Te Onimaki ni Waaki Nako
Iroun Unimwaane Ronald A. Rasband
Man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman
Man te rongorongo are e kanakoaki n otintaai n aia Bong Bwaeoniia n te Tabaenako i Salt Lake City n Turai 24, 2007.
E irianaki ma te kakoaua ibukin te Uea Iesu Kristo, membwa n te kambwana ae Willie handcart a waaki nako ni kaitarai kaangaanga ao te baki.
Angamaing: Boong-aikai Gloucester, Engiran, te tabo ae aki maekanaki
Tamnei iroun EddieCloud/stock.adobe.com
Te karaki are I kan tibwauaia e moanaki n rongorongon aban Engiran n te kaawa ae kiriin aona, ike e bungiaki iai John Bennett Hawkins i Gloucester n 1825. E bwabetitoaki n riki bwa te membwa n te Ekaretia n 1849 ao n nako Amerika n te ririki naba anne n raonaki irouia Aomata aika Itiaki iaon te kaibuke ae Henry Ware. E roko i Utah n Aokati 1852 ao ngaia temanna mai buakoia bwaeoniia ae blacksmiths ni boong ake ngkoa n tain te kamaeka i Utah.
Ana kabae n taai ake a na roko, Sarah Elizabeth Moulton, e roko mai kaawan Engiran. Irchester bon te kaawa ae uarereke irarikin River Nene, tao 65 miles (105 kiromiita) i meangin Ronton ao titebo kawaina i mainikun Birmingham. E bungiaki Sarah Elizabeth ikekei i 1837 irouia Thomas Moulton ao Esther Marsh. E mate tinan Sarah Elizabeth ngke ai tibwa uoua ana ririki ni maiu, ao n 1840 e mare tamana ma Sarah Denton.
N Tuun 1837, Unimwaane Heber C. Kimball (1801–68) man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman ao tabeman taan kairiiri n te Ekaretia a mena i Engiran bwa a karaoa aia mwakuri ni mitinare. Ibuakon mwaitiia aika a rairaki ake a reireinaki irouia mitinare aikai bon te utu are e angan te utu ae Moulton katotoon te rongorongo Te Bwanaa ni Kauring, iroun Unimwaane Parley P. Pratt (1807–57) man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman. Inanon warekana, Thomas ma Sarah a rairaki ao ni bwabetitoaki n Ritembwa 29, 1841. N te tai anne, iai kaain aia utu ae uoman ataei—Sarah Elizabeth, aua ana ririki; ao Mary Ann, itiua ana namakaina.
E korakora tamnein te ikoikotaki inanoia ake a rairaki iaon Eurobe. Nanoia ae korakora bon te mwaing nako Amerika, ike a na bae ni mena irarikiia Aomata aika Itiaki aika rang mwaiti. N aroia te korakina aika mwaiti, te utu ae Moultons e aki bati n tau aia mwane ni kakoroa bukin te nano aio. Ma aia iango ni kan karaoia e rang korakora, ao a moanna ni kawakimwane inanon te bwatoro ni uaanikai.
Te Mwane ni Kamwaing ae Teimatoa
N 1849, Beretitenti Brigham Young (1801–77) e katea te Mwane ni Kamwaing ae Teimatoa ni buokiia membwa bwa a na mano raoi ni kawaia nako Amerika. Te moan ni mwananga ma te mwane ni buoka aei e karaoaki man te waekon ae te turein, ma buokan te bao ni mwamwananga aio e bon rangin waeremwe ao ni bobuaka. E ngae ngke a buokaki n te Mwane ni Kamwaing ae Teimatoa, bon ti tabeman aika a kona ni mwananga. A kakae taan kairiiri n te Ekaretia ni kamanenaakin te aenikaa ao a ataia bwa e na kawaekoa te mwananga ao n aki bobuaka.
Man te tai anne te utu ae Moulton itiman mwaitiia natiia, ma man aia kawakinmwane inanon te bwatoro ni uanikai, buokaia man te Mwane ni Kamwaing ae Teimatoa, ao boobeten te bao ni mwamwananga, kanoan miia ni kamwaing nako e a koro bukina. Ibukin te utu ae ruaman mwaitina, e anaa te karaurau raoi ni babaire ibukin te mwananga. Ni kawakina riki te mwane ae mwaiti ibukin te boobwai ni bwaai ake a kainnanoi, a maiu ni katautau iaon te buraawa ae kaniia teuanan te ririki.
