Kateimatoan te Onimaki Ngkana Ko Tionako
Ngkana te buaka, te aoraki, ke kaangaanga riki tabeua a katikuia kaain te Ekaretia aikai n ti ngaia n abaia, aio aroia n teimatoa n onimaki.
Angiia Aika itiaki ni Boong Aika Kaitira a taromauri inanon uoote ao mwaanga, ike a kona ni “botaki, n aki mamatam man tataro, man taetae imarenaia ni kaineti ma maiuraoin tamneia” (Moronaai 6:5). Ma Moronaai, te burabeti are e koroi taeka aikanne, e karaoi tabeua ana kabanea ni mwakuri ngke e tiku n ti ngaia bwa ana reirei Iesu imwiin tiringakiia ana aomata.
Ni kabutaa rongorongon te Ekaretia, a mwaiti Aika Itiaki ni Boong Aika Kaitira aika a tia ni kawakina te onimaki bon irouia ngke kaangaanga a katikuia n ti ngaia. Tabeman, n aron Moronaai, a tia ni katikui aia bong bwa taan kakoaua ao katooto ibukiia rooro ake imwiina. Tabeman a tia ni maeka n noora te bong ngkana a mang kona n tibwaua aia onimaki.
A Kabanei Ririki Aika Mwaiti Ibukin te Bong Aei
Kamatata n te tamnei iroun Ken Spencer
E kaina te Ekaretia Františka Brodilová n te 1913—teuana te ririki imwain ae waaki te Moan ni Buaka n te Aonaaba—ao n akea ana reitaki ma kaain te Ekaretia ake tabeman ni karokoa 1929.
Tamnein Františka Vesela Brodilová ana mwamwannano te Visual Resources Raiburari
Františka Brodilová e aki kona ni kaman noora te katabeaki ae na karaoia n rongorngon te Ekaretia ngke e karebwerebwe te mitinare n ana mataroa i Vienna n 1913. Teuana te ririki imwiin rairakina, te Moan Buaka n te Aonaaba e roota Ana Embwaea Austro-Hungarian, a okiri mweengaia mitinare, ao a mwaiti membwa aika mwaane aika a weteaki nakon te mwakuri n ibuobuoki n te tanga ni buaka, ni katikua Františka ao tabeman aine ni bootaki irouia.
Bon te reitaki ae korakora ma Františka ae ana karaoia ma kain te Ekaretia inanon ririki aika mwaiti. Imwiin te buaka, kainaban Františka, e anganaki nakoana n ana tautaeka Czechoslovakia ae boou. Imwiin are a mwaing nako Prague, Františka ti ngaia te membwa n te Ekaretia n te aba. Fronto e mate tabeua te namwakaina imwiina, ao e tiku Františka ma uoman natina aine aika kairake—Frances ao Jane—n tararuaaki.
N tikuna n tingaia, Františka e reireiniia natina aine te euangkerio. “I ikawai rake n te Ekaretia,” e taekinna Frances. “Te ekaretia bon mweengara!”1 E koro reta naba Františka nakoia mataniwi n te Ekaretia n tuatua bwa ana kanakoaki mitinare nako Czechoslovakia. Mataniwi n te Ekaretia a rawa iai bukina bwa kabanean mitinare i Prague, tabeua 40 te ririki n nako, a tia ni kabureaki ibukin tataekinan te euangkerio ao ni kanakoaki man te aba. N aki tabe ma te tautaeka ae boou, mataniwi n te Ekaretia a maaku bwa e uarereke te bitaki.
N aki tabe ma te kaangaanga anne, e teimatoa Františka ni koroi reeta ao n tataro ibukin te mition bwa e na kateaki. N te 1928, imwiin are e a tia Františka n tiku n tingaia inanon ririki aika mwaiti, 83-ana ririki Thomas Biesinger—te mitinare naba are e a tia n tataekina te euangkerio i Prague mai imwaina—e oki. E taraa n ae maroaia kaain te utu e a toki. E aki maan imwiina, ibukin, kerikakin marurungin Unimwaane Biesinger e iangoia bwa e na kitana te aba.
E aki kukurei Františka ma e iangoia bwa e na teimatoa ni koroi reeta nakoia membwa ao mataniwi n te Ekaretia itinaniku. E kaniwanganaki botumwaakana: n Turai 24, 1929, Unimwaane John A. Widtsoe (1872–1952) man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman e roko iPrague ma kurubu ni mitinare. N te tairiki anne, Františka ao te kurubu a tamwarakea te katabuki irarikin Karlštejn Castle, ike e katabua Czechoslovakia Unimwaane Widtsoe ibukin tataekinan te euangkerio ao ni bairea aron katean te mition iaan te tua. “Tabeman aomata aika a namakina te kimwareirei ae ti rinanona,” Františka imwiina e koroia. “Ti a [tia] n tataro ibukin ririki aika mwaiti ibukin te bong aei.”2
E mena ikekei Františka ngke Unimwaane John A. Widtsoe (a uaia ni mena n te karinan are i nuuka) e katabua te Czechoslovakia ibukin tataekinan te euangkerio n te 1929.
