Viti Na Vua ni Vakabauta

Mai vei Don L. Searle

Mekesini ni Lotu

Na nodratou kunea na ka dina e dua na matavuvale, na tubu tiko ni semati ni veilomani ni dua tale na matavuvale, kei na nona nuidei ena vakabauta e dua na goneyalewa.

Taumada a dau kilai tu o Viti me dua na vanua e yawa toka mai na veivanua kecega e vuravura—e vanua ni tiko vakacegu kei na drotani mai na leqaleqa ni bula osooso vakataoni. Ia sa sega ena gauna oqo. Na waqavuka, na setilaiti, kei na veivoli vakabisinisi kei vuravura era sa kauta mai ki na baravi kei Viti na bolebole ni bula e taurivaki e vuravura raraba. Vei ira na lewe ni Lotu e Viti, na sala ni kena wali na bolebole oqori e tautauvata ga kei na kena ena dua tale na tiki ivuravura: na talairawarawa vakaidina ki na ivakavuvuli vakosipeli.

E tolu na ivakaraitaki e Viti e vakavulica na kena vakavoutaki na bula mai na ivakavuvuli oqo.

Na Matavuvale na Kumar

E a vakasaqara tiko o George Kumar e dua na sala me vakadeitaki koya kina ni na bulataka o luvena tagane ulumatua, o Ryan, e dua na ivakarau ni bula e taucoko, ka savasava. Ia a levu cake na ka e ratou a qai kunea na matavuvale na Kumar: o ya na dina ni kosipeli ka kauta taucoko mai vei iratou e dua na vakarau vou ni bula marau e cecere cake.

E a vakavoutaka sara ga na nodratou matavuvale na kosipeli, a kaya o Baraca Kumar. “Sa levu sara na neitou gauna vata—levu cake na gauna savasava, ka yaco na veimaliwai savasava.” E ratou dau masu vakamatavuvale ena veisiga, ka vakayacori tikoga na lotu vakamatavuvale ka “dau ‘caka’ sara ga,” a kaya o Ryan.

Na ilakolako ki na Lotu a tekivuna o Ryan.

Ni sa cauravou tiko mai o Ryan, sa tekivu me leqataki koya tiko o George Kumar me baleta na ivakarau ni bula ena rairai laki muria o Ryan. Ena nona sa lomaleqataka ni sa vaka me sega ni taucoko na itovo nei Ryan kei ira na nona itokani, sa raica rawa o George e dua na sala o ya me veimaliwai o luvena vata kei ira na itabagone e vinaka cake na nodra ivakarau. A rogoca sara o George mai vua e dua na wekana e cakacaka tiko ena Fiji LDS Church College, e Suva, ni rawa ni laki vuli e kea o Ryan. (Na Koronivuli ni Lotu oqo e koronivuli torocake ka tautauvata kei na veikoronivuli torocake ena veivanua tale eso.)

Ni sa laki vuli ena Church College, sa tekivu me vinaka cake o Ryan. “Au a vakamuria ga na nodra ivakarau na gonevuli,” a kaya. E liu a dau veimurimuri voli ga ka cakava na veika sega na betena. Ia ni sa mai raica na duidui ni nodra ivakarau na gonevuli ena koronivuli ni Lotu, “Sa oti sara ga na noqu taleitaka na veika o ya,” a vakamacalataka.

Sa yaco sara me vakadinadinataka o Ryan na dina ni kosipeli, ka rau marau na nona itubutubu ni sa veisau na nona bula ka rau a vakadonuya vakarawarawa sara na nona kerekere me sa papitaiso ka vakadeitaki. Sa biuta kina o Ryan na nona ilawalawa makawa. Ka sa dua na nona ilawalawa vou.

Ena nona kerei rau na nona itubutubu me rau tuberi mai vei rau na daukaulotu, ia, “keirau a tuvakasuka,” e nanuma lesu o George. Ia, rau sa raica tiko ni sa veisautaka tiko na bula nei Ryan na kosipeli, ka rau kila ni sa vinaka beka na Lotu oqo. Na tavuki ni bula nei Ryan a kilai sara vakalevu ka ni a iliuliu ni cauravou e koronivuli (head boy) ena ikatolu ka iotioti tiko ni nona yabaki e Koronivuli ni Lotu, oqo e dua na icocovi dokai e dau soli ga vei ira na gonevuli e vakayabaki na nodra vuli tiko e kea.

