Vakasaqarai ni iYau Maroroi
Vuli mai na ka sa yaco oti, vakavakarau ki na bula sa bera mai, bula tiko ena gauna oqo.
Niu se gonetagane lailai au dau taleitaka na wilika na Treasure Island, a vola o Robert Louis Stevenson. Au raica talega na iyaloyalo ni ilakolako talei ka ra lewe vica na tamata e tu vei ira na tikitiki ni mape makawa ka dusimaka na sala ki na vanua e bulu tu kina na iyau maroroi kevaka walega me ra a laurai ka biu vata kece na tikitiki ni mape.
Au nanuma lesu na noqu dau vakarogoca na parokaramu ni retio ka tinikalima na miniti ena veiyakavi ni veisiga yadua ena loma ni dua na macawa. Na parokaramu au tukuna tiko sa ikoya na Jack Armstrong, na iVakaraitaki Uasivi ni Gonetagane ni Amerika. E a tekivu ena dua na qiriqiri, “O sa bau tovolea na Wheaties, na ikatalau uasivi duadua ena vanua oqo?” Oti ena dua na domo vuni, e qai basika mai na itukutuku ena retio, “Eda lako vata tiko kei Jack kei Betty ena nodrau toso voleka yani ki na matamata vuni lasutaki ki na vanua era dau bulu kina na elefaniti ka ra vunitaki tu kina na iyau maroroi. Ia wawa; e tu ena gaunisala mai liu na leqa.”
E sega ni dua na ka me kauta tani na noqu vakarorogo tiko ena parokaramu oqo. Au vakila sara ga niu sa liutaka tiko na vakasaqaqara iyau maroroi na tabua talei.
Ena dua tale na gauna ena dua tale na ituvatuva, e vosa kina na iVakabula ni vuravura me baleta na iyau maroroi. Ena Nona Vunau ena Ulunivanua e vakatusa o Koya:
“Dou kakua ni kumuna vata vei kemudou na iyau e vuravura, e dau vakacacana kina na sarasara kei na veveka, a sa ravabasuka kina na daubutako ka butakoca:
“Ia mo dou kumuna vata na nomudou iyau mai lomalagi, sa sega ni vakacacana kina na sarasara se na veveka, a sa sega ni ravabasuka kina na daubutako me butakoca:
“Ni na tiko talega na yalomudou ena yasana sa tiko kina na nomudou iyau”1
Na icocovi yalataki e sega ni iyau talei, na koula se siliva. E sega talega ni okati kina na eka qele se na ibinibini sea. E vosa tiko na iVakavuvuli me baleta na iyau ka rawa ni noda kece—na reki mada ga ka sega ni tukuni rawa eke kei na mamarau tawamudu ni oti eke.
Au sa digitaka meu vakarautaka edaidai na tolu na tiki ni mape ni iyau maroroi me dusimaki iko ki na nomu mamarau tawamudu. Sa ira oqo:
-
Vuli mai na ka sa yaco oti.
-
Vakavakarau ki na gauna sa bera mai.
-
Bula tiko ena gauna oqo.
Me da vakasamataka na veitiki yadua ni mape.
Taumada, vuli mai na ka sa yaco oti.
O keda vakayadua e dua na noda iyau—se mai vei ira na noda ivuvu qase, o ira era qai saumaki mai, se o ira tale e so ka ra a veivuke me veisautaki na noda bula. Na iyau oqo e vakarautaka e dua na yavu ka tara na solibula kei na vakabauta. Na noda o keda sa ikoya na dodonu kei na itavi me taracake ena dua na yavu kaukauwa ka tudei.
E dua na italanoa mai vei Karen Nolen, e tabaki ena New Era ni 1974 e talanoataki Benjamin Landart, ena yabaki 1888 e sa yabaki 15 kina ka vulica tiko me kenadau ni qiri vaiolini. Sa dau yaco ena so na gauna me ka ni bolebole vei Benjamin na tiko voli ena vanua ni teitei mai na vualiku kei Utah vata kei na lewe vitu na tacina kei na ganena, baleta ni sa vaka me sega na gauna me dau qiria kina na nona vaiolini. Ena so na gauna sa dau lokataka o tinana na vaiolini me yacova ni sa dau cakava oti na nona itavi cakacaka, sa dua na veivakatovolei levu vei Benjamin me qiria na vaiolini.