Ngkai e nang kaoti aia atai ni mwananga, e raraoma Thomas ni mwananga ibukina ngkai e bikoukou buuna. Ma bon te aine ae onimaki Sarah Moulton ao e aki kona n taenikai. Imwaain ae a kitana Engiran, temanna te mitinare ae e angan Sarah te kakabwaia are e berita nakoina bwa ngkana e nako Utah, e na mano mwanangaia n akea naba temanna ae e na bua mairouia ana utu—bon te berita ni kakabwaia ae tau nakon te utu ae nang koro 10 kaaina!
Te utu, are e ieie man Liverpool, Engiran n 1856 iaon te kaibuke Thornton, e butimwaeaki te merimeri te mwaane teniua te bong inanon te mwananga. Te kaibuke ae Thornton e tiaatanaki bwa e na nikiiria 764 Aomata aika Itiaki mai Danish, Swedish, ao Imatang. A mena iaan ana kaetieti te mitinare ae arana James Grey Willie.
Onoua te wiiki imwiina te Thornton e rororake nako nanon te Uaabu i New York. Ngkanne a toka iaon te turein te utu ae Moulton ni mwanangaia ae ananau nako maeomainiku. A roko ni Kawaan Iowa, Iowa, n Tuun 1856, are aia tabo ni moa ni mwananga te kambwana n aenikaa. Tenibong te bong imwaain rokoia, ana kambwana n aenikaa Kaaben Edward Bunker a butinako man Kaawan Iowa, n uoti aenikaa aika mwaiti aika tauraoi.
Aenika aika Kamarakiatuu
Tao uoua te wiiki imwiina, te kambwana ae Willie e raonaki iroun teuana aia kambwana Aomata aika Itiaki, iaan ana kaetieti Edward Martin. Taan tei ibukin te Ekaretia ni Kaawan Iowa, ngkai a korakai ni katauraoi ibukin te mwaiti ae aki kantaningaaki aika a tibwa roko. Ana riai ni karaoi 250 taian aenikaa imwaain ae a na kona n reitanako mwanangaia Aomata aika Itiaki aikai.
Ni kabane mwaane ake a marurung rabwataia a kamwakuraki ni karaoi aenikaa, ngkai aine a karaoi 12 umwanrianna ibukin te mwananga. Angiina aomata aika karao aenikaa aikai aika a konabwai a aki nim ma oin aia kantaninga ma a karaoi aenikaa aikai n te tiaaiti ae kakaokoro ma te korakora, are e na kaota mwaukuia. Ibukin te kainnano, mwaitin aenikaa aika kainnanoaki a riai ni karaoaki man te kai ae kiriin, ao n tabeua katoto, ni kamanenai kunnikai man kunin te man ao te tiin ibukin taian wiira. Aenikaa n tatabeua a uoti naba amwarake bwa mwaitin aia bwai angiina Aomata aika Itiaki.
N angin te tai 400 nakon 500 te rawawata (180 nakon 230 te kiro) te buraawa, bwai ni matu, bwai ni kuuka, ao kunnikai a katokaaki iaon taian aenikaa. Ti 17 te rawawata (8 te kiro) kaako iaon te aenikaa e kariaiakaki ma kakatemanna te aomata.
Thomas Moulton ma ana utu ae 10 kaaina a kabaeaki bwa a na toka n te kambwana ae te kaaua n aenikaa, iaan riki ana kaetieti Kaaben Willie. Kaaina e riaon 400 Aomata aika Itiaki, ma e riaon riki mwaitiia aomata aika a kara ae tataneiai iai te aba. Te ribooti ae karaoaki n Tebetembwa n te ririki anne e korea te mwaiti ae 404 aomata, 6 taian waekon, 87 aenikaa, 6 mwakoro ni kai ae a kabaeki ma taian kao mwaane, 32 te kao, a 5 te muure.”1
Te utu ae Moulton e kariaiakaki n teuana te aenikaa ae iai autina ao teuana ae tangaina n akea autina. Thomas ma buuna a katikitika te aenikaa ae iai autina. Te merimeri ae boou ae Charles ao mwaanena Lizzie (Sophia Elizabeth) a toka iaon te aenikaa aei. Lottie (Charlotte) a kona ni buti ngkana e bwateterikaaki. James Heber ae waniua ana ririki ni maiu e nakonako maibuki ma te roobu ae kabaea ma nuukana bwa e na aki tio ibukiu. Te aenikaa ae tinebu ae katikitikaki irouia ataeinaine aika uoman—Sarah Elizabeth (19) ao Mary Ann (15)—ao irouia taari mwaane William (12) ao Joseph (10).