Ibukin ae kaniia onoua namwakaina, te mwaanga e bootaki ni mweengan Františka. N te tai ae waekoa ao Františka e buokiia natina aine n rairan Ana Boki Moomn nakon te Ribwaburiki n Czech.
N aron Františka, a mwaiti Aika Itiaki ni Boong Aika Kaitira ae a tia n teimatoa n tiku n ti ngaia. Mwaane ao aine aikai a mena ibuakoia ake a moan n tibwaua te euangkerio ao ni kawenea aan te Ekaretia inanon abaia, are e a karekea aia tai tabeman imwiina n tibwauaia n aia iraorao Aika Itiaki.
Teimatoan Ana Bwaintituaraoi te Onimaki ni Koaua
Ngkai te tia tararua ni mitinare, Fujiya Nara (n ana kunnikai ae roro) e ana te tabe ibukin kateimatoakin te reitaki ma membwa imwiin kainakin te Japan Mition n 1924.
Ngke e kainaki ana Mition Tiaban n te 1924, a mwaiti membwa aika a namakina te bua ao te kakeaaki. Waaki ni kairiiri ibukiia e kania 160 membwa i Tiaban e riki bwa taben Fujiya Nara, te mitinare n tararua n te aba, mwakurina ma te kawai e karekea ana tai ni kawariia membwa aika a maenako. Ngkana e aki kona ni kawariia, e kateimatoa te reitaki Fujiya man boretiakin te maekatin ae atunaki Shuro (Baan te Baam) are e a tibwaua iai rongorongon te euangkerio ao e kaungaia nikiraia Aika Itiaki rinanon ririki aika kaangaanga ake imwiina.
Imwiin kamwakuran Fujiya e kamwaingnga nako Manchuria ao onean mwiina n tabena bwa te tia tararua ni mitinare e mate n te 1937, te reitaki ma membwa i Tiaban e waekoa ni bua. “Engae ngke akea te reitaki ma Salt Lake City,” e taku Fujiya, “… iai te kantaninga bwa e na manga kaukaki te Ekaretia [ikai].”3
N tain te Kauoua ni Buaka n te Aonaaba, e oki Fujiya nako Tokyo, ike e kabwarabwara nakoia kaain rarikina ao ni bairei bootaki n Reirei n Tabati ni katoa wiiki. Imwiin te buaka, e kunea te kaetieti Fujiya ae katukaki iroun Edward L. Clissold—kaain Aika Itiaki ni Boong Aika Kaitira n te taanga ni buaka mai Amerika—ini kaoia kaain te Ekaretia n te aba bwa a na reitaki ma ngaia. E waekoa Fujiya ni kawara Edward n ana ruu n te outero. Ngke e ira aia bootaki Aika Itiaki ni Boong Aika Kaitira Edward i Tokyo, e rangni ni kubanako n noriia e kania 100 aomata n roko.
“Rinanona ni kabane,” e taku Fujiya imwiina, “te kabanea n tamaroa ni bwaintangira, ao te bwaintangira ae reitinako, bon atakin ao kamoamoan te onimaki ae koaua—are nanona atakin te Tama are i Karawa, Iesu Kristo ao te Tamnei ae Raoiroi.”4
Katean te Ekaretia i Hawai
Temanna mai ibuakoia aika a moan n rairaki i Hawaii, Jonathan Napela e ibuobuoki n raira Ana Boki Moomon nakon te taetae n Hawai.
Tamnein Jonathan Napela ana mwamwannano te Raiburari n Rongorongon te Ekaretia ao te Akaiwiti
Jonathan H. Napela bon te tia moti ae rangin ni karineaki n tte aba i Maui imwain ae ngaia ma kainabana, Kiti, a bwabetitoaki n 1851. Imwiin are e tuangaki Jonathan bwa e na bubai man ana mwakuri n tia moti ibukin kainakin te Ekaretia, e kabanea korakorana ni karikirakea te Ekaretia ibuakoia taan taetae mai Hawai. Jonathan e reireina te mitinare George Q. Cannon n te taetae, e ibuobuoki n raira Ana Boki Moomon, ao ni karaoa te moan burokuraem ibukin reireinakiia mitinare n taetae mai i abatera.