Taumada eso na veisau ena bula nei Ryan e vaka me ka vou toka vei rau na nona itubutubu. Na vuna, sa baleta, ni rau sa sega ni rawa ni vakauqeti koya me kana ena imatai ni Siga Tabu ni veivula? Ena gauna sa vakamacalataka kina o Ryan na inaki ni lolo o ya, rau sa qai siqema rawa kina ni sa titobu sara na veisau ni nona bula ka rau sa qai mai kila oqo.

Sa vakila talega na taci Ryan lailai o Michael na veisau ni bula nei Ryan ka sa vulica talega o Michael na kosipeli. “Ni gauna dau gole ki na soqo ni Lotu o Ryan, au dau raica ni dau lesu mai vale ena mamarau,” a kaya o Michael. “Au a tu ga yani vakaiau ka laki raici rau na daukaulotu. Au sa via tauri lesoni sara ga. Au sa via papitaiso ka vakadeitaki.”

Ena gauna rau sa veituberi tale tiko vei Michael na daukaulotu ni oti na nona papitaiso, sa tekivu vakarorogo talega mai o tinana, o Alitiana. Sa vakauqeti mai kina o watina, sa yaco sara me rau tu talega na nodrau dui ivakadinadina o George kei watina.

Sa qai madigi nei Ryan me papitaisotaki rau na nona itubutubu ki na Lotu ena 2006, ka gole sara yani ki na Tabana ni Kaulotu e Wellington e Niu Siladi. Ni bera ni qai gole o Michael me laki kaulotu, a nona madigi talega me tomani rau nona itubutubu ki valetabu. A laki vakaitavi o Elder Michael Kumar ki na Tabana ni Kaulotu e Salt Lake City South e Utah ena Okosita 2008, ni vo toka ga vakalailai me lesu mai Niu Siladi o Ryan.

Na saumi ikatini kei na nona qaravi tiko vakailavo e dua na luvedrau tagane ena kaulotu a ka dredre toka vei rau na Kumar. Na isau kei Baraca Kumar sa saumi sara tikoga kina na mokiji vale kei na veiqaravi raraba tale eso. Ia rau sa so soli bula sara tikoga kina; ka ratou kila tiko vakamatavuvale na bibi ni gagadre oqo. Kena ivakaraitaki, ni gauna ga e dau malaude mai ena tukuna o Baraca Kumar ni ratou na kana “kakana dina” tiko, eratou sa kila sara ni sa na sega na kana vakaicoi ena yakavi. “Ena so na gauna keitou gunu koko ga ka icoi madrai,” a kaya o Michael.

E vakavinavinakataka sara vakalevu o Ryan na nodrau solibula na nona itubutubu. “Au kila ni rau sa yalodina tiko ki na nodrau veiyalayalati rau a cakava.”

E kaya o taci Ryan ni mai na gauna rau a veisau kina, “keitou a kaukauwa cake vakamatavuvale ena gauna ni dredre. A vukei keitou kina na Tamada Vakalomalagi.”

E tara na yalodra na tamata na nodratou veisau oqo vakamatavuvale. E rua tale na wekai Ryan kei Michael rau sa mai tiko vei iratou na Kumar me rau mai tuberi talega vei rau na daukaulotu ka me rau lewena kina na Lotu.

Na veivakalougatataki ni nodratou solibula na Kumar e lako mai vakayago ka vakayalo talega, a kaya oqori o Baraca Kumar. E sa laki vakalevutaki na yaga ni nodratou ilavo ki na veiqaravi raraba. Ni sa laki kaulotu o Michael, a kunea sara o Baraca Kumar e dua na cakacaka ka vakabauta me na sauma vakaoti kina vakatotolo na nodratou mokiji vale.

Ia na veivakalougatataki vakayalo sa yaco mai vei iratou na Kumar e ka bibi cake ki na nodratou bula. Rau sa qaqaco sara ena nodrau itavi o George kei Alitiana—e peresitedi ni kuoramu ni italatala qase o George ena iKarua ni Tabanalevu e Lami, ena iTeki o Suva Fiji North, ka ikarua ni daunivakasala ena Lalai o Alitiana.

Sa raica rawa o Ryan ni veika ni bula sa sotava tu oqo o koya sa duidui sara vakalevu mai na veika era sotava tu na nona itokani: “Sa dau tu ga na veika meu na cakava—na veika meu tara cake kina na matanitu vakalou.” Me baleta na veisiga ni mataka, e kaya o koya, ni kosipeli e vakayacora vei ira sa vakabauta me ra “raica na veika ena dua na rai e tawamudu.”

