Na tomani tikoga ni Veivakalesui mai
A tekivu na Veivakalesui mai ena Veikau Tabu ena 200 na yabaki sa oti ka se tomani tikoga nikua—o iko kei au e rawa ni daru vakaitavi kina.
Na Gagadre ni Yaloqu (iMatai ni Raivotu), mai vei Walter Rane.
Oqo e dua na gauna vakasakiti ka taleitaki me da tiko kina e vuravura. Sa noda na veivakalougatataki ni vakaitavi ena veika lelevu e yaco tiko ena itabagauna ni taucoko ni gauna, ni vakarautaki na iKarua ni Lako Mai ni Turaga.1 Me da kakua ni sarava wale tu ga na yaco tiko ni veika vakasakiti oqo ia me da vakaitavi kina.2
Ena so na gauna eda veivosakitaka na Vakalesui mai ni kosipeli me vaka beka ni a yaco vata kecega ena dua na gauna. Ena rua na drau na yabaki sa oti, a tekivu na kena iwalewale ena iMatai ni Raivotu, ia na Veivakalesui a sega, ni tini e kea. A toso tikoga na cakacaka ni Turaga mai vei Josefa Simici kei ira na nona ilawalawa ena vakadewataki ni iVola i Momani, vakalesuimai ni matabete, tauyavutaki ni Lotu, talai yani na daukaulotu, tara ni veivaletabu, tauyavutaki na iSoqosoqo ni Veivukei, kei na so tale. Na veika a yaco oqo ena Veivakalesui mai a tekivu ena 1820 ka tomani tiko ena gauna taucoko ni bula nei Josefa Simici.
Ena vakasakiti ni veika a vakatakila na Kalou mai vei Josefa Simici, a sega ni vakacavari na Veivakalesui mai ena gauna ni bula nei Josefa Simici. Mai vei ira na parofita era taravi koya eda sa ciqoma na veika me vaka na kena vakatorocaketaki tikoga na cakacaka ni valetabu; ikuri ni ivolanikalou; na vakadewataki ni ivolanikalou ki na vuqa na vosa; na kau ni kosipeli ki vuravura taucoko; na tauyavutaki ni Matawilivola ni Sigatabu, Goneyalewa, Lalai, kei na kuoramu ni matabete; ka vuqa tale na veisau ki na veimataisoqosoqo ni Lotu kei na kena iwalewale.
“Eda sa ivakadinadina ni dua na iwalewale ni veivakalesui mai,”e kaya o Peresitedi Russell M. Nelson. “Kevaka o nanuma ni sa taucoko na vakalesui mai ni Lotu, o se qai raica tikoga na kena itekivu. E levu cake sara e se bera ni yaco mai. … Wawa mada me yacova na yabaki mai qo. Kei na yabaki yani ka tarava. Gunuva ga na memu vuanikau ni tiko bulabula. Vakaceguya vinaka na yagomu. Ena yaco meda taleitaka.”3
Salavata kei na itukutuku nei Peresitedi Nelson ni sa toso tikoga na Veivakalesui mai, eda sa raica eso na veisau bibi sara ena Lotu mai na gauna a yaco kina me kena Peresitedi. Era okati kina na veisautaki ni veikuoramu ni matabete, veiqaravi sosomitaka na veituberi kei na siko vuvale, kei na tekivutaki ni ivakarau ni vuli kosipeli yavutaki e vale tokona na Lotu.4 E levu na veisau sa yaco tekivu mai na gauna o ya, ka levu tale ena yaco mai.
