Li qamertoomil sa’ ruchich’och’
Xninqal ru osob’tesink sa’ musiq’ej yeechi’inb’ileb’ re li neke’ilok re li ruchich’och’ jo’ ajwi’ li ras riitz’ineb’.
Naq kiqula’ani chaq Francia, b’ar wi’ nokochal, xooru chixk’amb’aleb’ li qi chiqix ut xqula’ani chaq jun li awimq li wan sa’ li ch’ina tenamit Giverny. Xqayal xsahil li b’eek sa’ lix b’ehil ut xqileb’ li ch’ina-usil utz’u’uj ut li saqen narepok sa’ li ha’.
Li na’ajej a’an yiib’anb’il xb’aan jun li winq, laj b’ononel Claude Monet, li kixyiib’ ut kixch’olani lix awimq chiru 40 chihab’ choq’ xna’aj re b’onok. Laj Monet nawulak tz’aqal chiru li pim; chirix a’an, rik’in li b’onok naxk’utb’esi li nareek’a rik’ineb’ li jalan jalanq chi b’on ut saqen. Chiru naab’al chihab’, kixyiib’ numtajenaq chi jalam-uuch, chi musiq’anb’il sa’ lix awimq.
Water Lilies and Japanese Bridge, 1899, xb’aab laj Claude Monet
Ex was wiitz’in, li naqab’aanu rik’in lix ch’ina-usal li qasutam naru nawan jo’ jun li qamusiq’anb’il k’ulum ut xsahil li qayu’am. Li naqeek’a naxk’e sa’ li qach’ool jun xnimal ru b’antioxihom chiru li qaChoxahil Yuwa’ ut li Jesukristo, li Ralal, li ke’yiib’an re li ruchich’och’ a’in—rik’ineb’ li tzuul ut roq ha’, pim ut eb’ li xul—ut eb’ li xb’eenileb’ qayuwa’, laj Adan ut li xEva.1
Li k’anjel re li yo’ob’tesink moko na’oso’ ta chi jo’kan. A’an xcha’al lix k’uub’anb’il k’anjel li Dios choq’ reheb’ li ralal xk’ajol. Li rajom a’an xk’eeb’al xna’ajeb’ li ixq ut li winq b’ar wi’ te’yale’q, ut te’ruuq chiroksinkil lix taqleb’ xch’ool, te’xtaw xsahileb’ xch’ool, ut te’tzoloq ut te’elq chi uub’ej, re naq sa’ jun li kutan naru te’sutq’iiq rik’in laj yiib’ahom reheb’ ut te’xk’ul li yu’am chi junelik.
Eb’ li xchaq’al ru yiib’ahom a’in ke’k’uub’aman choq’ re qachaab’ilal ut a’an jun reetalil lix rahom laj Yo’ob’tesinel choq’ reheb’ li ralal xk’ajol. Li Qaawaʼ kixye, “Relik chi yaal, chixjunil li kʼaʼaq re ru nachal chaq saʼ li chʼochʼ … yiibʼanbʼil choqʼ re lix chaabʼilal li winq ut re taaroksi, re xsahobʼresinkil li uhej ut xkʼeebʼal xsahil xchʼool li aamej.”2
A’b’anan, lix loq’al li yo’ob’tesink moko taak’ul ta chi ink’a’ k’eeb’ilaq aak’anjel ut aateneb’ankil. Eb’ li k’anjel a’in natawman ru chi us jo’ li mertoomil. Sa’ li evangelio, li aatin mertoom naxk’am chaq jun oxloq’il teneb’ahom sa’ musiq’ej malaj sa’ tib’elej re xk’aak’alenkil li k’a’ru re li Dios ut li wan sa’ qab’een.3
Jo’ naqil sa’ li loq’laj hu, li qateneb’ankil sa’ ruchich’och’ a’an:
Xb’een na’leb’: Li ruchich’och’ ut chixjunil li yu’am wan sa’ xb’een, a’an re li Dios.
