua.

“Keimami vakabauta ni sa itavi ni tamata kecega me rokova ka muria na lawa ni matanitu, ena vanua e tiko kina, io ni sa taqomaki na nodra dodonu ena lawa ni matanitu oqori. Keimami vakabauta talega ni sa cala ka sega ni dodonu vei ira na lewenivanua era sa taqomaki tu vakaoqori, me ra vakaduduileti ka vorata na lawa, ia kevaka era kitaka vakakina, me ra totogitaki sara. Raica sa kilikili ki na veimatanitu kecega me ra bulia na lawa era kila e dui ganiti ira, io sa nodra itavi talega me ra raica ni sa soli tu na galala vei ira na lewena.

“Keimami vakabauta ni sa kilikili me rokovi na tamata yadua ena nona ilesilesi, raica era sa lesi na iliuliu kei na turaganilewa, me ra taqomaki ira na tamata dodonu ka lewai ira na tamata cala, ia sa itavi ni tamata kecega me rokova ka muria na lawa, raica kevaka e sega na lawa, sa na sega ni kune na vakacegu kei na marau, io sa na yaco ga na lewa veivakasaurarataki ka vakarerevaki. Raica a bulia na lawa na tamata me taqomaki keda na tamata yadua kei na noda matanitu, ia sa soli mai lomalagi na lawa ni veika vakayalo, io me ra vakabauta ka qarava na Kalou ka buli ira na tamata kecega.

“Keimami vakabauta, ni sa kilikili kei ira na iliuliu, na veiyasana, kei na matanitu ni tu na dodonu, me ra bulia na nodra lawa me taqomaki ira kecega na lewena ka solia vei ira na galala ni vakabauta vakalotu. Ia keimami sega ni vakabauta ni ganita me kau tani na dodonu, kei na galala oqo mai vei ira na lewenivanua, keimami sega talega ni vakabauta ni ganita me vakasaurarataki vei ira na ka me ra vakabauta kevaka era sa rokova tiko na lawa ni vanua, io ka sega talega ni kunei ena nodra vakabauta me ra naki ca se via veivorati.

“Keimami vakabauta ni sa kilikili me tau na itotogi me veiganiti kei na cala e vakayacori, io na laba, na veivakalaboci, na ivalavala kaukauwa kei na butako kei na vakacacani ni tiko veisaututaki, me ra totogitaki kece me vaka na kedra dui bibi me rawa ni tarovi ira na tamata inaki ca, io me vakatau ki na dui lawa ni matanitu e vakayacori kina na cala; raica sa itavi ni tamata kecega me veivuke ena sala kecega e rawata, me ra lewai ka totogitaki kina na tamata cala, io a ka oqo ena qai rawa kina na tiko veisaututaki kei na bula marau.

“Keimami sega ni vakabauta ni kilikili me veivakayarayarataki ena vakataulewa ni matanitu na vakabauta vakalotu, ia ke vakakina, sa na totaki e dua na vakabauta vakalotu ka cati na nodra dodonu e dua tale na matalotu, io na nodra vakabauta vakalotu kei na nodra dodonu vakalewe ni vanua yadua.” [V&V 134:1–9.]

Ni Yalovinaka ka nanuma ni a tabaki oqo ena 1835, ena itutu ni Lotu, ka se sega ni veisau.³

Na soqo ni Yalododonu ena Koniferedi raraba oqo [Okotova 1940] e raica na vuravura ni se veivaluvaluti tiko [a ikarua ni iValu Levu]. E milioni na luvena na Turaga era vakaleqai ka lolosi. Na rarawa levu kei na yaluma ka yaco ena vuku ni ivalu e bikai ira…

Ko ira na ganeda kei na tacida era kunei ena yasa ruarua ni sasaga vakadomobula oqo. Ena yasana ruarua era vauci ki na nodra vanua ena ivesu kece vakadra, veiwekani kei na dina.