Dua na iVakaraitaki Mai na Ra kei Aferika
A vakaukauwataki na noqu ivakadinadina ena tomani tikoga ni Veivakalesui mai ena lima na yabaki au a veiqaravi kina ena Mataveiliutaki ni iWasewase ni Ra kei Aferika. Me tekivu mai na gauna au se gone kina, sa dua tu na noqu ivakadinadina ni kosipeli. Ia niu vakaitikotiko voli mai Aferika, au dau veimaliwai kei ira e vuqa era a ciqoma taumada na kosipeli ena Ra kei Aferika. Au sa raica tale ga na tete totolo ni Lotu ena vanua levu oya, na tauyavu ni drau vakadrau ni tabanalevu kei na iteki, era vutucoqa na veivaletabu kei na valenisoqoni mai vei ira na lewenilotu yalodina, kei ira na marama kei na turaga vinaka era ciqoma na kosipeli vakalesuimai e vuniyalodra. Au raica e mataqu na vakataucokotaki ni parofisai nei Josefa Simici ni na “roboti vuravura” na Lotu.5
E rua na lewenilotu yalodina vaqori o James Ewudzie kei Frederick Antwi, erau a vukei au ena dua na siga ena valetabu e Accra Ghana. Ena vica vata na yabaki ni bera ni ra yaco mai na daukaulotu ni Yalododonu Edaidai e Ghana, a dua o James vei ira na ilawalawa rauta ni 1,000 na tamata era sa vakayagataka na iVola i Momani kei na ivola tale eso ni Lotu ena nodra veiqaravi ni Lotu. Era a masulaka na siga ena yaco mai kina ki Ghana na Lotu. E okati vata kei ira na cauravou era a lako wavoki tiko e Ghana me ra vakavulica na kosipeli me vaka e tiko ena noda ivola. Ni ra yaco yani na daukaulotu ena 1978, a papitaiso o koya ena imatai ni siga a vakayacori kina na papitaiso ni Yalododonu Edaidai mai Ghana.
O Fred Antwi, e dua na lewe ni Lotu painia mai Ghana
Ni se qai lewenilotu vou o Fred, a tiko ena dua na somate ni dua na wekana e dua na iliuliu ni yavusa. A qai lai kila kina ni ratou sa tuvaka tiko na matavuvale me ra buli koya me nodra turaga vou. Ni kila ni na vakavuna na itutu vaqori me cakava eso na ka e veisaqasaqa kei na nona vakabauta vakosipeli, a kusa yani ni oti na veibulu ka vakanadakuya na itutu a rawa ni kauta mai vua na irogorogo kei na iyau.
Ni sa vakatabui na valetabu e Accra, erau dau lako o Jemesa kei Fred ena sivia ni va na auwa, dua na yasana, ena veimacawa me rawa ni rau cakacaka ena valetabu. Niu qarava vata kei rau na veicakacaka vakalotu, au luvuci ena noqu vakila na itukutuku makawa e wavoliti au. Niu kila na itukutuku makawa ni Lotu e Aferika erau matataka, au vakila ni vaka keimami qarava tiko na cakacaka vakalotu oqo vata kei Joni Teila se o Wilivote Uturavu kei ira na lewenilotu taumada.
Na veika au raica, sotava, ka vakila ena Ra kei Aferika era tiki ni veika a tukuna na Turaga vei Inoke ni na yaco: “Kau na tala sobu mai lomalagi na ka dodonu; ka tala yani mai vuravura na dina, me vakadinadinataki koya na noqu Le Duabau Ga; … io au na cakava me lako siviti vuravura na cakacaka dodonu kei na dina me vaka sa lako siviti vuravura na waluvu, me ra vakasoqoni mai kina na noqu digitaki mai na yasai vuravura e va” (Mosese 7:62).
Au a raica na ivalavala dodonu kei na dina ni sa robota na vanua o Aferika ka ra vakasoqoni mai na yasai vuravura o ya o ira na digitaki. A vakalevutaki na noqu ivakadinadina ni Veivakalesui mai baleta niu a raica e mataqu na kena yaco na tiki bibi ni Veivakalesui mai oya.
