Na Bula kei na Veiqaravi nei Heber J. Grant

Ena koniferedi raraba ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai ena Okotova ni 1899 ni a se lewena kina o Heber J. Grant na Kuoramu ni Apositolo Le Tinikarua, e a tukuna: “E sega ni dua na ka e dredre kevaka e veivakaroti na Kalou ka da talairawarawa.”¹ Na ivakaraitaki oqo e dua na iulutaga e basika wasoma ena bula kei na veiqaravi nei Heber J. Grant. E sega ni vakuai o koya mai na dredre kei na ca, ia e torova yani na veika oqori ena vakabauta, talairawarawa, kei na gugumatua.

E dua na iTabagauna ni Veisau kei na Toso ki Liu

E a bula voli o Peresitedi Heber J. Grant ena dua na itabagauna ni veisau. E a sucu ena 1856 ena dua na vuravura ka se tu kina na qiqi kei na kareti ka dreta voli na ose, ka taura e vica vata na vula me vakacavari e dua na ilakolako. Ena nona mai leqa ena 1945, e sa biuta koto mai e dua na vuravura ka sa tu kina na motoka kei na waqavuka, ka sa taura ga e vica na auwa me vakacavari e dua na ilakolako. E sa vakaisosomitaki na kaumeli ena qiqi ena so tale na sala ni veivosaki: na talevoni, na retio, kei na kaumeli ena waqavuka.

E a sucu ni oti e 26 na yabaki mai na kena tauyavutaki ni Lotu ka oti talega e 9 na yabaki ena nodra yaco yani na painia ki na veibuca mai Salt Lake, e a vakadinadinataka o Heber J. Grant e dua na gauna ni veisau levu ena matanitu ni Kalou e vuravura. Ena nona bula taucoko, e dau taleitaka sara na veimaliwai voleka kei ira na Peresitedi ni Lotu, ka veivuke talega ena nodra vakarautaki na turaga me ra na sosomitaki koya ena veikacivi ko ya. Ni se itabagone voli e dau gade wasoma ki na itikotiko nei Peresitedi Brigham Young. Ni sa mai lewena na Kuoramu ni Apositolo Le Tinikarua, e a veiqaravi ena ruku ni nodra veiliutaki na turaga oqo, Peresitedi John Taylor, Wilford Woodruff, , Lorenzo Snow, kei Joseph F. Smith. E a veiqaravi vata voli ena Kuoramu ni Apositolo Le Tinikarua kei na tolu na turaga eratou a qai yaco e muri me ratou Peresitedi talega ni Lotu: o George Albert Smith, David O. McKay, kei Joseph Fielding Smith. Ena gauna ni nona veiqaravi vaka Peresitedi ni Lotu o Heber J. Grant, e a tabaki Elder Harold B. Lee, Spencer W. Kimball kei Ezra Taft Benson me ratou Apositolo. Ia ena 1935, o koya kei rau nona daunivakasala ena Mataveiliutaki Taumada, eratou a vakacakacakataka kina e dua na gonetagane ka sa kaulotu oti, na yacana o Gordon B. Hinckley, me cakacaka vakavunivola levu ena tabana ni kakaburaki ena Retio, kei na Komiti ni Mission Literature ena Lotu.

Na Veilomani ena Veiwekani ni Tina kei na Gone

A sucu o Heber Jeddy Grant ena i ka 22 ni Noveba 1856, mai Salt Lake City e Utah, ka lewe dua walega o koya na luvedrau o Rachel Ridgeway Ivins Grant kei Jedediah Morgan Grant ka veiqaravi tiko vaka iKarua ni Daunivakasala vei Peresitedi Brigham Young. Ni oti ga e ciwa na siga na nona sucu, e a mate o tamana ena matetaka ni niumonia.

Ena gauna kece ni nona gone, erau a sasagataka kaukauwa sara o Heber kei na marama yada na tinana na nodrau bula vakailavo. Erau vorata na “batabata ni bogi ni sa sega nodrau buka ena irara, vica vata na vula ka sega na ivava, ka sa qavuidua talega nona isulu, mai na kedrau madrai ivakarau, me kedrau kakana erau dau rawata ga e vica na bibi na bata kei na suka ena dua na yabaki.”²

E a yalodei toka o Rachel me qaravi rau kei na luvena tagane lailai. E a cakacaka vakadauculacula, ka dau lavaka talega na isau ni nodrau rumu vei ira era via vakayagataka. Eratou a surevaka mai na ganena me ratou vukei koya kevaka ena biuta na Lotu, ia e a dinata tu ga o koya na nona vakabauta. Na dina kei na solibula oqo e a tara tu yani na bula nei Heber, ka qai tukuna kina e muri:

“O iratou na ganei tinaqu eratou rawa ka sara vakailavo eratou a surevaka mai me ratou na dau saumi koya ena veivula kevaka e biuta nona lotu. E a tukuna vua e dua na ganena: ‘Rachel o sa vakamaduataka na yaca na Ivins. Keitou na sega ni via raici iko tale kevaka o na tikoga kei ira na Momani.’—oqo ena gauna sa biubiu yani kina o koya ki Utah—‘ia, ’ a tomana tale, ‘kevaka o lesu mai ena dua na yabaki, se lesu mai ena lima na yabaki, se mani tini se ruasagavulu na yabaki ka veitalia ga se gauna cava o lesu mai kina, ena dola tu ga na katuba, ena oti nomu leqa vakailavo ka sa na rawarawa vei iko na bula.’

