Na Lawa ni iKatini
Na Turaga e tauyavutaka na lawa ni ikatini me lawa ni vakailavotaki ni Nona Lotu. E lawa talega me da vakaraitaka kina na noda yalodina vua na Turaga.
E na Siganisucu sa oti, au taura kina e dua na iloloma vakamareqeti mai vei nau. E a maroroya vinaka tu vei koya e dua na ivola lailai au a taura mai vei rau na noqu itubutubu e na 1944, na gauna au se qai yabaki 10 tiko kina.
Oqo na ivola. E dua na ivolatukutuku o koya au a vakavulici me’u vola kina e na veimacawa na veika au rawata kei na ka au vakayagataka.
Me kena ivakaraitaki, na ka au a vola me baleta na macawa na ika 29 ni Jiulai 1944 e volai tu kina ni’u tekivutaka na macawa e na $24.05 me kequ isau, ka saumi tale e na $7.00 e na noqu cakacaka e na neitou iteitei. Veika au vakayagataka, au volia na loli e na 5 na sede, $3.45 e na volivoli, 20 na sede e na sara iyaloyalo, ka $2.37 me baleta na noqu isulu. Au maroroya e $20.00 e na dua na vanua ni maroroi ilavo vakaivalu ka’u sauma e 70 na sede me noqu ikatini. Ni mai cava na macawa, sa qai vo ga vei au e $4.28. Au se nanuma tiko ni’u a tarogi tamaqu se na rawa me toso cake na kequ isau kevaka me’u saumi e na 25 na sede dua na auwa. Ia au vakananuma ni 20 na sede na isau ni sara iyaloyaloli kei 5 walega na sede na loli, au qai vakila ni rairai au sa saumi vakasivia beka.
Ni’u vakaraica na loma taucoko ni ivolatukutuku ni sa sivia na 50 na yabaki sa oti, au qai raica ni veimacawa kece ni yabaki 1944 kei na 1945, au raica kina ni’u dau sauma tiko na ikatini ni 10 na pasede ni veika au rawata e na loma ni macawa ko ya. E na Tiseba ni 1944, au vola toka ni’u a sauma kina e $12.35 me ikatini ni yabaki o ya—solisoli taucoko ni ikatini.
Eke au sa qai mai vulica kina na kena saumi vakacava na ikatini.
Keirau dau vakavulici iratou na luve ikeirau kei watiqu e na bibi ni kena dau biu vakatikitiki na ikatini e na veimacawa e nodratou dautaura e so na ivotavota se isau ni nodratou daumeimei se cakava e so na cakacaka digitaki. Eratou dau biuta na ikatini e na dua na kato kau lailai. E na Sigatabu ni lolo eratou dau qai solia na ikatini vua na bisopi. Eratou sa qai vulica talega na yaga ni ilavo e na kena daumaroroi e dua na kena iwase vinaka mai na vo ni veika eratou rawata me baleta na kaulotu kei na vuli ki na veigauna sa bera mai.
O ira na makubui keirau era sa vakamuria talega na kena ivakarau vata ga oqo.
Me da vakavulici ira na luveda e na ivakavuvuli oqo ka qarauna me ra raici keda ni da saumi ikatini tiko. E kaya ko Peresitedi Josefa F. Simici: “O ira na luveda, e na gauna ga era sa yalomatua kina me ra rawa ka, sa dodonu me ra vakavulici me ra sauma na nodra ikatini, me volai kina na yacadra e na ivola ni Lawa ni Turaga.”1
E na noqu gauna, e na iSoqosoqo ni Lalai keimami vulica kina na serekali lailai oqo:
Na cava na ikatini?
Au na tukuna vei iko e veigauna
Tini na sede mai na dua na dola
Dua na sede mai na tini na sede.
Na ivakavuvuli ni saumi ikatini e taliwa me vaka na isulu taliwataki e na loma ni ivolanikalou. E a saumi ikatini ko Eparama vei Melikiseteki. 2 Ko ira na luvei Isireli era a vakavulici me ra kauta na nodra ikatini vua na Turaga.3 E rairai beka ni volanikalou e tukuni kina vakalevu na ulutaga me baleta na ikatini e na iVola Tabu Makawa, e kune e na ivola iMalakai:
“E dua li na tamata me butakoci Koya na Kalou? Ia dou sa butakoci au. Ia dou sa kaya, keitou butakoci Kemuni vakaevei? Dou sa butakoca na isigana kei na imadrali.
“Dou kauta kece mai na isigana ki na lololo, me so kina na kakana e na noqu vale, ka vakatovolei au mada kina, sa kaya ko Jiova ni lewe vuqa, se’u na dolava, se segai, na katuba ni lomalagi, ka sovaraka vei kemudou na ka ni veivakalougatataki, me na sega na rumu me maroroi kina.”4
Na iwiliwili ni ikatini eda sauma e sa vinaka sara ka veirauti kei na ituvatuva ni o koya au kila. Sa ikoya na dua na ikatini ni veika eda rawata. O ikeda kece, mai vei ira na dravudravua kivei ira na vutuniyau, eda sauma vata ga na kena pasede. E vakavuvulitaka na Karisito e na italanoa kei koya na marama dravudravua dausoli ka:
“A sa tiko ko Jisu e na yasana sa donuya na kato ni ilavo, a sa raica na lewe levu ni ra sa biuta na ilavo ki na kato ni ilavo: ka lewe vuqa era sa vutuniyau, era sa biuta vakalevu.