Au sa raica talega e dua tale na ka me baleta na Veivakalesui mai tomani tiko: e dua na vakabauta kaukauwa kei na igu vakayalo vei ira na lewenilotu e Aferika. Au a rogoca ni tukuna o Elder David A. Bednar ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua, “o Katiladi [na vanua era a tiko kina na Yalododonu Edaidai ena 1830 vakacaca] e sega ni tiko walega e Oaio. E tiko tale ga mai Aferika.” E vuqa na tamata era sa lewena tiko na Lotu mai Aferika e yavutaki ena veika qaqa vakayalo yadudua era sotava. Era kauta mai na lewenilotu vou oqo na igu vakayalo kei na gagadre ni vuli kosipeli. Vei ira sa tomani tikoga na Veivakalesui mai ena vakasama ni tamata yadua. Ni ra vulica vakalevu cake na Lotu, sa qai tevuki vakavinaka tikoga e matadra na dina vakosipeli. Sa vakakina vei keda kece ni da vakarabailevutaka tikoga noda kila vakosipeli.
Tolu na Sala me Vukei Kina Na Veivakalesui Mai Tomani Tiko
Sa solia vei keda na Kalou na madigi vakasakiti me da vakaitavi vakabibi ena cakacaka oqo. Sa kaya na Turaga ni “gadreva na yago [ni Lotu] na veitikina kece sara” (Vunau kei na Veiyalayalati 84:110). Na lewenilotu kece sara e nodra na veivakalougatataki ni vakaitavi ena Veivakalesui mai tomani tikoga oqo. Me da cakava li vakacava?
E dua na ivakarau eda vakaitavi kina sai koya na noda cakava ka maroroya tiko na veiyalayalati tabu. Na cakacaka vakalotu, oka kina na cakacaka vakalotu ni valetabu, e sega ni vakainaki vakavo sara ni ra sa cakava na tamata ka qai maroroya na kena veiyalayalati e sema ki na cakacaka vakalotu oya. E vakavulica o Sister Bonnie Parkin, na Peresitedi Raraba e liu ni iSoqosoqo ni Veivukei, “Na caka veiyalayalati sa ivakaraitaki ni yalo sa tuvakarau; na maroroi ni veiyalayalati sa ivakaraitaki ni yalodina.”6.
Ni caka ka maroroi na veiyalayalati, eda sega walega ni vakarautaki keda ki na bula tawamudu, ia eda sa veivuke talega ena nodra vakarautaki ka vaqaqacotaki na veika e vakatoka na Turaga me “o ira na noqu tamata ni veiyalayalati” (Vunau kei na Veiyalayalati na 42:36). Eda cakava na veiyalayalati vata kei na Kalou ka yaco me Nona tamata ni veiyalayalati ena noda papitaiso, vakadeitaki, na sakaramede, na Matabete i Melikiseteki, kei na cakacaka vakalotu ni valetabu.
E dua tale na sala eda rawa ni vakaitavi kina ena Veivakalesui mai tomani tikoga na noda qarava vakavinaka na veikacivi kei na ilesilesi eda ciqoma. O ya na kena tosoi ki liu na Lotu. O ira na qasenivuli yalodina era dau vakavulica na kosipeli vei ira na gone, itabagone, kei na itabagone qase cake. O ira na marama kei na turaga dauveiqaravi era dau kauwaitaki ira na lewe ni Lotu yadua. O ira na mataveiliutaki kei na matabisopi era dau veidusimaki ki na iteki, tikina, tabanalevu, tabana, kuoramu, mataisoqosoqo, kalasi, kei na ilawalawa. O ira na veiliutaki ni itabagone era dau kauwaitaki ira na goneyalewa kei na cauravou. O ira na vunivola kei na sekeriteri era dau vola na itukutuku bibi ka qai volai mai lomalagi, kei ira tale na lewevuqa era qarava na itavi yaga ena nodra vakarautaki na tamata ki na bula tawamudu kei na iKarua ni Nona Lako mai na iVakabula.