Mwiin aei, e raka iaon 3,000 aika kaain Hawai ae a kaina te Ekaretia inanon teniua te ririki. “E rangin ni mataata nakoira bwa aio ana ekaretia te Atua,” e koroia Jonathan. “A mwaiti iaon te aba aei ae a tia ni karekea te onimaki ae matoatoa iroun te Atua, rinanon Iesu Kristo te Uea, bwa ti na bae ni karekea te Tamnei ae Raoiroi.”5
N te 1872, Kiti Napela e moanna n reke irouna te aoraki ae te rebera ao e kainnanoaki bwa e na mwaing nakon te korone n rebera iaon Moloka’i. Irarikin are e na tiku ibuakoia Aika Itiaki, Jonathan e kabaea te korone bwa e na karinaki naba. “N nikiran te tai ae uarereke,” e kororeta nakon te baba ni kamarurung, “I tangiria ni mena ikai ma kainabau.”6 E kairiakaki te bubuti, ao Jonathan e riki bwa te beretitenti n te mwaanga i Moloka’i. E reitaki ni mwakuri Jonathan ma te katekiti n te Katorika, te Tama Damien, n ibuobuoki nakoia naake a ituaki ma te aoraki. N te tai ae aki maan ao e mate Jonathan n te rebera are e reke irouna n te aba.
“I Kimwareirei n Riki Bwa Tabonibain te Atua”
Wilhelm Friedrichs (te kauoman man te maing) ao Emil Hoppe (i nuuka, te rain mai ibuki) e ira te moan ni bwabetito i Argentina.
Ana utu Friedrichs ao Hoppe bon ti ngaia Aika Itiaki ni Boong Aika Kaitira ngke a mwaing mai Tiaman ni moan 1920. Wilhelm Friedrichs ao Emil Hoppe a kataia n tibwaua te euangkerio n abaia ae boou, n tibwatibwai booki aika uarereke ao ni kaoia tabeman bwa ana irii aia bootaki. “Iai au onimaki ae tabwanin iroun te Tama are i Karawa ae e na kanakoia raoraou aika tangiraki aika ana butimwaea te euangkerio,” e koroia Wilhelm, “bukina bwa I kimwareirei n riki bwa tabonibain te Atua.”7
E ngae n anne, ao iai kakaewenako aika kakawaki. A maenako utu ni maeka n ae raroa ao ana mwanaga uoua te aoa ni bane ni kaitibo. Bukina bwa Emil te rikan ao Wilhelm te tia reirei n te Nakoanibonga ae te Aaron, aki kona ni karaoi otenanti n aron te toa ke n anga kakabwaia n te nakoanibonga.
N te 1924, Hildegarde Hoppe e bungia natina te aine, are e mate uoua te namwakaina imwiina. Ngke e tang, E titiraki Hildegarde bwa e na kanga ni karinaki aran te ataei n ana rekooti te Ekaretia. Ibukin aei, e moana ana kororeta Wilhelm ma mataniwi n te Ekaretia i Salt Lake City.
Teuana ma te iterana te ririki imwiina, Unimwaane Melvin J. Ballard (1873–1939) man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman e kanakoaki ma mitinare ake tabeman ni kaitaraa rikiraken mwaitiia aika rairaki i Buenos Aires. Ngke a roko n Ritembwa 1925, Unimwaane Ballard e bwabetitoia tabeman aika rairaki ao ni barongaa te mwaanga. N ni Bongin te Kiritimati, Unimwaane Ballard e katabua Amerika Meang ibukin te mwakuri ni mitinare ao ni baronga te moan ni mition iaon te kaontenanti.
Uotakin te Euangkerio nakoia Ana Aomata
Ngke Phillipe ao Annelies Assard (maing) a kaitibo ma Lucien ao Agathe Affoué in Côte d’Ivoire, taanga aika uoman aikai a ataia ae tiaki ti ngaia inanon te Ekaretia ikekei.
Phillipe ao Annelies Assard a tia ni katea te maiu ae kamwengaraoi ngke a karebwerebwe mitinare iaon aia mataroa i Köln, Germany, n 1980. A waekoa ni kaina te euangkerio ao n namakin “kakabwaia aika aki reke aroia.” E waekoa Phillipe n namakina te nano ae korakora n oki nakon abana ae Côte d’Ivoire n tibwaua te euangkerio ae kaokaki. “Ngaia ae n te 1986, imwiin tataro ao aki mamatam aika mwaiti ma kainabau,” e taekinna riki Phillipe, “I iangoia n oki nako Ivory Coast n anga te bwai ae I a tia ni karekea, ni kanakoraoi aia kaangaanga au utu ao au aomata.”8
Imwain kitanakin Tiaman, e reitaki Phillipe ma mataniwiin te Ekaretia. E ngae ngke akea ana iunite te Ekaretia i Côte d’Ivoire, iai naba membwa ikekei ake a tia ni kaina te Ekaretia ngke a mena n aaba ake tabeua. Anganaki ana utu Assards taian ara ao ibukin te ririki are imwiina a reitinako ni koroboki imarenaia. Ma te karaurau, ana utu Assards a manga karina te onimaki inanoia tabeman ao n anganaki te kariakaki ni karaoakin bootaki n te Tabati ni mwengaia. A rimwiaki ma uoote ao mwaanga, ao n te 1997 e baireaki katean te moan n titeiki i Côte d’Ivoire.