“E muri ni sa mai tara nona bula na leqa ni sega ni kakana, kevaka e a sega tu ni kila o koya ni o Josefa Simici e parofita ni Kalou ka dina na kosipeli, na ka walega e gadreva o koya me lesu tale yani ki na tokalau ka laiva me ratou qaravi koya na ganena. Ia a mani sega ni lesu tale vei iratou na wekana vutuniyau ki na tokalau me laki qaravi vinaka kina, ka me sega kina ni leqataka nona bula se bula ni luvena, e vinaka cake vua me laki qaravi koya ga ena kedra maliwa na wekana vakayalo mai vei ira na wekana dina ka ra sega ni matavakabauta vata.”³

Erau dravudravua vakailavo o Rachel kei luvena tagane, ia erau vutuniyau ena nodrau veilomani kei na nodrau yalodina ki na kosipeli i Jisu Karisito sa vakalesui mai. A tukuna o Peresitedi Grant, “O au, e dina sara au rawata kece na ka oqo ena vuku i tinaqu, baleta ni a sa leqa o tamaqu niu se qai siga ciwa voli, ia e dau uqeti au sara vakalevu nona veituberi, nona vakabauta, kei na yalodina nei tinaqu.”⁴

Ena veivakauqeti nei tinana, e a taracake kina o Heber J. Grant e dua na itovo me na dau kilai tu kina ena loma ni Lotu: me dausasaga. Na nona dausasaga kei na yalogu me cakacaka e vukei koya me lakosivia na malumalumu e sucu vata mai. Kena ivakaraitaki, era dau dredrevaki koya na vo ni gonetagane ni dau sakasaka ena qito veitavi. E a qai saga o koya me sauma noda veivakalialiai me kumuni ilavo ka volia e dua na polo ni veitavi sa qai dau vakatovotovo tiko ena viritaki polo. Me vaka na vua ni nona sasaga, a qai laki qito e muri ena dua na timi ni jabeni ena veitavi polo. Mai koronivuli era dau vakalialiai koya e so na lewe ni nona kalasi ni dau rairai ca na nona volavola. E muri e qai tukuni kina: “Na veivosa oqo kei na so tale, e dina ni ra sega ni na vakacacana na yaloqu, ia era ka tu ga ni lasa, ia e dau tara na yaloqu, ka yavalata na lomaqu na yalo ni sasaga. Au sa nanuma ena noqu bula meu na biuta e dua na ilavelave ni noqu volavola vei ira kece era na lako mai ki na univesiti, ka meu na yaco meu qasenivuli ni volavola kei na veika vakailavo ena koronivuli o ya…au sa tekivu sara meu vakayagataka noqu gauna galala meu vakatovotovotaka na volavola, kau tomana tikoga ena veiyabaki, me yacova sara na gauna sa kilai kina ni o au na ‘dauvolavola rairai vinaka duadua ena vuravura.’” A yaco sara me rawata na imatai ni icovi ena dua na veisisivi ka yaco me qasenivuli ni volavola kei na veika vakailavo ena Univesiti ni Deseret (sa kilai ni kua me Univesiti ni Utah)⁵

“E Dua na iLiuliu Vakailavo kei na Vanua ni Cakacaka”

A curuma na vuravura ni bisinisi o Heber J. Grant ni se gone sara me rawa kina ni qaravi tinana. Ni a se qai yabaki 15, e sa saumi me cakacaka vakadauniyau ka vunivola talega ni inisua ena dua na valenivolavola ni inisua. E a cakacaka talega ena tabana ni baqe ka dau rawa ilavo ni oti na gauna ni cakacaka ena nona dau vola na kadi kei na ivola ni veisureti ka dau cakava talega na mape.

Ia ni dau rai ki liu me kila na veika ena sotava, e tu “nona gagadre uasivi me vuli e univesiti ka dua nona koroi mai na dua na koronivuli cecere.” E vakila o koya ni “lailai vua na veika me rawata kina, ni sega vua na sala ka qai tiko na marama yada na tinana me qarava, ” ia a qai soli vua na galala me laki vuli ena United States Naval Academy. A nanuma lesu:

“E a qai matai ni gauna ena noqu bula meu sega ni moce vinaka; au a yadra tu ga voleka ni bogi taucoko, ka marautaka ni sa voleka ni mai rawati na veika au gadreva ena noqu bula. Au a qai moce ni sa voleka na rarama; ka qai laki vakayadrati au ga ko tinaqu.

“Au a tukuna vei tinaqu: ‘Nau sa dua na ka talei dina meu na laki vuli vakavinaka me vaka ga e dua na gonetagane ena vanua ko Utah. Sa dredre na noqu moce; au a yadra tu ga me yacova ni sa rarama mai ena mataka nikua.’

“Au raica na matana; au kila ni a tagi tiko.

“Au sa dau rogoca e so na tamata, ena gauna era luvu kina, era sa qai dau sarava lesu na gauna taucoko ni nodra bula ena loma ni vica walega na sekodi. Au sa raici au sara tiko niu sa turaganivalu e wai. Au raica niu sa soko wavokiti vuravura ena dua na waqa, ka yawa sara yani mai vua na marama yada na tinaqu. Au a dredre ga ka mokoti koya yani, kau reguci koya ka kaya:

“’Nau, au sega ni vinakata na vuli ena mataivalu e wai… Au vinakata meu na daunibisinisi, au sa na vaqara sara e dua na kena valenivolavola meu na qaravi iko rawa kina, ka mo sa na cegu ena saumi ni nomu rumu me rawa ni o bula kina.’