Rau a sa tuberi taumada tu mai o George kei Alitiana ena ivakavuvuli Vakarisito ni bera ni rau qai mai rogoca na kosipeli oqo. Ia rau se bera ga ni yalo vakacegu mai na nodrau tuberi taumada o ya. “Eso tale na matalotu,” e kaya o Baraca Kumar, “e vakavulici kina mo dau rerevaka na veikanakuitataki ni Kalou—mo vakarerei kina. Ia na Veisorovaki i Jisu Karisito e solia tale vei iko e dua na madigi vou.”

Eratou sa saga sara tiko na Kumar me ratou kakua ni vakawalena na madigi vou oqo.

Na Matavuvale na Naivaluvou

E rau vakaruataka o Peni kei Jieni Naivaluvou na levu ni nodrau matavuvale ena nodrau tauri iratou e lewe va na gone yalewa mai Vanuatu ka ratou vuli tiko ena Koronivuli ni Lotu (Fiji LDS Church College). Ia o iratou na Naivaluvou eratou sega ni raica oqo me dua na solibula. Eratou vakila ni ratou vakalougatataki vakalevu ena nodratou vakayacora vaka kina. E dua vei ira na veivakalougatataki oqori, eratou vakabauta, sa ikoya na ikuri ni nodratou matavuvale, na gonelailai o Hagoth, sucu ena Janueri 2009.

E rau rogoca ni rua na gonevuli mai Vanuatu e rau gadreva e dua na vanua me rau tiko kina ena itekivu ni 2008 o Bisopi kei Sisita Naivaluvou ena Tabanalevu o Tamavua, iTeki ni Suva North e Viti, e ratou vakasamataka sara na Naivaluvou na nodratou ituvaki. Na luvedrau tagane, Soane, 18, kei Ross, 16, e rau sega ni tiko e vale ni rau vuli tiko ena koronivuli ni Lotu e Toga, na vanua ni kawa nei tamadrau. O rau na gone yalewa mai Vanuatu e rau a tiko ga e Suva vata kei na dua na matavuvale sega ni Yalododonu Edaidai, ka sau levu vei rau nodrau itubutubu. O rau na gone yalewa e rau itokani vinaka sara vei Andrea Naivaluvou ka se qai yabaki 13; O Andrea talega e vuli tiko ena Koronivuli ni Lotu ka dau yaco mai ki vale ena yakavi ni bera ni rau yaco mai na cakacaka o irau nona itubutubu. Sa mani lomadrau o Baraca kei Sisita Naivaluvou me rau sureti rau na gone yalewa mai Vanuatu me ratou mai tiko vata ka me kakua ni saumi.

Erau vakatura na gone yalewa me rau veivuke vakailavo, ia na veika e rau sauma vakailavo era lailai sara mai na veimama ni veika e rau dau sauma tiko e liu—e dua na veivakalougatataki ena nodrau matavuvale.

Ena Epereli e rua tale na gone yalewa ni Vanuatu e rau a veisiko tu mai ka rau marautaka na veimaliwai ena vuvale na Naivaluvou. Ena dua ga na gauna lekaleka erau sa kerea na gone yalewa oqo kevaka e rawa ni rau lako mai me ratou mai tiko vata. Eratou ciqomi rau ena marau na Naivaluvou.

Ena rawa vakacava me va tale na gone me ra mai tiko e vale? “Keitou sa mai tara cake e dua na ivau ka sa vaka me ra luvei keirau gone yalewa,” kaya o Bisopi Naivaluvou. Mai na ivakatekivu eratou a vakamatatataka na Naivaluvou ni o ira na gone yalewa era okati me ra tiki ni matavuvale Eratou veiwekani ga na lewe va na gone yalewa ni Vanuatu, ia ena vale ni Naivaluvou era veimaliwai me vaka ga era veitacini ka ra sucu mai ena dua vata ga na itubutubu. A yaco talega me ciqomi iratou o Andrea Naivaluvou “me vaka eratou tacina yalewa,” e kaya; e dau qarauni koya na gone yalewa qase cake ka dau vukei koya mada ga ena nona vuli lesoni kevaka e ganita. O iratou na lewe va na gone yalewa eratou sa tekivu kacivi Bisopi kei Sisita Naivaluvou Dad kei Mum—“Ta” kei “Na” ena kena Vakaviti.

E rairai me imatai ni gauna, oqo a kaya o Sisita Naivaluvou, vei ira na gone yalewa mai Vanuatu ka ra vuli tiko ena Koronivuli ni Lotu me ra mai tiko vata kei ira na matavuvale lewenilotu. Ena nona a mai veisiko, na tamana e dua vei iratou na gone yalewa, e vakaraitaka nona vakavinavinaka titobu kivei iratou na Naivaluvou ena nodratou loloma ka ratou vakaraitaka vei koya na luvena yalewa.