“A sa qai lako mai e dua na yada dravudravua, a sa biuta kina e rua na ilavo lalai sara, sa rauta e dua na facigi.
“A sa kacivi ira Nona tisaipeli ko Koya, ka kaya vei ira, Au sa kaya vakaidina vei kemudou, Na yada dravudravua oqo sa biuta vakalevu ki na kato ni ilavo, ko ira kecega sa biuta vakalailai ga:
“Ni ra sa biuta kina e so ko ira kecega mai na nodra ka e vuqa; ia ko koya oqo sa dravudravua, ka sa biuta na nona ka kecega, io na nona ka kece e bula kina.”5
Na maiti (mite) e dua na ilavo varasa lailai sara era dauvakayagataka na Jiu. E tautauvata kei na 1/64 ni dua na peni siliva vaka-Roma.
E na itabagauna oqo, na Turaga e sa tauyavutaka na lawa ni ikatini me lawa ni vakailavotaki ni Nona Lotu. Kevaka e sega, e na sega ni rawa me vakayacori na inaki tawamudu ni Turaga. Sa ikoya talega na lawa e vakaraitaki kina na noda dina tu vua na Turaga ka vakadinadinataki keda ni sa kilikili me da taukena na galala, cakacaka tabu kei na veivakalougatataki.
Au a tiko walega oqo mai Independence, Missouri, ka’u vakila ni dodonu me’u draiva me dua na auwa vaka ki na vualiku ki Far West. Era a vakaitikotiko na Yalododonu e Far West e na 1836 me dua na vanua ni ise ni valu mai vei ira na dauveivakacacanii. A yaco ko Far West me koroturaga ka rauta ni 3,000 ki na 5,000 era vakaitikotiko tiko. E na dua na gauna e a itikotiko liu ni Lotu. Era a vakaitikotiko kina na noqu qase.
E na noqu yaco yani ki Far West, ka vakararai wavoki, na ka kecega au raica rawa na veiteitei totoka, e a sega ni dua na kena koro levu, sega na gaunisala se kena veivalevale. E dua ga na ni yavu ni valetabu sa veico tu ka vakanomodi ka sa tu ga na kena ivakadei ni tutu ni vale e va, ka viribaiti vakamatau tu.
E na yabakai 1838, era a vakasavi kina na Yalododonu mai Far West. E a vesu kina ko Josefa Simici kei na so tale ka ratou sa kau vakavesu ki na Liberty Jail e toka voleka ga. Mai kea eratou sa malumalumu sara mai na vakarerevaki ni veika e rawa ni vakasmataki eratou sotava me ono na vula. Ko ira na noqu qase sara mada ga era a sotava e so na veika vakadomobula mai Far West ka voleka sara me ra vakayalia kina nodra bula.
E na noqu tucake tu e Far West ka’u vakananuma na veika e a yaco kina e na dua na gauna, au a cereka na noqu ivolanikalou ka wilika na wase e 119 ni iVunau kei na Veiyalayalati. Na ivakatakila oqo e a soli vei Josefa Simici na Parofita e Far West e na ika 8 July, 1838, e na loma sara tikoga ni veivakalolomataki kece oqo:
“Sa itekivu oqo ni nodra solia na ikatini ni ka era taukena ko ira na noqu tamata.
“Ia ni sa oti oqori, me ra na qai solia ga e na veiyabaki na ikatini ni ka era tauken ko ira era sa solia oti na vo ni nodra iyau; raica sa na kena ivakarau tudei oqo vei ira me tawamudu; io vei ira na matabete tabu, sa kaya na Turaga.”6
Au nanuma vakataki au ni lawa ni ikatini e sega ni rawa me ra taura na lewe ni lotu e na dua na gauna lekaleka ka ra sega ni vakarautaki ira kina vakavinaka. Ia era sa taura, ka sa tekivu na lewe ni Lotu me ra vakamuria na lawa vou oqo, e na gauna sara ga era sa vakayalia kina na nodra iyau, e na so na kisi, na nodra bula. E na noqu sa mai sikovi Far West, sa mai vutuniyau vakayalo na noqu ivakadinadina me baleta na lawa ni ikatini ka sa mai kaukauwa ka titobu sara na noqu vakila oqo mai na veigauna sa oti.
Au vinakata me’u solia e dua na vosa ni vakasala vei ira na udolu na lewe ni Lotu era curu mai edaidai e na nodra cakacaka e na yalodina ko ira na noda daukaulotu. Cakacakataka nomuni vakabauta. Sauma nomuni ikatini. Na lawa oqo e na duidui mai na kena e sa dau matau tu vei kemuni ni bera nomuni papitaiso. E na sega ni dua na ka mo cakava e na nomu curuvou me vakarautaki kemuni vakavinaka mo ni marautaka na veivakalougatataki e waraki kemuni tu, me vaka na veivakalougatataki ni valetabu—ai na nomuni saumi ikatini.