“E a lomabibi sara vakalevu ka tagi ka tukuna ni se sega mada ga ni moce ia a masu tiko ena bogi taucoko meu na guilecava noqu gagadre ka me na kua ni tu taudua voli o koya.”⁶

Ni sa saga tiko o Heber na nona gagadre ena veika vakabisinisi, e a rawa ka sara mai ni se gone, vakauasivi ena tabana ni baqe kei na inisua. E a kilai tani sara o koya ni daubisinisi yalodina ka daucakacaka. E a raica rawa o Heber M. Wells, na imatai ni kovana e Utah, “E rawa ni lako yani ki na veivalenivolavola vei ira na vakaileilesi kei na dairekita ni veikabani lelevu e Amerika ka na kidavaki ena matamamarau mai vei ira na turaga e so ka ra cibitaka ni ra kilai koya ni dua na iliuliu ni veika vakailavo.”⁷ E dua na ivolatabaki ni veika vakailavo ena 1921 e a tukuni kina na veika oqo me baleti Peresitedi Grant: “E tu vei Mr Grant na itovo dina ni dua na iliuliu—kaukauwa nona inaki, tamata dokai ka yalomalua, daugugumatua ena inaki kecega e saga, ka sega ni dau dadatuvu. E tamata kilai levu o koya ka dokai sara mai vei ira na daubisinisi ena ra kei Amerika, ka veitalia ga na matalotu era lewena.”⁸

E sega ni rawa vinaka taucoko na sasaga ni bisinisi nei Heber J. Grant. Kena ivakaraitaki, ena 1893, e a tara edua na yasai Amerika na leqa vakailavo, ka ra vakaleqai sara kina e drau na baqe, na sala ni qiqi, na qara ni koula, kei na veibisinisi tale e so. Na leqa oqo ka vakatokai me Panic of 1893, ” e a leqa talega kina vakaca sara o Elder Grant, e a se lewena voli na Kuoramu ni Apositolo Le Tinikarua ena gauna ko ya. E a biuta kina e dua na dinau vakaitamera ka taura e vica vata na yabaki me qai sauma rawa. Donuya na gauna dredre oqori, eratou a duavata toka kina na lewe ni vuvale taucoko na Grant ka veivuke me vakalailaitaki na dredre vakailavo. “Ena gauna ga keitou sa yalomatua mai kina, ” a nanuma lesu e dua na luvena yalewa, “keitou sa tekivu cakacaka…, ka sa dua na ka vinaka duadua ena neitou bula ni keitou vakila ni keitou sa vukei koya tiko ena neitou sa dui qaravi keitou rawa.”⁹

E muri ena rawa ilavo vinaka sara o Peresitedi Heber J. Grant, ka vakayagataka nona rawa ka me vukea na tamata yadua, na matavuvale, na Lotu, kei na itikotiko. A tukuna o koya: “Nau a cakacaka vakaukauwa me baleta na ilavo, o ni sa kila o kemuni kei ira noqu itokani na yaloqu taucoko mai loma, ni sega ni noqu kalou na ilavo, ka sega ni sa goleva sara ga na ilavo na yaloqu, ia meu cakava walega na veika vinaka ena veika au na tukuna. Sa gagadre dina sara ni vuni yaloqu me na vaka tu oqo noqu inaki.”¹⁰

E dau taleitaka sara o Peresitedi Grant me dau soli ivola yani. E sa solia e sivia na udolu na ivola, ka vuqa na ivola oqo e vola sara ga o koya. E tukuna ni volia na veivola oqori ena nona ilavo ni “volitaki tavako, ” e a tukuna o koya ni levu ni ilavo e vakayagataka me tokona kina nona soli loloma ena tautauvata ga na levu ni ilavo e dau vakayagataka e dua na dau kana tavako.¹¹ E sa sega ni kila o koya na levu ni loloma e sa solia oti. “Au a solia e dua na ivola vua e dua na turaga, “e a tukuna o koya, “ka vakavinavinakataki au mai ka kaya, ‘Baraca Grant, au sa vakavinavinakataka vakalevu na ivola oqo, ia oqo sa ikatolu ni ilavelave ni ivola oqo mo solia vei au.’” Ni oti o ya sa qai vola tiko o Peresitedi Grant na ivola e dau solia.¹²

E dau tukuni ni o Peresitedi Grant “e dau taleitaka me solia na ka, —oqo e nodra itovo na tamata dauloloma.”¹³ O Lucy Grant na luvena yalewa a tukuna ni o koya “na turaga dauloloma duadua ena vuravura” ka tukuna na nona kauwai me baleti ira na yada kei ira era sega ni vakatamani—“ka sauma na dinau ni nodra vale, ka saga me ra cicivaki bisinisi na dui luvedra, ka raica me ra qaravi vakavuniwai na tauvimate.” Ena gauna mada ga e se dravudravua kina na matavuvale, e a tukuna, oqori e muria na gauna dredre ni 1893, ” a tukuna o koya, “ni sa dredre sara na soli ni ilavo, se mani lima se tini na dola, sa dau vukei ira ga na leqa o tamaqu.”¹⁴

“E Dua na Turaga Uasivi ni Matavuvale”

A tukuna o Frances Grant Beunet na luvei Peresitedi Grant yalewa, “E dina ni kilai levu sara na itovo nei tamaqu, e lewe vica wale sara era vakila ni dua o koya na turaga uasivi ni matavuvale.”¹⁵ Na nona itavi ena Lotu e vakavuna me dau veilakoyaki vakawasoma, ia e dau voleka sara vei ratou na lewe ni nona matavuvale ena nona dau vola vei iratou na ivola kei na itukutuku leleka e so. A nanuma lesu na makubuna tagane o Truman G. Madsen: “Na sala me dau guilecava kina na yawa ni vanua e lakova o ya me dau volavola… Ena sitimanivanua, ena rumu ni wawa, ena otela, se dabe tiko ena soqoni e valenilotu, e dau vola toka e so na ivola me wasea na veika e sotava kei na ka e taleitaka ka sauma lesu e so na ivola.¹⁶