Ni voleka ni cava na yabaki 1892 e a kerei o Benjamin me lako ki Salt Lake ki na vakatovotovo me vakaitutu ena lewe ni mataivakatagi. Oqo e dua na tadra vakavotukana vei koya. Ni oti e vica na macawa ena nona vakatovotovo kei na masumasu e a qai lako ki Salt Lake ena Maji ni 1893 ena nanamaki levu ni veisivisivi. Ena nona rogoca na ivakatagi nei Benjamin, o Mr. Dean ka veiliutaki tiko e qai tukuna vei Benjamin ni o koya e dua na dau ni vakatagi rawati koya vakavinaka e se qai bau rogoca vakadua ena ra kei Denver. E a qai kainaki vua me lako ki Denver ena vakatovotovo ena vulaimago, ka kila ni rawa me na rawata e dua na ilavo vinaka me sauma vakaikoya na nona bula kei na kena vo me vakau ki vale.
Ni oti e dua na macawa na nona a ciqoma na itukutuku vinaka, ia, e a kacivi koya na nona bisopi ki na nona valenivolavola ka tarogi koya kevaka e rawa me sa rauta mada na vakatagi ena vica na yabaki. E tukuna vei Benjamin ni bera ni tekivu rawa ilavo, ni tiko e dua na nona idinau vua na Turaga. E a qai kerei Benjamin me ciqoma na veikacivi ki na kaulotu.
E vakila o Benajamin ni na sega ni rawa ni ciqoma kevaka me sa na cegu mai na mataivakatagi, ia e kila talega na cava e dodonu me lewa. E yalataka vei bisopi kevaka e dua na sala e rawa kina me vaqara ilavo me baleta na nona veiqaravi, ena ciqoma na veikacivi.
Ena nona tukuna vei tinana o Benjamin me baleta na veikacivi, sa dua na ka na nona marau. E kaya vua ni o tamana e a dau vinakata voli me daukaulotu ia e a mani mate ni bera ni yaco mai na kena gauna. Ia ni rau sa veivosaki me baleta na vakailavotaki ni kaulotu, sa buto mai na nona vakasama. E kaya vua o Benjamin ni na sega ni laivi koya me volitaka tale e dua na nodrau tiki ni qele. E wanonova matua na matana oti e qai kaya, “Ben, e tiko e dua na sala me daru rawa ilavo kina. E [tiko] e dua na ka e levu sara na kena isau vakailavo ena matavuvale oqo ka na rawa ni vakauti iko ki na nomu kaulotu. Mo volitaka na nomu vaiolini.”
Ni oti e tini na siga, ena Maji 23, 1893, e a vola o Benjamin ena nona ivolaniveisiga: “Au yadra ena mataka nikua ka talaucaka na noqu vaiolini mai na kena kato. Ena siga taucoko au qiria tikoga na ivakatagi au dau taleitaka. Ni sa lutu sobu mai na karobo au sa rawa ni raica ni sa na oti na noqu vakatagi, au biuta lesu na ivakatagi ena kena kato. Sa na rairai rauta eke. Au sa na [laki kaulotu] ni mataka.”
Ni oti e vasagavulu kalima na yabaki, ena June 23, 1938, e vola o Benjamin ena nona ivolaniveisiga: “Na vakatulewa cecere duadua au a bau vakayacora ena noqu bula sa ikoya na noqu solia e dua na ka au dau vakamareqeta vakalevu ki vua na Kalou au lomana vakalevu cake. E sega vakadua ni bau guilecavi au ena vuku ni ka oqori.”2
Vuli mai na veika sa yaco oti.
iKarua, Vakavakarau ki na veigauna sa bera mai.
Eda bula tiko ena dua na vuravura ni veisau. Na veika vakamisini e sa veisautaka e voleka ni veigacagaca kecega ni noda bula. E dodonu me da salavata kei na veitosotosoi ki liu oqo—na veisau lelevu mada ga—ena dua na vuravura era sega ni tadra na wekada era a liu taumada mai.
Nanuma na yalayala ni Turaga: “Ia kevaka dou sa vakarau vakavinaka tu, dou na sega sara ni rere.”3 Na rere sa ikoya na meca ka vakamatea na toso ki liu.