Na Yalododonu ena yasana ruarua e sega ni rawa ni dua na ka era cakava, na veitokoni ga ki na matanitu ka ra solia kina na nodra veivakadinati. Ia na nodra masu e lako cake siga kei na bogi me vukica na Kalou na yalodra na veiliutaki ki na veisaututaki, me mudu na veivakacacani ni veivaluvaluti.⁴

Ena noda doka na veiliutaki ena vanua ka da lewena, ka da taura ka tokona na matanitu, ena tikina vata oqori eda sa lewenivanua dina ka na rokovi keda na noda matanitu ka liutaki keda.⁵

Ni dua na lawa e vakayacori ka yaco me lawa tudei, e sega ni dua na tamata ka vakayagataka na nona ilavo me vukei ira ka basuka na lawa e rawa me kaya vakaidina ni ko koya e dua na lewenivanua yalodina.⁶

Au diva meu rawa niu tabaka na itukutuku oqo [mai vei Abraham Lincoln, na 16th ni peresitedi nei Amerika, ] ka vakarau meu wilika, ki na yalodra na Yalododonu Edaidai ka ra na rogoca:

“Laiva na lawa me vakarokorokotaki vei ira kece na tina kei na luvedra lalai ka ra dabe e yavadra na tinadra; me vakavulici e koronivuli, ena semineri kei na koliji; me volai ena nodra ivola na se qai vuli wili ivola tiko kei na almanacs’ me vunautaki mai na itutu ni vunau ka tukuni ena nodra soqoni na iliuliu ni matanitu ka vakaukauwataki ena vale ni veilewai.” [Raica “The Perpetuation of Our Political Institutions, ” cavuti ena The Speeches of Abraham Lincoln (1908), 6.]⁷

E dodonu me da vakaitavi ena digitaki ni veiliuliu vinaka kei na vakaukauwataki ni lawa vinaka.

Au masulaka na noda vanua ka kerea na Turaga me vakalougatataki ira era veiliutaki ena matanitu; ena vanua.ena koro lelevu, kei na veiyasana. Au masuta na Kalou me vakauqeti ira na tamata me ra muria na Nona ivakaro, ka digitaki ira na tamata vinaka me ra veiliutaki, me ra na buluta na nodra duidui vakapolitiki ka qara na tamata vinaka me ra veiliutaki, ka sega ni tamata ke ra veivakadonui kei ira ka dau basuka na lawa ni noda vanua. Oqo e dua na yavu ni noda vakabauta me da talairawarawa ka rokova na lawa ni vanua [raica Yavu ni Vakabauta 1:12] Me vukei keda na Kalou me da kitaka.⁸

E sa dau veitalanoataki vakalevu kau rogoca tale oqo na veitalanoa vata ga ko ya, ni ko iratou na Mataveiliutaki ena Lotu i Jisu Karisito ka ra tu ena veiliutaki ni Lotu ka taura tu na Matabete era gadreva na tamata oqo se tamata ko ya se dua na tamata me digitaki ki na itutu.

Mai vei iratou na Mataveiliutaki ni Lotu, me baleta na veidigidigi e vakadonuya na tagane kece, yalewa, kei na gone kece sa yacova na yabaki ni digidigi me ra digidigi ena veika era nanuma ni dodonu. Ia keitou kerea na tagane kei na yalewa kece, era kila na itavi ka tu vei ira me ra kerea na Kalou na Tamada Vakalomalagi me vukei ira vakapolitiki ka vakalotu, ka me ra tutaka na dina.⁹

Niu vakalasuya vakaukauwa ni vakaitavi vata tiko na Lotu kei na matanitu ena sala era vakasama tu kina na tamata ni vuravura ena kedra maliwa na Yalododonu Edaidai, au sega ni vakalasuya ena dua na gauna ni kevaka koi au me vaka e dua na leweni Lotu oqo, e tu vei au na kaukauwa meu digidigi ka rawa niu saga me tauri na tamata vinaka me qaravi ira na tamata, au na vakayagataka na kaukauwa ko ya ena balavu ni noqu bula.¹⁰

Na politiki e vaka na misila vei au. E sega ni mosi vakalevu na misila ke taura vakalailai na saffron [ti draunikau] se dua tale na ka me tikoga kina ena kuli na misila. Ia kevaka e sega ni qaravi ka sa bibi, era veisautaka na kulimu me dromodromoa ka so na gauna ena reva na matamu. Kakua ni laiva na politiki me nomu vakasama e veisiga. Au vakabauta vakaidina ena tamata vinaka me nona na itutu. Au vakabauta na dina, dodonu, ka tamata vinaka me digitaki me tawana na idabedabe kei na itutu.¹¹

Me na vukei koya na Turaga me vakasama vakadodonu, ka muria e dua na sala dodonu veitalia na nona bisinisi se veika e baleti koya se veivakauqeti vakapolitiki, me nodra masu e veisiga na Yalododonu Edaidai.¹²

Na veimatanitu me tauyavutaki ka liutaki ena ivakavuvuli savasava.