E nanuma o Lucy na luvena yalewa na veigauna talei eratou dau wasea vata kei koya o iratou na ganena kei na tacina ni dau lesu yani ki vale ni dau oti mai na nona veiqaravi vei ira na Yalododonu:

“Sa dau dina na gauna taleitaki ni sa dau lesu mai ki vale! Keitou dau dabe wavokiti koya ka rogoca na veika e dau sotava. Au se raici koya tikoga oqo ni dau lako wavoki e vale ka dua na gone e dabe tiko e yavana, se roqota cake dua na gone ki duruna. …

“Au dau nanuma lesu ni keitou dau vodoka wavoki na neitou ose na qase o Jone. E dina ni sa dau oso na idabedabe ni kareti, ia keitou na vodo kece sara. E dau kauti keitou o tamaqu ki na vanua talei vei keitou, o ya me lako sobu ki na West Temple Street ka lako sara ki na Liberty Park. Ena West Temple era tuvani kina na vuni vauvau. Ena itekivu ni vulaitubutubu ka se qai dau kadre mai na drauna, e dau kele vakalailai o tamaqu ka taya e dua na tabana me cakava kina e so neitou sici. Keitou dau taleitaka me keitou raica ni sa dau ceceka tani na kulina, vesuka e dua na kena wa biuta lesu tale na kulina ka solia mai me keitou vakayagataka. E dau rogorogo vinaka ni keitou sa dau lesu yani ki vale. E dau duidui na kedra irogorogo yadudua.”¹⁷

E rawa vei Peresitedi Grant me karona na itovo ena matavuvale ka sega ni dau veikanakuitataki. E a tukuna na luvena yalewa o Lucy: “Au leqataka ni sega ni veikuitataki ena ca kina na itovo ni gone, ia e sega ni kauwai kina o tamaqu… Au nanuma ni keitou dau rarawataka sara kevaka erau vakacudrui neitou itubutubu me vaka ga na rarawa ni kanakuita.”¹⁸

E sureti ira na itubutubu o Peresitedi Grant me ra “laiva nodra bula mei ivakaraitaki veivakauqeti vei ira na gone, ”¹⁹ ka me bula me vaka nona ivakavuvuli. E a tukuna na luvena yalewa o Frances ena dua na gauna e a vuli kina mai na nona ivakaraitaki:

“E dua na leqa e a yaco ka titobu sara na ka e tara ena noqu bula kau na sega kina ni rawa ni guilecava ena noqu bula taucoko. Au a cavuta e so na vosa e sega ni dau taleitaka o tamaqu, ka mani tukuna o koya ni na savata laivi mai gusuqu na veivosa vaka ko ya. Sa qai savata na gusuqu ena sovu ka kaya, ‘Qori sa qai savasava na gusumu. Au sega tale ni vinakata mo na vakadukara tale ena veivosa vaka ko ya.’

“Ni oti tale e vica na siga ni keitou sa katalau tiko, e a talanoataka tiko o tamaqu e dua na italanoa, ka mani cavuta kina e so na vosa ca a cavuta tiko e dua tani tale na tamata. A totolo sara na noqu vakasama.

“’Tamaqu, ’ au a kaya yani, ‘ko a savata na gusuqu ena vosa vaka ko ya.’

“’Au a cakava vakakina, ’ e a sauma mai. ‘Au na sega tale vakadua ni cavuta me vakakina ko iko. O vinakata beka mo savata na gusuqu?’

“Au na cakava sara ga. Au taura mai na sovu ni savasava ka savata sara vakavinaka na gusuna.

“E rawa me a tukuna o tamaqu me kua. E rawa ni tukuna ni a sega ni vosa ca o koya, e dina o ya; ia e sega ni nona itovo o ya. E dua na gonelailai ena sega ni kila na kena duidui ni vakamurimuri e dua e a cavuta e dua na vosa, e kila tu oqori o tamaqu. Mai na gauna ko ya au sa kila kina ni na sega ni veidabui o tamaqu ena veika kece e cakava vei au, kau sega talega ni raica me vakakina. Ni oti ko ya, au sega tale ni qai rogoca me cavuta na vosa ca, E talei vua me talanoataka na italanoa lasu ka dau kaya, ‘E tukuna o Jone, na veika oqo ena kena ivakamacala, ‘ia e sega ga ni dau cavuta na vosa. E vakabauta o koya na veivakavulici ena ivakaraitaki, ka na sega ni kerea me da cakava e dua na ka e sega ni rawa ni cakava o koya”²⁰.

E nanuma lesu talega o Lucy na loloma nei tamana kivei tinana, ka mate ni se qai yabaki 34: “Ena vica na yabaki sa tauvimate voli tiko mai kina o tinaqu, ka sa bau dua dina na gauna balavu, e duadua tu ga nona itovo ni veikauwaitaki kei na loloma ka ra dau veitalanoataka na lewe ni nona vuvale kei ira na itokani kei ira talega era vulagi yani ka raica na veika oqori. Ena ono na vula au a tiko tikivi tinaqu voli ni a qaravi tiko e na dua na valenibula e Carlifornia, ka dau tiko o tamaqu ena gauna kece e galala kina. E a dau yaco yani na senikau; na vuanikau, na iloloma e so, na isulu vovou—na ka kece e rawa ni vakauta mai vua me nona. Voleka ni veisiga kece me dua mai nona ivola, ia ke so e dau bera mai era sa dau kila tale tikoga na nasi. Au nanuma tiko ni a tukuna o koya na Nasi Levu )keitou tiko ena Valenibula ni Katolika) e tukuna mai vei tinaqu ena veiyabaki taucoko e nasi tiko kina e sega vakadua ni se bau sotava me dua na turaga e cakava vua na watina na veika e caka tiko vei tinaqu.”²¹