N Turai 1856 te utu ae Moulton a kaboo ma Kaawan Iowa ao ni moana mwanangaia ae 1, 300 te maaire (2, 090 kiromiita) nako maeao. Imwiin mwanangaia ae 26 te bong, a roko i Winter Quarters (Florence), Nebraska. N aron ae taneiai iai te aba, a kabanei tabeua te bong ikekei, ni bonobonoti taian aenikaa ao ni katokai bwaai ngkai akea kaawa aika bubura imarenan Winter Quarters ao Salt Lake City.
E bon rangin oimwii te tai imwaain tauraoin te kambwana ae Willie ni kitana Winter Quarters bwa e na booaki te kauntira ni baireia ngkana a na nako ke a na teimatoa n tiku. Tabeman a kaman tia n roko n te kawai ni kakorakoraia ni kauringiia ni kaitaraaki ma kaangaangan te mwananga n te tai ae e a rang rimwi. Ma Kaaben Willie ao angiina riki kaain te kambwana a namakinna bwa a riai ni waaki nako ibukina bwa akea aia tabo ni maeka ni kabanea te winta i Florence.
Kerikaakin te Tianaki
Ma aki taun taian tianaki, kaain te kambwana ae Willie a manga moan waakina riki mwanangaia n Aokati 18, n iangoia bwa a kona ni kamwaitii aia bwai i Fort Laramie (meangin te bong aei i Laramie, Wyoming). Imatan te kauring are a tia ni karekea, a katoka te raka n rarawata ae 100 (45 kirokuraem) te baeki ni burawaa iaon tatabeua te aenikaa ao n onimaki bwa a na kaitibo ma buokaia taian waekon ake a kamwanangaaki mai Salt Lake City. E ngae n anne, turaiwa n taian waekon aika katauraoaki, a taku bwa ai tiaki ngaiia taan roko ni maeka n iruwa inanon kawaia, a oki nako Salt Lake City ni banen Tebetembwa, imwaain ae e roko te kambwana ae Willie irouia.
I Florence, te utu ae Moulton a kunea bwa bon te iango ae tamaroa bwa a na katikui aia bwaoki imwiia bwa uotaia are a na katikitikia ni mwaitin aia utu ae 10 e bon rang koro n tinebu. Ma ngkanne, a katikui aia bwai n te uaabu i Liverpool, te bwaoki ni kunnikai iaon te kaibuke, te bwaoki ni kuunikai ae in matana i New York City, ao te bwaoki ni bwai ae angiin kanoana bon aia bwai ni Kaawan Iowa. E ngae inanon kawaia, a kakaei aanga ake na kabebetei iai uotaia.
Scotts Bluff National Monument i western Nebraska, USA
TAMNEI IROUN GETTY IMAGES
E bon kaangaanga ibukiia naake a kukurei ni kamweengaraoin te maiu n iangoa korakaia te utu ae Moulton ni katoa bong ao tabeman mwaane ao aine aika kakateke man kambwana n aenikaa akanne. Ti kona n iangoa tiburerekan baai ma wae, marakin te mwatireti, te bareka ao te tano, te kun ae kuokuonako iaan te riringa, te nango ao te manninara, te nanai ni kao, ao ni kaitibo ma Inria? Ti kona n iangoa touan nanon te karaanga ao kaangaangan te tano ao atiibu aika maranran ngkai a kataia ni kawaekoa ni karokoi taian aenikaa ke te ran ae iabuti man nano? Ti kona n oota n te mamaara are e kaoti man aki taun te nuai n amwarake?
N tain mwanangaia, natiia te utu ae Moulton a nako n te tawaana ma tinaia ni karekei wiita bwa a na kamwaita riki kanaia are e a kan bane. N te kantaninga teuana te utu ae maiu iaon teaina te kariki ae te wiita ao teuana te aboro ibukiia kaka teniman kaaina.