Era laini na itabagone me ra curu ki na valetabu e Accra Ghana
Na ikatolu ni sala e rawa meda vakaitavi kina ena Veivakalesui mai sai koya na noda veivuke ena vakasoqoni nei Isireli. Mai na veisiga taumada ni Veivakalesui mai, sa ikoya oqo e dua na tiki bibi ni cakacaka. Me vaka e vakavulica o Peresitedi Nelson, sa noda madigi kei na itavi me da veivuke ena vakasoqoni ka yaco tiko ena yasa ruarua ni ilati. Ena nona vosa isogo ni soqoni ena imatai ni nona koniferedi raraba vaka-Peresitedi ni Lotu, a kaya kina vakamatata o Peresitedi Nelson, “Na noda itukutuku ki vuravura e rawarawa ka lomadina: eda sureti ira na luvena kece na Kalou ena yasa ruarua ni ilati me ra lako mai vua na iVakabula, ciqoma na veivakalougatataki ni valetabu savasava, taukena na reki tudei, ka vakadonui ki na bula tawamudu.”7
Na vakasoqoni Isireli vata ena yasa oqo ni ilati e kena ibalebale na cakacaka ni kaulotu. O keda kece sara e rawa ni da veiqaravi vakadaukaulotu tudei e dodonu me da vakasamataka vakavinaka na madigi o ya. Au wilika me dua na veivakalougatataki cecere na noqu rawa ni laki kaulotu ki Itali ena gauna se gone sara kina na Lotu mai kea. E dau soqoni na neimami veitabana ena olo redetaki, ka keimami vakanuinui tu ni dua na siga sa na tu na iteki kei na tabanalevu mai kea. Au saravi ira na ivuvu yaloqaqa ena nodra curu mai ki na Lotu ka vakadavora na yavu ni kena vakasoqoni ko Isireli ena vanua cecere oya.
E dua vei ira o Agnese Galdiolo. Keimami a vakila taucoko vakaukauwa na Yalo ni vakatavulici vua na lesoni ni kaulotu. Ia, e dina ni vakilai na Yalo oya, e kila o koya ni ratou na saqata vakaukauwa nona matavuvale nona papitaiso. Ena dua na gauna, ni vakasinaiti ena Yalo, sa vakadonuya me papitaiso. Ia a veisau na nona vakasama ena mataka ni siga sa lokuci me papitaiso kina. A kusa mai ki na olo redetaki na vanua me a papitaiso kina me tukuna vei keirau ni sa na sega ni papitaiso ena vuku ni ile ni matavuvale.
Ni bera ni lesu, a vakadonuya me keitou veitalanoa ena vica na miniti. Keitou a gole ki na dua na rumu ni vuli keirau kerea kina me keitou masu vata. Ni keitou sa tekiduru, keirau kerei koya me cabora na masu. Ni oti na masu a tucake ni drodro tu na wai ni mata ka kaya, “Vinaka, au sa na papitaiso.” Ni oti e vica na miniti sa yaco vakakina. Ena yabaki ka tarava a vakamautaki Sebastiano Caruso, ka rau susuga cake e va na gone, era a kaulotu taucoko ka rau tomana na veiqaravi ena Lotu tekivu mai na gauna oya.
O Elder kei Sisita Curtis vata kei na so na lewe ni matavuvale na Caruso
Erau a kaulotu talega o Agnese kei Sebastiano, a peresitedi ni kaulotu o Sebastiano. Niu laki qarava na ikarua ni noqu kaulotu e Itali, ni oti e 25 na yabaki mai na kena imatai, au a raica na veika era sa vakayacora oi rau na Caruso kei na so tale na ivuvu me vakalevutaka na matanitu ni Kalou mai kea. Keimami a cakacaka o ira na noqu daukaulotu vata kei au me tarai cake na Lotu, neimami tatadra ni dua na siga ena tara e dua na valetabu e Itali. Vakasamataka mada na noqu marau ni sa tiko na valetabu e Roma mai Itali.