Laj Yo’ob’tesinel xk’anab’ sa’ quq’ li k’a’aq re ru wan sa’ ruchich’och’ ut chixjunil li wan xyu’am, a’b’an a’an laj eechal re. Kixye, “Laaʼin, li Qaawaʼ, kinhelebʼank re li choxa, ut kinkabʼla li ruchichʼochʼ, tzʼaqal xyiibʼahom li wuqʼ; ut we laaʼin chixjunil li kʼaʼaq re ru wan chi saʼ.”4 Chixjunil li wan sa’ xb’een li ruchich’och’ a’an re li Dios; li qajunkab’al, li qajunxaqalil, ut jo’ ajwi’ li qayu’am.5
Xkab’ na’leb’: Jo’ aj mertoom re lix yo’ob’tesihom li Dios, wan sa’ qab’een roxloq’inkil ut xk’aak’alenkil.
Jo’ ralal xk’ajol li Dios xqak’ul sa’ qab’een li taqlaak jo’ mertoom, aj k’aak’alenel, ut aj k’uulanel. Li Qaawa’ naxye naq “tink’e li junjunq chi winq chi teneb’anb’il, jo’ jun mertoom sa’ xb’een li ruchich’och’il osob’tesihom, li kinyiib’ ut kinkawresi choq’ reheb’ li yo’ob’tesinb’ileb’ inb’aan.”6
Li qaChoxahil Yuwa’ nokoxkanab’ chiroksinkil li k’a’ re ru sa’ ruchich’och’ a’ yaal naxye xtaql qach’ool. A’b’anan, lix taql qach’ool moko naru ta na’ilman jo’ jun k’ulub’aak re roksinkil malaj xchapb’al lix b’ihomal li ruchich’och’ chi maak’a’ qanawom malaj qaxaqab’ankil. Ut li Qaawa’ kixye: “Ut nasahoʼ xchʼool li Dios naq kixkʼe chixjunil li kʼaʼaq re ru re li winq; xbʼaan naq aʼin aj-e naq yiibʼanbʼilebʼ re teʼoksimanq, rikʼin xchaabʼilal li naʼlebʼ, moko chi numtajenaq ta, chi moko rikʼin maqʼok.”7
Li Awa’b’ej Russell M. Nelson kixye: “Osob’tesinb’ilo xb’aan li loq’laj Yo’ob’tesink, jo’kan naq, k’a’ru taqab’aanu? Tento taqil chi us li ruchich’och’, toowanq jo’ chaab’il aj mertoom, ut taqak’uula choq’ reheb’ li maji’ neke’yo’la.”8
Chirix naq a’an jun ajom cientifica malaj politica, li xk’aak’alenkil li qasutam a’an jun loq’laj teneb’aak xkanab’ li Dios, li tixk’e xchamal k’anjel ut kub’sink-ib’. A’an ajwi’ jun xtz’aqob’ li qatzolomil. Chan ru naru naqoxloq’i ut naqara li qaChoxahil Yuwa’ ut li Jesukristo chi ink’a’ naqoxloq’i lix yiib’ahomeb’?
Wan naab’al li k’a’aq re ru li tooruuq chixb’aanunkil—sa’ komonil malaj sa’ junesal—re wank jo’ jun chaab’il mertoom. Rik’in xk’eeb’al reetal li qawanjik, chiqajunjunqal naru naqatzol roksinkil li k’a’aq re ru wan sa’ xb’een li ruchich’och’ chi chaab’il. Naru naqatenq’aheb’ li qas qiitz’in sa’ rilb’al li ruchich’och’. Naru naqajal qayu’am ut qawanjik re roxloq’inkil lix yiib’ahom li Dios ut re naq li na’ajej wanko wi’ tustuuq wanq, jwal ch’ina-usaq.9
Li qamertoomil chirix lix yiib’ahom li Dios naraj ajwi’ naq toorahoq, too’oxloq’inq, ut taqileb’ chixjunileb’ li kristiaan li nokowotzok wi’ sa’ xb’een li ruchich’och’. A’aneb’ ajwi’ ralal xk’ajoleb’ li Dios, qas ut qiitz’ineb’, ut lix sahileb’ xch’ool chi junelik a’an rajom li yo’ob’tesink.