E tukuna o Sisita Naivaluvou ni dua vei iratou na gone yalewa, na luvena yalewa e dua na peresitedi ni tikina e Vanuatu, e dua ka ivakaraitaki totoka ki na nodratou matavuvale mai na nona vakabauta; e kaya o Bisopi Naivaluvou na nona ivakaraitaki e vukea nona matavuvale ena nodratou duavata vakalevu sara ena vulici ni ivolanikalou kei na masumasu vakamatavuvale.

O irau na Naivaluvou erau kaya ni ratou sa vakalougatataki vakayago baleta ni rau sa veiwasei vata kei ira tale eso. E sa toso vakayawa sara na nodratou ivurevure. E vakabauta o Sisita Naivaluvou na veivakalougatataki ena nona rawa me bukete tale ni oti e 13 na yabaki e semati vata kei na nodratou tu vakarau me ratou wasea na loloma vata kei ira na tani.

Ena nodrau lesu mai vale na luvedrau tagane na Naivaluvou ni mai cava nodrau yabaki ni vuli e Toga, erau ciqomi iratou talega na gone yalewa me tiki ni matavuvale. Ia e rairai rawa beka ni vosoti o Soane mai na nona sega ni raici iratou rawa na gone yalewa me vaka eratou ganena dina sara ga. A vakarautaki koya ena gade ni danisi vata kei na dua vei iratou na gone yalewa. A vakaturagataka na nona itavi.

Ni sa mai vakacavari nodratou yabaki ni vuli na lewe va na gone yalewa ka lesu tale ki Vanuatu ni voleka ni dromu yani na 2008, sa vakamosi yalo na veitalatala, e vakananuma lesu o Bisopi Naivaluvou. E vaka me rau sa vakamoce tiko vakaveiwatini kivei iratou na lewe va na luvedrau yalewa. Ia ena gauna sa tekivu kina e dua na yabaki vou ni vuli ena 2009, erau sa marau na Naivaluvou ena nodrau kidavaki iratou tale na lewe va na “luvedrau yalewa” — vata kei na rua tale.

Ni va walega na rumu ni moce ena nodratou vale, eso era na lomatarotaro se rauti iratou vakacava na vale mai na lewe ono na gone yalewa vata kei na luvedrau yalewa kei na gone sucu vou. Ia e totolo ga nodratou cakacakataka na matavuvale na Naivaluvou ka sega ni dua na kena dredre.

Na kena dina ga, ni oqo e sega ni baleta na vanua me rauta na nona vakaitikotiko e dua. Na kena vakarawarawataki ga na vakarabailevutaki nodratou bulataka na loloma.

Asenaca Ramasima

Ena 2008, o Asenaca Ramasima a rawata e rua na icocovi cecere ni veika e rawati baleti ira na gonevuli ena Koronivuli ni Lotu (Fiji LDS Church College). iMatai, a digitaki me gone vuku duadua, se gonevuli levu duadua na maka e rawata e koronivuli. Na icocovi o ya e lako vata kei na dua na sikolasivi ni vuli. Ia a ciqoma tale ga na iCocovi ni Laione ni Turaga, ka soli kivua e dua na gonevuli ivakaraitaki vinaka ena semineri. E taleitaka vakalevu cake sara o koya na ikarua ni icocovi mai na kena imatai, baleta ni vakananuma vua na nona tovolea me vakayagataka na nona vakabauta na Tamana Vakalomalagi ena nona bula ni veisiga.

O Asenaca e sa sotava oti e levu sara na dredre ni bula, dina ga ni se qai yabaki 19 wale ga. Ia e vakaraitaka tu ga o koya na reki—na reki ena kila ka ni lewena e dua na matavuvale tawamudu baleta ni ratou sa vauci oti ena Valetabu mai Viti e Suva ena 2001 kei na reki ena kila ka ni sa kilai ka lomani mai vua na Tamana Vakalomalagi.

O Asenaca e gone duadua mai vei iratou na lewe lima na gone, mai na va na ganena. Ena gauna a mai leqa kina o tamadratou, a vakananuma lesu, na tuakadratou tagane qase duadua, a kaulotu tiko kina, a vakamasuti iratou kece me ratou nanuma ni tamadratou e sega ni yali mai vei iratou; ena dau tu volekati iratou tu ga e veigauna.

A yaco me ratou ivurevure ni ilavo ena matavuvale o iratou na ganena, ia o tinadratou a yaco me itini ni veivauci vakayalo ka tauri iratou vata vakamatua.Sa yaga vei iratou na gone na nodratou vakamuria na ivakaraitaki ni nodratou itubutubu.