E vica wale na reki e rawa ni vakatauvatani vata kei na marau ni kaulotu. E dua na veivakalougatataki levu me da sucu mai ena dua na gauna e rawa me da vakaitavi kina ena Veivakalesui mai tikoga ena noda veivuke me vakasoqoni o Isireli!
Na reki ni kaulotu, e dina sara, e vakilai sega walega mai vei ira na daukaulotu tudei. Oi keda yadua e rawa ni da veivuke ena nodra saumaki mai se vakabulabulataki o ira na tacida kei na ganeda ena noda cakacaka veitauriliga kei ira na daukaulotu tudei. Sa noda na madigi me da vakasoqoni Isireli ena noda sureti ira eso me ra lako mai ka raica kei na nodra vakaitokanitaki o ira era vakavulici.
Na cakacaka ni valetabu kei na tuvakawa eda veivuke kina me da soqoni Isireli ena yasa ni ilati kadua. Sa noda itavi tabu na cakacaka oqo ena veiyabaki sa sivi. Ni bera na mate nei Josefa Simici, era a papitaiso na Yalododonu ena vukudra na mate, ka vica era ciqoma nodra edaumeni kei na veivauci. Ni sa tara oti na Valetabu e Nauvoo, sa tekivu ena maqusa na edaumeni me baleti ira na bula. Sa tekivu talega na edaumeni kei na veivauci vei ira na qase e liu ena veivaletabu mai Utah.
O Eliza R. Snow, e dua ka vakaitavi vakabibi ena iwalewale ni veivakalesui mai o ya, e kila na bibi ni tiki ni Veivakalesuimai o ya. E dau tiko vakalevu ena vale ni edaumeni, ka veivuke ena cakacaka vakalotu e kea.8 Ena dua na veisiko kina iSoqosoqo ni Veivukei ena 1869, a vakavulica vei ira na tacina, “Au sa bau vakasamataka tiko na levu ni cakacaka me da qarava, ena vukei sara mada ga ni nodra vakabulai na bula kei na mate. Eda gadreva meda … itokani bulabula ni Kalou kei ira na Yalosavasava.”9
Ia, e dina sara, sa rabailevu sara na kena vakarautaki na veicakacaka vakalotu ni valetabu ena kena tara na valetabu e veiyasai vuravura, e vuqa tale ena yaco mai.
Ena veiyaya ni cakacaka sa tu oqo vei keda, sa rawa ni da vakaitavi ena veigauna ena Veivakalesui mai tomani tiko mai na cakacaka ni valetabu kei na tuvakawa. Au dau taleitaka ka vakaitavi ena cakacaka ni tuva kawa ena veiyabaki, ia sa vakavinakataka cake sara na noqu kau yaca ki na valetabu na iyaya ni cakacaka ni initaneti. Sa balolo tu ni vakanananu tabu vei au na noqu dau dabe ena dua na teveli ena noqu vale mai Ghana ka raica na yacadra na noqu qase Kaivalagi e liu ka rawa ni keirau kauta kei na watiqu ki na valetabu e Accra Ghana. Na madigi rekitaki o ya sa muri keirau tu ki na veivanua tale eso keirau a talai kina.
Mai vua na Parofita ko Josefa Simici, a tekivuna na Kalou na iwalewale ni “kena vakalesui mai na veika kecega era a tukuna na parofita yalododonu mai na ivakatekivu kei vuravura” (Vunau kei na Veiyalayalati 27: 6). Sa tomani tikoga mai na veivakalesui mai ki na gauna oqo ni sa “vakatakila mai ena gauna oqo” na Kalou ka na “qai vakatakilai tale mai e levu na ka cecere ka bibi me baleta tikoga na matanitu ni Kalou” (Yavu ni Vakabauta 1:9). Au sa vakavinavinaka vakalevu ni rawa ni da vakaitavi ena Veivakalesui mai tomani tiko oqo.