A tukuna talega o Lucy na nona dau kauwaitaka talega o tamana na tinana dina: “au kalougata dina niu bau raica e dua na dau veikauwaitaki. Na nona vinakata me bula marau tikoga o tinana ni sa qase cake mai, na nona lomasoli me wasea na veika kece e tu vua ka solia na veika vinaka kivua sa dau ka ni marau levu ka kaukauwa sara vua. Ena gauna kece me qaravi kina na masu ni vuvale ka me dau masu o koya ena tekiduru volekati buqu ka masu me rogoca talega o koya, dina ni sa didivara tu. E dau vosa vua, ka dau rogoca na domona ena gauna sa dredre kina me rogoca tale e dua na vosa. Ena iotioti ni vitu na yabaki nei buqu, e a mai tiko voli e noqu vale, kau sega ni nanuma rawa e dua na siga ke tiko e vale o tamaqu me sega ni lako mai, qiri mai se solia mai e dua na ivola nei buqu. E dau cibitaki koya e veigauna kece ena vuku ni nona itovo, nona yalomamarau, ka matamamarau—na mata ka laurai kina ni sa rauti koya vinaka ka sa nona na yalovakacegu.”²²

Na Bula ni Gugumatua kei na Veiqaravi ena Lotu

Peresitedi ni iTeki

Ni se bera toka ga vakalailai nona siganisucu ni yabaki 24, e a kacivi o Heber J. Grant me biuta nona vuvale mai Salt Lake City ka lako ki Tooele, Utah, me laki veiqaravi kina vakaperesitedi ni iteki. Na nona bula ena gauna ko ya, e a nanuma lesu, “E sega sara na ka au kila, kau se vakila niu se malumalumu sara vakalevu.”²³ Ia sa solia sara ga vakadua nona bula ki na nona itavi vou. E a qai tukuna e muri: “E a sega vakadua niu se bau vakasamataka, meu na mai vakaitikotiko e [Tooele] ena veisiga kece ni noqu bula. E sega tale ni dua na ka au vakasamataka.”²⁴

Ena i ka 30 ni Okotova ni 1880, era kurabui dina na lewe ni iteki e Tooele, Utah ni dua na yabaki 23, o Heber J. Grant, era sega sara ga ni dau kilai koya, sa kau yani me laki peresitedi vou ni nodra iteki. E a vakatakilai koya vei ira na ivavakoso ena dua nona vosa lekaleka. E dina ni a lekaleka sara na ivunau, e solia vei ira na lewenilotu na irairai ni turaga ena mai veiqaravi vakailiuliu ni matabete. Ni oti tale e vica na yabaki sa qai nanuma lesu na itukutuku e a tukuna:

“Au a tukuna ena loma ni vitu veimama na miniti niu sega ni mai kerea vei ira na turaga e Tooele me ra dinata na saumi ikatini me vakataki au; au sega ni mai kerea me dua ena solia vakalevu nona iyau me vakataki au; au sega ni kerea me dua tale me bulataka na Vosa ni Vuku me vakataki au, ka na solia na ka vinaka kece e tu vei au me ra na vinaka kina na lewenilotu ena iteki kei Saioni oqo.”²⁵

E a veiqaravi sara ena yalodina vakaperesitedi ni iteki o Peresitedi Grant me rua na yabaki ni bera ni kacivi ki na ilesilesi tabu vaka Apositolo.

Apositolo

Ena i ka 16 ni Okotova 1882 e a tabaki kina o Elder Heber J. Grant me Apositolo mai vei Peresitedi George Q. Cannon, iMatai ni Daunivakasala vei Peresitedi John Taylor. Ena loma ni 36 na yabaki ena Kuoramu ni Le Tinikarua, e a vakaitavi o Elder Grant vakailiuliu ni Lotu, qasenivuli, daunibisinisi, ka daukaulotu. E a veiqaravi vakalewe ni mataveiliutaki raraba ni isoqosoqo ni cauravou ena Lotu ka dua talega o koya ka tauyavutaka na mekesini ni Lotu na Improvement Era. E a veiqaravi talega vakamanidia ni bisinisi na Improvement Era.

Me vaka ni Apositolo, e a lima na yabaki nona veiqaravi vakadaukaulotu tudei. E a sauma nodratou veikacivi na Mataveiliutaki Taumada, e tauyavutaka ka liutaka na imatai ni kaulotu ki Japani ka laki liutaka e muri na Taba ni Kaulotu e Peretania kei Iurope. Ena nona ivakasala vei ira na daukaulotu era a veiqaravi vata kei koya e dau cavuta wasoma e rua na vakasama. iMatai, e vakaroti ira me ra muria na ivakatagedegede ni bula ni daukaulotu ka muria na ivunau. iKarua, E vakauqeti ira me ra cakacaka vakaukauwa. Ena tabana ni kaulotu mai Peretania, e biuta e dua na ivakaraitaki me levu duadua nona auwa ni cakacaka ena dua na siga. Ena gauna taucoko ni kaulotu, a vuavuai vinaka sara na cakacaka dina ni ra lewe lailai ga na ilawalawa daukaulotu ena veiyabaki.²⁶

Peresitedi ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai

E a leqa o Peresitedi Joseph F. Smith ena i ka 19 ni Noveba 1918, ka sa kila tu o koya ni na sosomitaki koya o Heber J. Grant me Peresitedi ni Lotu. Na iotioti ni malanivosa nei Peresitedi Smith vei Peresitedi Grant: “Sa vakalougatataki iko na Turaga, noqu tagane, sa vakalougatataki iko na Turaga; sa tu vei iko e dua na itavi cecere. Mo nanuma tikoga ni oqo na cakacaka ni Turaga e sega ni vakatamata. E cecere cake na Turaga vei ira na tamata kecega. E kila o koya o cei e vinakata me na liutaka Nona Lotu, ka sega ni dau vakacalaka. Sa vakalougatataki iko na Turaga.”²⁷