Ngke e nang airoo n Tebetembwa 12 kurubu ni mitinare man te British Mition a roko n te kaembwa. A kairaki iroun Unimwaane Franklin D. Richards (1821–99) man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman, te tibu mwamwanu iroun kainnabau. Ngke a noora te kaangaanga n te kambwana n aenikaa Unimwaane Richards ao ake tabeman, a berita bwa a na kawaekoaia nakon Salt Lake Valley ao ni kaoka te buoka n te tai ae waekoa.
N Tebetembwa 30 te kambwana ae Willie a roko i Fort Laramie, Wyoming, 400 te maaire (645 kiromiita) mainukun Salt Lake City.
Ni moan Okitobwa, e kaoti te winta, ao e a mwaiti te kaangaanga ngkai e kataia te kambwana ni waaki nako. A nang moanna ni bane aia tianaki are e a kairoroaki Kaaben Willie bwa e na kauarerekea te bwauna nakon 15 te aonti (425 te kuraem) te buraawa ibukiia mwaane, 13 te aonti ibukiia aine, 9 te aonti ibukiia ataei, 5 te aonti ibukiia ataei aika uarereke. N te tai ae waekoa a nang kaitara ma te ang ae baibati ao te tinoo ae kawaeremwe. Ni moaningabongin Okitobwa 20 te tinoo bon 4 te incti (10 tientemiita) nanona, ao umwanrianna ao autin taian waekon a urubeke man tinebuna. Niman membwa man te kambwana ao tabeman maan aika a buoki ni katikii bwaai a mate n te mwaitoro ao n te baki te tairiki imwaain te angibuaka, ao niman riki membwa a mate tenibong te bong imwiina. Kamwarakeaia aine, ataei, ao ake a aoraki moa, angiina mwaane aika korakora a kairoroaki bwa a na nako n akea te bwai ae a kanna.
Kurubu ni Katoki Kainnano a Mwananga
Te Karaanga ae Sweetwater irarikin Martin’s Cove, Wyoming, USA
Uoua te maaire (3 te kiromiita) inanoaan Rocky Ridge iaon te Karanga ae Sweetwater, a kaembwa kaain te kambwana ao n tataninga inanon te mate ni baki, te mariri, ao te karawawataki ni kakatoka te angibuaka.
Ngke a kan roko i Salt Lake City ana kurubu Franklin D. Richards, a waekoa n ribooti nakon Beretitenti Young ni kakamaakun aia kaangaanga taan mwaing. Aomata aika Itiaki ake a maeka n te kamwanono akea riki kantaningaakin rokoia taan mwaing ni karokoa te ririki are imwiina, ao rongorongon aia kaangaanga ae butanako irouia aomata aika mwaiti.
Uabong te bong imwiina, Okitobwa 6, 1856, e booaki te maungatabu ni kabuta n te Tabaenako are Ngkoa. Man te tabo n taetae, Beretitenti Young e karaoa te wewete ibukiia mwaane, te amwarake, ao aia tianaki ni katokai iaon te muure-ke waekon ake a kookaki n te aoti bwa a na nako te bong are imwiina n anga aia ibuobuoki.2
John Bennett Hawkins e mena n te Tabaenako are Ngkoa n te bong anne ao e kaeka te wewete bwa e na ibuobuoki. Boni ngaia temanna mai buakoia tebubua aomata aika kurubu ni katoki kainnano ake a mwananga mai Salt Lake City. N tairikin n Okitobwa 21 taan kamaiu n taian waekon n tokin te tai a roko i Willie Kaembwa. A kamauraki ma te kimwareirei ao te kakaitau mairouia naake a tiku ni maiu aika takaiaia ni mariri ao ni bora ni baki. Aio ana moan kaitibo John Bennett Hawkins ao Sarah Elizabeth Moulton, are e a riki bwa tibutoru.
N Okitobwa 22 tabeman taan kamaiuaki a waaki nako ni buokiia tabeman kambwana n aenikaa, ngkai William H. Kimball, nikiran taian waekon, a moana okiia nako Salt Lake City ae tararuaki n ana kambwana Willie.