E sa ka yaga dina me da dau vakavakarau ka navunavuci, me rawa kina me da kakua ni vakasabusabutaka na noda bula. E dua na ivakamacala uasivi ni rawa ka au sa bau rogoca e vakaoqo: Na rawa ka sa ikoya na noda toso ki liu ena kena vakasamataki na veika e kilikili. E dua e a kaya ni leqa ena yaco kevaka e sega ni dua na takete sa ikoya ni rawa mo vakayagataka na nomu bula ena nomu ciciva cake ka ciciva sobu na lomanibai ka sega ni takosova rawa na laini e taketetaki.
Ena vica vata na yabaki sa oti e dau lagati tu kina na sere buli o ya ka lewena na veimalanivosa, “Na wainidiva e dau vakavuna na dina / Wainidiva tikoga / ena qai seyavu yani na rarawa.”4 Au vinakata meu kaya eke ena gauna oqo ni wainidiva ena sega ni vakaisosomitaka rawa na vakavakarau vakavinaka ena kena sotavi na veivakatovolei ni bula. E ka dredre toka na vakavakarau ia e sa rui yaga sara ga vakalevu ena toso ki liu.
Na ilakolako ki na veigauna sa bera mai ena sega ni gaunisala rawarawa me na dodo yani mai ke ki na bula tawamudu. Ia ena tu na basoga ni sala kei na iwavoki, ka sega mada ni wili kina na qara eda sega ni dau namaka. Sa dodonu kina me da dau masu e veisiga vei Tamada Vakalomalagi ni gadreva tu o koya me da qaqa taucoko ena noda bula.
Vakavakarau ki na veigauna sa bera mai.
iKatolu, bula tiko ena gauna oqo.
Ena so na gauna eda dau vakalaiva na vakasama me baleta na siga ni mataka me mai vakasuguta vakalevu na siga nikua. Na tatadrataki vakasigalevu ni veigauna sa oti kei na gaganotaki ni veigauna sa bera mai e rawa ni veivakacegui ia ena sega ni rawa ni vakaisosomitaka na bula tiko ena gauna oqo. Oqo na gauna vinaka vei keda, sa dodonu me da kukuva matua.
E veivakasalataki o Parofesa Harold Hill, ena ivola ni Meredith Willson The Music Man: “Ni o binia cake na siga ni mataka, o na qai raica ni o soqona rawa e levu na veisiga e nanoa me galala.”
Ena sega na siga ni mataka me da nanuma kevaka eda sega ni cakava e dua na ka nikua, ia kevaka me da bula vakavinaka nikua, sa dodonu me da cakava mada na veika e bibi cake. Me da kakua ni lokuyarataka na veika bibi.
Au a wilika ena dua na gauna walega oqo na itukutuku ni dua na tamata, ni mate oti ga na watina e a dolava na nona drowa ka kunea kina e so na isulu e a volia tu ena nodrau a gade ki na tokalau kei Amerika ena ciwa na yabaki yani e liu. Se bera vakadua ni bau dara, ni a maroroya tiko me baleta e dua na soqo namaki. Ia oqo, sa na sega dina ni yaco mai na soqo o ya.
Ni talanoataka tiko na ka oqo vua e dua na nona itokani, e mani kaya kina na watina, “Kakua ni dau maroroya e dua na ka me baleta e dua na soqo o nanamaki tiko kina. Na veisiga kecega ni nomu bula e gauna namaki.”
E kaya na nona itokani o ya ni veisautaka sara ga na nona bula na malanivosa o ya. E a vukei koya me muduka na nona dau vakadaroya tiko na veika e bibi cake vua. E kaya kina, “Ena gauna oqo sa levu cake na gauna au tiko kina kei na noqu matavuvale. Au dau vakayagataka na bilo karisitala e veisiga. Au na daramaka na isulu vou niu lako ki na sitoa kevaka au gadreva vakakina. Na vosa ‘ena dua na siga’ sa yali yani mai na veivosa au dau vakayagataka. Ena gauna oqo au sa dau taura na gauna meu qiriti ira kina na wekaqu kei na noqu itokani voleka. Au dau qiriti ira na noqu itokani makawa me yaco na veisaututaki ena vuku ni veiba ena gauna e liu. Au dau tukuna vei iratou na lewe ni noqu matavuvale na levu ni noqu lomani iratou. Au sa dau tovolea meu kakua ni dau vakadaroya na veika au nanuma ni na kauta mai na veidredrevaki kei na marau ki na neitou bula. Ena veimataka taucoko au na dau kaya vei au ni rawa ni dua na siga namaki oqo. E gauna namaki kece na veisiga, na veiauwa, na veiminiti yadua.”