Sa mai tasereki na Mataveiliutaki Taumada, ka ratou sa tiko na Kuoramu ni Apositolo Le Tinikarua me ra cicivaka na lewa ni Lotu ka kena peresitedi tiko o Peresitedi Heber J. Grant. Ena i ka 23 ni Noveba 1918 e a mai tabaki kina o Peresitedi Grant me Peresitedi ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai. E a tauri rau lesu tale na daunivakasala era a veiqaravi vata mai kei Peresitedi Smith: o Peresitedi Anthon H. Lund mei iMatai ni Daunivakasala kei Peresitedi Charles W. Penrose me iKarua ni Daunivakasala.

E a vakayacori na imatai ni koniferedi raraba nei Peresitedi Grant ena nona sa Peresitedi ni Lotu ena vula ko June, 1919, ni a vakadaroi tu mai me rua na vula ena vuku ni dua na matetaka levu ka ra vakaleqai talega kina mai na veibuca kei Salt Lake. E dua na tiki ni nona imatai ni vosa vaka Peresitedi ni Lotu e voqa ni imatai ni nona vosa vakaperesitedi ni iteki mai Tooele.

“E bikai au na yalomalumalumu, ka sega na vosa e solia mai vei au na Kalou me vakamacalataka rawa, niu tucake tu oqo e matamuni ena mataka nikua, meu dabeca na ilesilesi o ni se qai digitaka mo ni na tokoni au kina. Au nanuma lesu niu a tucake e matadra na ivavakoso mai Tooele ni oti noqu a tokoni meu peresitedi ni iteki o ya, niu a se qai yabaki 23, kau yalataka vei ira meu na veiqaravi ena noqu vinaka taucoko. Au tucake tu oqo nikua ena yalomalumalumu, niu kila tu noqu malumalumu e so, na noqu lecaika ka yalowai, ka sega vei au na kila meu dabeca kina na ilesilesi o ni se qai digitaka walega mo ni tokoni au kina. Ia me vaka au a tukuna mai Tooele niu se cauravou voli, au na tukuna tale eke nikua: mai na kaukauwa kei na veivuke ni Turaga, au na vakayacora ena noqu maqosa taucoko meu rawata kina na itavi kece sara vaka Peresitedi ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai ena vakacolati mai vei au.

“Au na sega ni na kerea tale e dua me na yalorawarawa ni solia nona iyau, me vaka au na vakayacora ena noqu iyau, me vaka na veika e tu kina, me taraicake kina na Matanitu ni Kalou. E sega ni dua tale au kerea me na muria na Vosa ni Vuku, me vaka au na vakayacora vakaiau. E sega ni dua tale au kerea me sauma vakadodonu nona ikatini, me vaka au na vakayacora. E sega niu na kerea tale e dua me vakarau ka lomasoli me na totolo mai ka na suka bera yani, ka me veiqaravi ena nona kaukauwa taucoko ni vakasama kei na yago, me vakaiau ena yalomalua. Au sa nuitaka ka masulaka na veivakalougatataki ni Turaga, kau vakaraitaka raraba kevaka ke sega na veivakalougatataki ni Turaga ena ka dredre vei au meu na rawata vinaka na ilesilesi cecere au sa mai kacivi kina. Ia me vakataki Nifai ena gauna e liu, au kila ni sega ni dua na ka e lavaka na Turaga vei ira na luve ni tamata, vakavo ga ni na vakarautaka e dua na sala vei ira, me ra na rawata kina na ka e gadreva o koya [raica na 1 Nifai 3:7]. Ena vuku ni kila ka oqo, au sa ciqoma kina, niu kila ni na tokoni au na Kalou me vaka ni sa dau tokoni ira era liu vei au ena ilesilesi oqo ka na vakarautaka tikoga, meu na cakacaka ena yalomalua ka talairawarawa, ka dauvakasaqara na veituberi ni nona Yalo Tabu; ka sa ikoya oqo na veika au na vakayacora.”²⁸

A veiqaravi vaka Peresitedi ni Lotu o Peresitedi Grant me 27 na yabaki—balavu duadua vei ira kece vakavo ga o Brigham Young. Ena gauna ko ya ko ira na lewenilotu kei na milioni tale ena veiyasa ivuravura, era a sa vakaleqai ena vakacaca ni matai ni iValu Levu, na leqa vakailavo ni kena lutu sobu na kaukauwa ni ilavo, kei na dredre ni veika rerevaki ena iKarua ni iValu Levu. E kilai tani sara na gauna oqo ena veidredre e so e sotavi kina, oqo e dua talega na gauna ni marau. Era a marautaka kina na Yalododonu Edaidai na iVakananumi ni 100 na yabaki ni iMatai ni Raivotu kei na tauyavu ni Lotu I Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai. Era marautaka na vakatabui ni Valetabu mai Laie, Hawaii; mai Cardston, Alberta; kei na kena mai Mesa, Arizona. Ka tekivu ena Okotova 1924, o ira era sega ni rawa ni tiko ena koniferedi raraba ena Valecavu e Salt Lake se na veivale volekata e rawa ni ra rogoca na domo ni parofita ena retio.