Oqo, e dua na ivakasala lekaleka vei ira na daukaulotu. Vakavulici ira na vakaqaqa na Lotu e na lawa ni ikatini e na dua na sala me ra rawata kina e dua na ivakadinadina ni vakavuvuli vinaka oqo ni kosipeli.
E kilai na tinai Josefa F. Simici e na yaca “Yada Simici” o koya na yada nei Hyrum Smith, o koya erau a vakamatei vata kei na Parofita ko Josefa. E na dua na gauna e a sega ni duavata kina kei na vunivola ni ikatini ni a tukuna vua, me baleta nona dravudravua, e sega ni dodonu me sauma tiko nona ikatini. Qai kaya o koya: “‘O vinakata mo vakuai au e na veivakalougatataki? Kevaka au sega ni solia na noqu ikatini, au namaka na Turaga me na vakuai au mai na Nona veivakalougatataki. Au solia na noqu ikatini e sega walega ni baleta na lawa ni Kalou, ia e baleta talega ni’u namaka na veivakalougatataki e na noqu cakava. Ni’u talairawarawa ki na lawa oqo kei na veilawa tale e so, au namaka me’u na sautu, ka rawa ni qarava na noqu matavuvale.’”7
E vutuniyau li o koya? Na luvena tagane kei na makubuna tagane erau yaco me rau Peresitedi ni Lotu, kei ira na nona kawa edaidai era lewe ni Kuoramu ni Le na iApositolo ka vuqa sara era iLiuliu ni Lotu kilai levu.
E nona vosa me baleti tinana, e tukuna kina e na dua na gauna ko Josefa F. Simici, ni sauma na nona “ikatini ni nona sipi kei na bulumakau, ikatini ni paodi bibi nona bata, ikatini ni nona toa, ikatini ni nona yaloka, ikatini ni vuaka, ikatini ni luve ni bulumakau, ikatini ni luve ni ose, ikatini ni veika kece ga e susuga.”8
E na dua na gauna au a vakatavuvulitaka na lawa ni ikatini ki na dua na ilawalawa ni veiliutaki e na Lotu mai Aferika. E kaya cake mai e dua vei ira, “Elder Tingey, e rawa vakacava me’u sauma na noqu ikatini ni sega tu noqu sala ni rawa ilavo?” Au vakataroga ka vakadeitaka na levu ni nona matavuvale, e vitu se walu na iwiliwili ni gone ka ra sega ni cakacaka kece tu. Au tarogi koya se vakani ira vakacava nona matavuvale. E kaya ni tiko e dua nona iteitei lailai, ka susu ga lelevu talega. Au taroga, “Na cava era daucakava na ga lelevu?” E sauma mai, “Era dau vakalutu yaloka.” Au kaya tale vua, “Vakacava ke dua na mataka o kunea kina e 10 na yaloka ni ra tu e na kena sova?” Vaka ga me sauriva e dua na rarama ki yalona. “Au na rawa ni kauta e dua na yaloka ka solia vei noqu Peresitedi ni iWasewase,” e sauma mai. Sa kila ko koya, ka sa rawa me dua talega e solia vakadodonu nona isolisoli ni ikatini.
Ni da sa sauma ka vakavulici ira na luveda me ra saumi ikatini, eda sa tara cake e dua na matavuvale sa yavutaki vakavinaka e na kena vakayacori ka maroroi na veiyalayalati ni valetabu. Na bula oqo kei na bula tawamudu sa ikoya na veivakalougatataki cecere duadua eda taukena e na bula oqo kei na bula tawamudu sa ikoya na veivakalougatataki e vure mai noda kila ni noda matavuvale sa vauci vata kece tu ki na veigauna tawamudu. Edaidai, e so era sa qai raica ni ra sa vakuai ira e na isolisoli oqo mai na nodra sega ni sauma na nodra ikatini. Vei ira era kila vakaiira nodra okati tu e na leqa oqo, sa noqu ivakasala mo ni vakayavalata nomuni vakabauta, ka vakatovolea mada kina na Turaga, ka sauma na nomuni ikatini.
E dua na vakacegu nuitaki sa uasivia na veika kecega e kilai rawa e na yaco mai vei iko kei ira nomuni matavuvale mai na nomuni sauma vakadodonu na isolisoli ni ikatini. Ko ni na raica ni veinuiqawaqawa kece sara e baleta na bula vakailavo, veivukei, baleta nomuni matavuvale sa na vakalailaitaki. Ko ni sa na qai kila ni Tamamuni Vakalomalagi e lomani kemuni.
Au vakavinavinakataki rau na noqu itubutubu e na nodrau vakavulici au me’u dau sauma na noqu ikatini. Au tukuna na noqu ivakadinadina ni saumi ikatini e dua na ivakavuvuli dina ni kosipeli i Jisu Karisito. E na yaca i Jisu Karisito, emeni.