Laj tz’iib’anel Antoine de Saint-Exupery kixye: Jun kutan naq yoo chi xik sa’ jun li tren, chunchu sa’ xyanqeb’ li ch’uut. Kixk’e reetal sa’ xnaq’ ru jun li ch’ina al naq maak’a’ li royb’enihom, a’an kixye: “Naq nayo’la jun li utz’u’uj li yal awb’il, eb’ laj k’aak’alenel neke’saho’ sa’ xch’ool. Neke’risi xjunes li utz’u’uj a’an, neke’xk’aak’ele, ut neke’xch’olani. A’b’an maak’a’ junaq laj k’aak’alenel choq’ reheb’ li winq.”10
Ex was wiitz’in, ma ink’a’ tab’i’ laa’o laj k’aak’alenel choq’ reheb’ li qas qiitz’in? Ma ink’a’ tab’i’ laa’o aj ilol re li qiitz’in? Li Jesus kooxtaqla chixraab’aleb’ li qas qiitz’in jo’ naqara qib’ laa’o.11 Jo’ chanru naxye a’an, li aatin aawas aawiitz’in ink’a’ naraj naxye naq a’aneb’ tz’aqal, wan b’an rilom rik’in li naqeek’a sa’ li qach’ool. A’aneb’ chixjunileb’ li wankeb’ sa’ xb’een li ruchich’och’—ma nach’ wankeb’ chiqak’atq malaj sa’ junaq chik tenamit, maak’a’ naxye b’ar neke’chal, malaj xwanjikeb’, malaj li yookeb’ chixnumsinkil.
Jo’ xtzolom li Jesukristo, teneb’anb’il sa’ qab’een k’anjelak re naq wanq li tuqtuukilal ut junajil sa’ chixjunil li ruchich’och’. Tento taqayal qaq’e chixkolb’aleb’ ut chiaxk’eeb’al xhiilal ut xtuqub’ankileb’ xch’ool li q’uneb’ xmetz’ew, li wankeb’ xmajelal ut chixjunileb’ li rahob’tesinb’ileb’. Li xnimal ru maatan re rahok li tooruuq chixyeechi’inkil reheb’ li qas qiitz’in a’an li sahil ch’oolej naxk’e li evangelio ut xb’oqb’aleb’ chi chalk rik’in li Kolonel rik’in li ok sa’ sumwank ut sa’eb’ li loq’laj k’ojob’anb’il k’anjel.
Li rox raqal: B’oqb’ilo chi tz’aqonk sa li k’anjel re yo’ob’tesink.
Li choxahil k’anjel re yo’ob’tesink maji’ natz’aqlok ru. Rajlal kutan lix yo’ob’tesihom li Dios yoo chi tamk, chi k’ihank, ut chi numtaak. Li jwal ch’ina-us a’an naq li qaChoxahil Yuwa’ nokoxb’oq chi tz’aqonk sa’ lix k’anjel re yo’ob’tesink.
Nokotz’aqon sa’ li k’anjel re yo’ob’tesink rajlal naq naqak’anjela li ch’och’ malaj naq’ naqayiib’ k’a’aq re ru sa’ li ruchich’och’—ka’ajwi’ naq tento taqoxloq’i lix yo’ob’tesihom li Dios. Li qatz’aqonik naru nak’utun rik’in xyiib’ankileb’ li jalam-uuch, xyiib’ankileb’ li ochoch, li son, tz’iib’anb’il hu, ut na’leb’, li neke’rutz’u’uji li qaruchich’och’, neke’xwaklesi li qeek’ahom, ut neke’xsaqenob’resi li qayu’am. Jo’kan ajwi’ nokotz’aqon rik’ineb’ li k’a’aq re ru tawb’il xb’aaneb’ laj cientifico ut eb’ laj b’anonel neke’kolok rix li ruchich’och’ ut li yu’am wan sa’ xb’een a’an. Li Awa’b’ej Thomas S. Monson kixk’os ru li na’leb’ a’an rik’ineb’ li ch’ina-usileb’ aatin a’in: “Li Dios kixkanab’ li ruchich’och’ chi maji’ choyb’il xyiib’ankil re naq li winq taaroksi lix nawom … re naq tixtaw lix sahil ut xloq’al li yiib’ank.”12
Sa’ lix jaljookil ru aatin li Jesus chirix li maatan, naq laj eechal maatan kisutq’i chaq, kixk’e xmaataneb’ li wiib’ chi moos li ke’xk’e chi k’iik ut chi tamk lix seeb’aleb’. A’ut re li roxil kixye, “maak’a’ nakat-ok wi’” xb’aan naq kixmuq lix maatan sa’ li ch’och’, ut kixmaq’ chiru li kixk’ul.13
Jo’kan naq li qak’anjel jo’ mertoom chirixeb’ li yiib’ahom wan sa’ ruchich’och’ moko ka’aj ta wi’ xk’aak’alenkileb’. Li Qaawa’ naroyb’eni naq took’anjelaq chi chaab’il, jo’ tixk’ut chiqu lix Santil Musiq’, re k’iik, tamk, ut elk chi uub’ej rik’ineb’ li k’a’aq re ru naxk’e qe—ink’a’ ka’ajwi’ choq’ qe, re b’an rosob’tesinkileb’ li qas qiitz’in.