E dua na ivakaraitaki vinaka ni vakasama oqo e a wasea o Arthur Gordon ena vica vata na yabaki sa oti ena dua na mekesini ni matanitu. E vola kina vakaoqo:
“Niu yabaki tinikatolu ka yabaki tini na taciqu, e a yalataka o Ta ni na kauti keirau ki na vakatasuasua. Ena gauna ni vakasigalevu sa yaco mai e dua na qiri: e gadrevi me lako mada yani vakatotolo ki na dua na yasa ni tauni. Keitou namaka me na basika na yalorarawa. Keitou qai rogoci koya ni kaya [ena talevoni], ‘Sega au na sega ni lako yani. E rawa ni wawa oqori.’
“Ni sa lesu tale mai ki na teveli, e matadredredre yani o Na. ‘Ena daulesu tale mai e veigauna na vakatasuasua, dou sa kila,’[e kaya].
“‘Au kila,’ e kaya o Ta. ‘Ia na gauna ni gone ena sega.’”5
E a talanoataka o Elder Monte J. Brough mai na iMatai ni Kuoramu ni Vitusagavulu e dua na vulaikatakata ena vale a susugi cake mai kina ni se gone e Randolph, Utah, erau navuca kei Max na tacina me rau tara e dua na vale vunikau, ena dua na vunikau vakaitamera ka tu e yasa ni nodratou vale. Erau sa tuvalaka sara na cakacaka talei duadua ena nodrau bula. Erau kumuna vata mai na iyaya me tara kina na vale ena vanua vakavolivoliti iratou ka kauta cake ki na dua na vanua ena vunikau erau basoga kina e rua na tabanikau. E a dredre vakalevu, ia e rau sa nanamaki me rau vakacavara na nodrau cakacaka. Na nodrau raitayaloyalotaka tiko na irairai ni vale ni sa na oti sa vakauqeti rau vakalevu me rau vakaotia na nodrau cakacaka.
Erau cakacaka tiko ena vulaikatakata taucoko, ni qai yaco mai na vulaimago ni sa vakarau me tekivu tale na vuli ena yabaki vou, sa qai oti na nodrau vale. E kaya o Elder Brough ni na sega vakadua ni guilecava na reki kei na vakacegu e yacovi rau ni rau sa qai mai tauca na vua ni nodrau cakacaka. Erau dabe ena vale vunikau, veiraiyaki vakalailai, rau kevu sobu mai—ka sega ni lesu tale kina vakadua. E dina ni sa vakasakiti dina sara na cakacaka sa vakaoti tu oqo, ia a sega ni rau bau taleitaka toka mada ga me dua na siga. Ena dua tale beka na kena vosa, na ivalavala ni tuvatuva, kumukumuni, tara vale kei na cakacaka—sega ni cakacaka sa oti tu—sai koya na ka e kauta mai na vakacegu kei na marau erau sotava.
Me da marautaka na bula ni da bulataka tiko, me vakataki rau o Elder Brough kei na tacina o Max me da kune marau ena noda ilakolako.
Na ivosavosa makawa , “Kakua ni vakalaiva me qai caka ni mataka na veika e rawa mo cakava nikua” e vakaruataka na kena bibi ena gauna me vakamacalataki kina na loloma kei na veitaleitaki—ena vosa kei na ivalavala —kivei ira na lewe ni matavuvale kei na itokani. E a kaya na daunivola ivola ko Harriet Beecher Stowe, “Na wainimata ni rarawa vakaitamera e dave ena gauna e mate kina e dua baleta na vosa e sega ni rawa me tukuni vei koya e sa mate kei na veika eda sega ni cakava rawa vei koya.”6
E dua na serekali e vakaraitaka na rarawa ni gauna donu era sa yali vakadua. Au cavuta e dua na tikina:
E dua na noqu itokani e toka ena tutu,
Ena siti totoka oqo ka sega na kena itinitini;
Dromu yani na veisiga, na veimacawa era rika,
Ni se bera niu kidava, e dua na yabaki sa sivi,
E sa sega niu raica tale na matai noqu itokani makawa,
Na Bula sa rui totolo kei na veitaucici e sa rerevaki… .