“A dau veivakauqeti dina vei au o tamaqu. E dau vakatavulica vei keitou e veigauna, ‘Cakacaka vakaukauwa, cakakcaka vakaukauwa,’” e kaya o Asenaca, e dua ka dau vosa tu ga vakamalua. Na cakacaka vakaukauwa ena koronivuli sa ikoya na sala a vakamuria tu mai me rokova kina na tamana ka vukea kina na tinana. Na sikolasivi a lako vata mai na icocovi ni gone vuku duadua sa ikoya e dua na isolisoli ni vakaitavi yaga vakalevu sara ka cakava o Asenaca me baleta na saumi ni nona vuli.

Na ivakaraitaki vakaitubutubu a solia tale ga vua e dua na yavu me baleta nona vuli vakayalo. “E veisiga keitou vakatavulici e vale mai na wili ivolanikalou vakamatavuvale kei na veivakatavulici mai vei rau neitou itubutubu,” kaya o Asenaca. O tinaqu, e tomana, e tosoya tikoga nona tara cake na yavu oqo me baleta nona matavuvale.

Ena nona dau vulica wasoma vakaikoya na ivolanikalou o Asenaca e vukei koya me maroroya ka vakaukauwataka nona vakabauti Jisu Karisito. E dau solia na gauna me baleta na vuli ivolanikalou veitalia ga se cava na nona ituvatuva.

Na vakabauti Jisu Karisito sa yaco mai kina vua na veivuke me tu volekata na Tamana Vakalomalagi me rawa kina vua me kereya na Nona veidusimaki. “Au kila ni o Koya e tu ga e kea e veigauna,” e kaya. “Kevaka meu cakava na ka e vinakata o Koya meu cakava, ena tu e kea o Koya me baleti au, kei na Nona Yalotabu ena vakadeitaka na veika e dodonu.”

E bibi na veidusimaki o ya ena gauna era tovolea kina eso na gone yalewa era itaba vata me ra sureti koya ki na “soqo ni veilasamaki” ena kena sala era dau cakava—gunu, vakatavako, biu vakatikitiki na ivalavala ni tiko savasava. Ia “na veika oqori era veicalati kei na noqu lewa e loma,” kaya o Asenaca, ena vuku ni nona vakabauta kei na tataqomaki e vakila o koya ena veidusimaki ni Tamada Vakalomalagi, “ sa rawa kina niu kaya e sega.”

Na veiqaravi ena Lotu, e kaya, e sa vukei koya ena kena tarai cake vua na yalodei ka rawa me a sega ni taukena. Ena bibi sara o ya ena gauna sa oti kina nona vuli ena Koronivuli ni Lotu, baleta ni oti o ya sa vakanuinui tu ni rawa me lako me lai vuli ena Brigham Young University e Provo, Utah, se BYU–Hawaii me lai vuli daunifika.

Na veivanua oqori era sa yawa sara mai na nodratou itikotiko vakamatavuvale ena dua na vanua ena taudaku kei Suva. Ena vakarerevaki toka beka na lako sara yani vakayawa mai vale? E vakasamataka o Asenaca baleta na taro oqo ena dua na gauna, oti sa qai matadredredre yani. Io, e sauma—ia e sa na cakava ga me vakayacori kina na nona navunavuci.

E rawarawa sara na vakabauta ni o Asenaca ena cakava na veika e kaya. Me yacova mai oqo, e sa toso vinaka sara tikoga na sotavi ni nona navunavuci. Me vakataki ira eso na lewenilotu yalodina e Viti, e sa kunea ruarua na tubu vakayalo kei na toso vakayago ena kena vakayagataki na vakabauta kei na kena rokovi tiko na veivakaro.

Veitaba o Don L. Searle

George, Alitiana, kei Ryan Kumar.

Elder Michael Kumar ena nona veiqaravi tiko ena Tabana ni Kalotu na Utah Salt Lake City South.

O Bisopi kei Sisita Naivaluvou erau sega ni raica ga vakatabakidua na veika rau sa solibula kina ena nodrau taura e va na lewe ni matavuvale vou. Erau solia na vakavinavinaka me sosomitaka na ciqomi ni veivakalougatataki.

E Liu: Peni, Jieni, kei Andrea Naivaluvou. Mai Muri: Soane kei Ross Naivaluvou.

Valetabu e Suva Viti.

Na ivakasala cava ena solia o Asenaca Ramasima (imatau) kivei ira tale eso na itabagone? “Tudei ena kosipeli, ka dau vakarorogo kivei rau nomu itubutubu. E rawa mo nanuma ni o kila vinaka cake mai vei rau, ia e vaka me rau kila vakavinaka tu na veika o se bera ni vulica.”