Sa’ chixjunil lix b’aanuhom li winq, maak’a’ naru chi juntaq’eetank re li wulak jo’ aj yiib’anel rochb’een li Dios, ma k’ehok yu’am malaj xtenq’ankil jun li alalb’ej chi tzolok, chi nimank, ut chi k’iik—ma laa’o jun li yuwa’b’ej, jun laj k’utunel, jun laj k’amol b’e, malaj a’ yaal k’a’ru naqab’aanu. Maak’a’ chik junaq mertoomil jwal oxloq’, chaab’il, ut li mas naxpatz’ chiru li wank jo’ aj k’anjel rochb’een laj yiib’ahom qe sa’ xk’eeb’al xtib’eleb’ li ralal xk’ajol li ak wankeb’ sa’ musiq’ej ut chirix a’an xtenq’ankileb’ chixtawb’al li choxahilal li naru neke’xk’ul.
Li teneb’aak jo’ aj yo’ob’tesinel a’an jun reetalil naq lix yu’am ut lix tib’el li junjunq chi kristiaan oxloq’, naq ka’ajwi’ re li Dios, ut naq a’an kooxk’e jo’ aj ilol reheb’, re roxloq’inkileb’ ut xkolb’aleb’ rix. Eb’ lix taqlahom li Dios, li neke’jolomin re li yo’ob’tesink ut xk’ojob’ankil li junkab’alej chi junelik, nokohe’xb’eresi chiru li santil mertoomil a’in li aajel ru sa’ lix k’uub’anb’il na’leb’.
Ex was wiitz’in, tento taqak’e reetal naq chixjunil musiq’ejil choq’ re li Dios—jo’kan ajwi’ eb’ li kok’ k’a’aq re ru li wankeb’ sa’ li qayu’am. Ninch’olob’ xyaalal naq neke’yeechi’iman xninqal ru osob’tesink sa’ musiq’ej choq’ reheb’ li neke’rahok ut neke’ilok re li ruchich’och’ jo’ ajwi’ ajwi’ li ras riitz’in. Naq wanqex sa’ li loq’laj k’anjel a’in ut nekeroxloq’i lee junelikil sumwank, texk’iiq sa’ lix na’leb’ li Dios ut li Jesukristo, li Ralal, ut teereek’a lix rahomeb’ ut lix tenq’eb’ a’an chi numtajenaq sa’ lee yu’am. Chixjunil a’in texxkawresi re wank rik’ineb’ ut xk’ulb’al xkomon li wankilal re yo’ob’tesink14 chiru li yu’am taachalq.
Sa’ xraqik li qawanjik sa’ ruchich’och’, laj K’utunel tixpatz’ qe naq taqaq’axtesi resil li qasantil mertoomil, a’ut jo’kan ajwi’ chan ru xqil lix yo’ob’tesihom. Nintz’aama naq chiqab’ihaq li raatin timil xyaab’ chixyeeb’al sa’ li qach’ool: “Us, chaab’il aj k’anjelat, tiik aach’ool rik’in li b’ab’ay, tink’e aawankil sa’ xb’een naab’al chik, tattz’aqonq sa’ xsahilal xch’ool laj eechal aawe.”15 Sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.