Ena nona itukutuku vei ira na Yalododonu, e cavuta vakavica o Peresitedi Grant na bibi ni kena muri na ivunau. E vakarota, “Au yalataka vei kemuni, me vaka niu tamata ni Kalou, ni o ira kece na turaga kei na marama era muria na ivunau ni Kalou, era na kalougata, ni veika kece e yalataka na Kalou ena yaco vei ira, ka ra na tubucake ena vuku, rarama, kila ka, yalomatua, ka kena ikuri ena tubucake nodra vakadinadinataka na Turaga ko Jisu Karisito.”²⁹ Ni sa vosa tiko me baleta na kena gadrevi na muri ni ivunau e dau wasoma nona vakarota vakabibi na Vosa ni Vuku kei na lawa ni ikatini. E a vunautaka ena dua na nona vosa ena koniferedi:

“Sa vakarau tu na tevoro me vakamatabokotaki keda ena veika ni vuravura, ena ka marautaki vua me kauta tani vei keda na bula tawamudu, na isolisoli cecere duadua. Ia e sega ni a soli vua na tevoro na kaukauwa, me vakamalumalumutaka e dua na Yalododonu Edaidai ka dau muria na ivunau ni Kalou. E sega ni dua na kaukauwa e soli vua na ivakarusa ni yalo ni tamata me vakarusai keda kina kevaka eda sa qarava donu tiko noda itavi. Kevaka eda na sega ni yalodina sara vua na Kalou, e sa na malumalumu kina noda igu me da veivorati ka da sa na vakacacana ga vakaikeda na bai me da taqomaki kina, ka ra curu mai kina na tevoro. Ia e sega ni dua me na vakayalia na ivakadinadina ni kosipeli, e sega e dua ka vuki ki na imatau se ki na imawi, me tu vua na kila ka ni veika dina, ka qaravi tiko nona itavi, ka muria tiko na Vosa ni Vuku, ka sauma nona ikatini, ka sauma na kaci kei na itavi ena nona ilesilesi, kei na veikacivi ni Lotu.

“E tiko e so era dau segata ena veigauna me ra kila na ka e vinakata vei ira na Turaga, ka ra mai weletaka na veika oqori. Au sa yalovakacegu ni ka sara ga e vinakata na Turaga vei iko kei au se vei dua tale na turaga se marama ena loma ni Lotu o ya me da qarava taucoko noda itavi ka muria na ivunau ni Kalou.”³⁰

Ena gauna ni Dredre Vakailavo ena 1930, ni ra a sotava na dredre ni sega ni cakacaka kei na sega ni kakana, ena veiyasa ivuravura e a kauwai ga o peresitedi Grant kei rau nona Daunivakasala o Pereitedi J. Reuben Clark Jnr, kei Peresitedi David O. McKay, ena nodra tiko vinaka na lewenilotu Yalododonu Edaidai. Ena i ka 20 ni Epereli 1935 e ratou a kacivi Harold B. Lee yani ki na nodratou valenivolavola, e dua na peresitedi ni iteki ka gone sara ka toso vinaka sara nona iteki ena nodra qaravi na vakaloloma kei na dravudravua. E a nanuma lesu o Peresitedi Lee:

“E a tukuna o Peresitedi Grant ni sega tale ni dua na itavi me bibi ki na Lotu me vaka nodra qaravi vakavinaka nona dravudravua, e rawa ni tamusuki na veika kece [me rawa ga] me ra qaravi [kina] na noda lewenilotu. Au a kurabui sara niu kila ni a yaco ena veiyabaki yani eliu, me vaka ni vua ni vakasama vinaka kei na bosebose. Kei na veivakauqeti ni Kalou Qaqa, na usutu ni ituvatuva ka navuci vakabalavu mai me na mai vakamuria e dua na gauna, e sa kilai kina, na nodra vakabauta na Yalododonu Edaidai era na raica kina me ra lomasoli ka me ra muria na nodra ivakasala na turaga era sa veiliutaki tiko ena Lotu.”³¹

Ena Epereli ni 1936, ni oti na veivakasalataki nei Peresitedi Lee kei ira na Vakaitutu Raraba, daunibisinisi, kei ira tale e so, eratou sa qai vakalasitaka na Mataveiliutaki Taumada na ituvatuva ni veitaqomaki ni Lotu, ka kilai tu nikua me parokaramu ni welefea ni Lotu. Ena koniferedi raraba ni Okotova, 1936, e a vakamacalataka kina o Peresitedi Grant na inaki ni parokaramu oqo: “Na noda inaki me taracake, kevaka e rawa e dua na ivakarau tudei me na kau laivi kina na veivakacacani ni vakawelewele, na ca ni tu wale me vakarusai, ka tauyavutaki tale na rawati koya, rawa ka, kei na yalo ni bole ena kedra maliwa na noda. Na inaki ni Lotu me ra vukei na tamata me ra vukei ira vakaiira. Me laveti cake tale na vakasama ni cakacaka me lewai kina na bula ni noda lewe ni Lotu.”³²

E vakadinadinataka o Peresitedi J. Reuben Clark Jnr: “Na ituvatuva ni Welefea e yavutaki mai na ivakatakila. … Na taracake ni kena veitikina e vua ni ivakatakila ni Yalo Tabu vei Peresitedi Grant.”³³ E vakamacalataka na inaki ni parokaramu o Elder Albert E. Bowen, e dua o koya ka tabaki me iApositolo mai vei Peresitedi Grant: Na inaki dina ni iTuvatuva ni Welefea me taracake kina e dua na itovo vei ira na lewe ni Lotu, me ra taura ka solia na ka, me vakabulai na vu ni yalodra sara mai loma, ka me na seraka mai ka vua na vutuniyau vakayalo.”³⁴