Naake a rangin mamaara ni kookii aia aenikaa a katokai aia bwai iaon taian waekon ao nakonako irarikiia. Naake aikoa kona n nakonako a toka iaon taian waekon. Ngke a roko i Rocky Ridge, a bwakaraki ni buakan te tinoo ae moan te korakora. Ngkai a korakai n rierake nako rarikin ridge, a niroaiia n taian burangketi ao rabuna aika korooti ni kamanoia bwa a na aki mate ni mariri. Tao 40 man te kambwana ae a kaman tia ni mate.3
Kanoan te bong e kamwaitoro are angiina Aomata aika Itiaki a korakai n raewaewa baia ma waeia, ubuia ngkai a rinanon ridge. Temanna te aine e a mataki man buraokin te tinoo.
Ti kona n iangoa te utu ae Moulton, ma waniman natiia aika a nanokawaki, ni katikitiki ao ni kokookii uaai aia aenikaa ngkai a korakai rinanon te tinoo ae matenten. Teuana te aenikaa ae kokookaki iroun Thomas ma buuna ao aia kaako aika moan baan te kakawaki―Lottie, Lizzie, ao te merimeri ae Charles―ma te ataei ae uarereke James Heber e nakonako ao e kuri ni bwaka ao ni katikaki n te roobu ae kabaeaki iaon bebeena. Are teuana e kookaki ao ni katikaki iroun Sarah Elizabeth ao ataei ake teniman. Te aine ae e a kara, ae akoi, e noora korakain te ataei James Heber, e taua baina ngkai e nakonako mai ibukin te aenikaa. Te mwakuri n akoi aei e kamanoa baina te angatai, ma baina te angamaing, e a rootaki n, te mwaitoro. Ngke a roko i Salt Lake City tabeua tabonibaina ni baina arei a koreaki.
NI moantaain te bwakantaai n Nobembwa,taian waekon aika kaaina aomata aika korakai a toki imoan aobitin te kateitei te kabwianibwai, n te tabo are e mena iai te Josehp Smith Memorial Building ngkai e tei i Salt Lake City. Angiina a roko ma buraokin waeia ma baia. Onongaun ma ruaman a mate inanon te mwananga. Ma te berita nakon te utu ae Moulton inanon te kakabwaia anne i Engiran e a tia ni korobukina. Thomas ma Sarah Denton Moulton e bua natiia.
Man te Kamaiu nakon te Kareketangira
E kamauraki te kambwana irouia tebubua aomata mai Salt Lake City ma te ingainga n nano ni kakantaningai rokoia ao n tauraoi n ibuobuoki ma aia tararua. Te karabwarabwara ma te kakaitau nakon temanna mai buakoia aika ninikoria are e a tia ni buoka te utu ae Moulton man te mate are e a waekoa n onikia nakon te kareketangira ma te tangira ibukin Sarah Elizabeth.
N Ritembwa 5, 1856, ribuakon katekeraoi aika kakukurei mairouia aika tangiraki, Sarh Elizabeth e mareaki ma John Bennett Hawkins, te tia kamaiua. A kabaeaki ibukin te tai aei ao n aki toki n Turai n te ririki are imwiina n te Auti ni Kabaebae. A karaoa mweengaia i Salt Lake City ao a kakabwaiaki ma teniman natiia mwaane ao itiman aine. Temanna mai buakoia naati aine akanne, Esther Emily, e mare ma tibu te unimwaane ae Charles Rasband n 1891.
N 24 n Turai, ti bukamarua aia Bong Bwaeoniia, ao ti kaota ara kakatau ibukiia mwaiitia bwaeoniia ake a anga aia bwai ni kabane ibukin katean Sallt Lake Valley ao mwaitin riki kaawa i maeaon te United States. Ti kaota naba ara kakaitau ibukiia bwaeoniia aika Itiaki ni kabuta te aonaaba ake a tia ni kaotaa—ao a bon kaotaa—kawain te euangkerio ibukiia tabeman ake a na iriiria.
Tera ae Kateimatoa Mwanangaia? Tera ae Kaungaia bwa A na Waaki Nako? Te kaeka bon te kakoaua ibukin te Uea Iesu Kristo. Ngkai Ngai te tibutoru te mwaane mai buakoia bwaeoniia, I reita au kakoaua bwa e aki matebuaka korakaia. Te bwai are a namakinna, I bon namakinna. Te bwai are a ataia, I ataia ao I kaota rongorongona.