Ena nona vosa ni vakamoce ko George Washington [na imatai ni peresitedi kei Amerika] vei ira na kai Amerika e a kaya:

“Mai na veika kece e dau nanumi se daukitaki ka vakavuna na vutuniyau vakapolitiki, na Lotu kei na bula savasava e dau veitokoni kaukauwa. Ena ka lialia vua e dua na tamata me tukuna ni lomana na nona vanua kevaka e cakacakataka tiko na veika me vakamalumalumutaka se vakacacana na yavu levu ni vakavuvuli ni marau ni tamata, ka tauyavutaka na veitokoni kaukauwa ni itavi ni tamata kei na lewenivanua.

“Na vuku se kila ka cava ga e lako mai ena vuku ni vuli savasava ena vakasama ni tamata yadua, na ka eda kila kei na vakasama vinaka ena tarovi keda mai na noda nanuma tiko ni savasava vakamatanitu e rawa ni bula ke sega na ivakavuvuli vakalotu.

“Me da qarauna ke da nanuma ni bula savasava e rawa ni rawati ke sega na lotu.” [Raica na “George Washington Farewell Address, ”in William Benton pub., The Annals of America, 21 vols. (1968–87), 3:612.]¹³

Keimami … tukuna ni rarawa na Kalou baleta na ivalu ka na solia na itotogi e tawamudu vei ira era vakayacora vakatawadodonu.

Keimami vakadinadinataka ni veicudruvi vaka veimatanitu e rawa me vakavinakataki ena sala [malumu] kevaka era veivosaki ena sega ni nanumi koya ga kei na savasava ko ira na veimatanitu. Keimami kerei ira na iliuliu ni veimatanitu kei ira na veitamata kece me ra tinia ka vakavinakataka na nodra duidui de qai sovaraki mai na bilo ni cudru ni Kalou ki vuravura, ni a tukuna ni na veisiko ena cudru na Kalou ka sega ni yalani rawa ki vei ira na tamata ca.¹⁴

E sega ni taleitaka na Kalou na ivalu, se ena ivalavala ca ka dau tukuna mai vakailiu. … Vei kemuni kece na veimatanitu, keimami kaya vakavinakataka na nomuni duidui ena sala malumu. Oqo na sala ni Turaga.¹⁵

E sega ni dua na tamata e rawa ni kitaka na ka e sega ni dodonu, se voroka na lawa ni nona vanua ka vakatokai koya me Yalododonu Edaidai dina. E sega ni dua na matanitu se iliuliu ni matanitu e rawa ni kitaka na ka e cala, ka voroka na nodra yalayala, ka sega ni cudruvi mai vua na Kalou kei na tamata me vaka ga na tamata ka cala. Na Dina ena gumatua. “Taqomaka na veika e dina, kevaka mada ga e dredre na sasaga, ” me ibole kece ni Yalododonu Edaidai.¹⁶

Vakatutu ni Vuli kei na Veivosaki

Na sala cava era rawa kina vei ira na lewe ni Lotu me ra vakalevutaka na inaki ni matanitu vinaka?
Na cava e bibi kina me da vakayagataka na noda dodonu ni veidigidigi ena gauna e tu kina vei keda na galala me da kitaka? Ni soli vei keda na galala ni digidigi, na cava e rawa ni da cakava me da vakarautaki keda kina me da vakayacora na itavi oqo?
E rawa me da vukei ira vakacava na veiliutaki ena matanitu me ra veiqaravi ena ivakavuvuli vinaka?
Na sala cava e rawa kina vei keda yadua kei na noda vuvale me da vakavinakataka na nodra itikotiko?
Na cava e rawa ni da kitaka e noda vale me vakayaloqaqataki ira noda lewe ni noda vuvale me ra doka na lawa?