Ena Feperueri ni 1940 e a tauvi paralasi kina o Peresitedi Grant ka vakacacana nona vosa ka mate sara ga kina na yasana imawi. E sega ni tarovi koya ena nona tomana tiko na cakacaka ni Turaga. E dau cakacaka ena vica wale na auwa ena dua na siga, ka tomana tikoga nona dau laki vosa vakadodonu sara ena koniferedi raraba ena loma tale ni rua na yabaki ka tarava. Ena i ka 6 ni Epereli, 1942 e a solia kina ena iotioti ni gauna e dua na vosa ni koniferedi. Ni oti o ya e dua tale a qai dau laki wilika ga na nona vosa. Na iotioti ni nona vosa ni koniferedi e a qai laki wilika ko Joseph Anderson ena i ka 6 ni Epereli 1945, ka laki tinia ena vosa ni ivakadinadina oqo:

“Na ka talei duadua me yaco ena itukutuku ni veigauna kei vuravura me tekivu ena nona a bula e vuravura na iVakabula, o ya ni sa qai raica na Kalou ni sa ganita me lesu tale mai ki vuravura vata kei na Luvena Duabau, na noda iVakabula ka dauveivueti, ka mai rairai vua na gonetagane ko Josefa. Era tu e udolu se drau na udolu ka taucoko tu na nodra ivakadinadina yadua ka tu vei ira na kila ka ni dina tawamudu oqo. Sa vakalesui mai ki vuravura na savasava taucoko ni Kosipeli, rau via vakabibitaka ni o keda na tamata e tiko e dua na ka cecere me da na kitaka, ko ya me da na kacivaka yani ena vuravura raraba me veivutuni mai na nona ivalavala ca, ka muria na ivunau ni Kalou. Ka sa noda itavi bibi me da lako yani ki na veivanua tani se ena noda vanua, ena gauna ga eda rawata kina, ka da vunautaka yani na kosipeli ni Turaga ko Jisu Karisito. Sa noda itavi talega me da kilai ira tiko na luvena na Tamada era sa liu oti yani ki na ibulubulu ka ra sega tu ni se kila na kosipeli, ka me da dolava na katuba ni veivakabulai kivei ira ena noda valetabu, ka sa tu kina noda itavi me da qarava.

“Au cavuta noqu ivakadinadina vei kemuni niu kila ni bula tiko na Kalou, ka dau rogoca ka sauma na masu; ni sa i Jisu na Karisito, na iVakabula kei vuravura; ni o Josefa Simici e parofita dina ni Kalou bula; ko Brigham Young kei ira era taravi koya mai era sa parofita ni Kalou.

“E sega vei au na vosa meu vakavinavinakataka kina na Kalou ena vuku ni kila oqo sa tu vei au. Ena veigauna e yavala na lomaqu, e turu e mataqu na wainimata ni vakavinavinaka niu kila ni bula o Koya kei na kosipeli oqo ka vakatokai na Momani ka sa ikoya sara ga na ituvatuva ni veivakabulai, ka sa Kosipeli dina ni Turaga ko Jisu Karisito. Ka na vukei iko kei au na Kalou me daru bulataka, ka na vukei ira talega era sega tu ni kila na dina, me ra na ciqoma na ivakadinadina oqo, sa noqu masu e veigauna ena yalo gumatua, kau cavuta ena yaca i Jisu Karisito, Emeni.”³⁵

Sa toso sobu tikoga na ituvaki ni bula nei Peresitedi Grant me yacova sara nona mate ena i ka 14 ni Me 1945. E a vakayacori na veibulu ni oti tale e 4 na siga. E a nanuma lesu o Peresitedi Joseph Fielding Smith: “Ni sa toso yani na ilakolako ni veibulu era lewe udolu era a tucake tu e bati ni sala ka ra cuva ena vakarokoroko. Era mai vakacaucautaki koya na vakailesilesi ni veimatalotu e so ka qiri talega na lali ni Lotu Katolika… Era yacoyaco mai na turaga mai na veiyasana me ra mai lolositaki koya, era sogo e vuqa sara na sitoa ena korolevu ko ya, ka sa dua na soqo raraba ni lolosi ni sa mai kau lesu nona bula e dua na turaga ni sa mai cava e dua na bula totoka ni veiqaravi.”³⁶

Erau a vosa ena soqoni ni veibulu o Peresitedi J. Reuben Clrak, Jnr. kei David O. McKay, o rau na imatai kei na ikarua ni Daunivakasala vei Peresitedi Grant. Na nodrau vosa ni lolosi e voqataka na nodra nanuma e drau na udolu na Yalododonu Edaidai, o ira ka ra tokoni Peresitedi Heber J. Grant me nodra parofita.

E a tukuna o Persitedi Grant e a “buladodonu sara ka rawata mai vua na Tamada Vakalomalagi na veivakalougatataki ena nodra o ira era maroroya ka muria na nona ivunau.”³⁷

E a kaya o Peresitedi McKay, “Ena nona gugumatua me rawa ka, e yalona, yalodina, ka cakadodonu ena ka kece e vakayacora, savasava nona ivakamacala, vakaitavi vakalevu ena ka e qaravi, sega ni duavata kei na ivalavala ca, daunanumi ira na vakaloloma, dauveinanumi ena iveta sara e cake, yalodina ena veitabana kece ena bula oqo, yalomalua ka daunanumi ira nona daulomani, dina vei ira na itokani, ki na dina, vua na Kalou—e vakaoqori nona bula noda Peresitedi lomani—e dua na iliuliu uasivi, e dua na ivakaraitaki kilikili ni Lotu kei ira na matatamata e vuravura.”³⁸

President Grant — Peresitedi Heber J. Grant, ena imatau, vosa tiko ena retio ena imatai ni gauna ki vuravura raraba ena i ka 6 ni Me 1922.