Ia ni mataka ena lako mai—ni mataka ena lako,
Kei na nodaru veiyawaki e tubu ka tubu.
Ena tutu!—ia e vica vata na maile vakayawa …
“Oqo saka, e dua na telekaramu,”
“O Jimi e mate edaidai.”
Oqori na ka eda taura, ka yaga ena gauna e muri:
Ena tutu, sa yali e dua na itokani.7
E se qai oti ga oqo e dua na yabaki, au vakadeitaka niu sa sega tale ni vakadedetaka na noqu laki sikova e dua na itokani lomani kau se sega tu ni raica ena vica vata na yabaki. Au a nakinaki tiko meu laki sikovi koya i California ia e a mani sega ni rawa.
Keirau a sota kei Bob Biggers ena neirau a tiko vata ena Mataivalu e Wai me dau wasewasei kina na cakacaka ena Koronivuli ni Mataivalu e Wai ni Amerika e San Diego, California, ni vakarau oti na iKarua ni Valu Levu. Keirau veitokani vinaka mai na ivakatekivu. E a veisiko yani ki Salt Lake ni bera na nona vakamau; ka keirau veitokani tudei tu mai ena veivolavolai e veigauna mai na noqu a sa vakacegu mai ena Mataivalu e Wai ena 1946. Keirau dau veisau ivakanuinui vinaka ni Siganisucu kei Frances na watiqu, vata kei koya kei na watina o Grace.
Me kena iotioti, ena itekivu ni Janueri 2002, au vakarautaka e dua na veisiko ni koniferedi ni iteki ki Whittier, California, ka vakaitikotiko kina o Biggers. Au talevoni vei noqu itau o Bob, e sa yabaki 80 ena gauna oqo, ka veivosakitaka me keitou sota o Frances kei au vata kei koya kei Grace, me rawa ni keitou vakananuma ka veivosakitaka me baleta na gauna makawa.
E sa totoka vakaoti na veisiko. Au a kauta tu e so na itaba ka ra se tabaki ena neirau a se tu ena Mataivalu e Wai ena 55 na yabaki sa oti. Keirau raica na turaga ka keirau kila ka veitalanoataka se ra sa tu mai vei ena kena uasivi duadua keirau rawata. E dina ga ni sega ni lewe ni noda lotu o Bob, e nanuma vinaka tu ga neirau dau lako vata ki na soqoni ni sakaramede ena balavu ni yabaki sa oti yani ena neirau se vakaitikotiko e San Diego.
Ni keirau sa vakamoce kei Frances, vei Bob kei Grace, au vakila na noqu vakadrukai vakayalo ena vakacegu kei na reki ena noqu sa qai rawata na noqu sasaga meu raica tale vakadua na noqu itokani o koya au a lomana ena nona tu sara mai vakayawa ena veiyabaki sa oti yani oqo.
Ena dua na siga, o keda vakayadua ena oti yani na noda veisiga ni mataka. Me kakua ni da biuta vakatikitiki na ka e bibi duadua.
Bula tiko ena gauna oqo
Na nomu mape ni iyau maroroi e sa cokovata tale: Vuli mai na veika sa yaco oti, vakavakarau ki na veigauna sa bera mai, bula tiko ena gauna oqo.
Meu tinia ena vanua au a tekivu kina. Mai vua na noda Turaga ka iVakabula:
“Dou kakua ni kumuna vata vei kemudou na iyau e vuravura, e dau vakacacana kina na sarasara kei na veveka, a sa ravabasuka kina na daubutako ka butakoca:
“Ia mo dou kumuna vata na nomudou iyau mai lomalagi, sa sega ni vakacacana kina na sarasara se veveka, a sa sega ni ravabasuka kina na daubutako me butakoca:
“Ni na tiko talega na yalomudou ena yasana sa tiko kina na nomudou iyau.”8
Kemuni na taciqu kei na ganequ, mai na boto ni yaloqu mai loma au wasea vei kemuni na noqu ivakadinadina. Na Kalou sa ikoya na Tamada, na Luvena sa ikoya na noda iVakabula ka Dauveivueti; e liutaki keda tiko e dua na parofita ena noda gauna, o Peresitedi Gordon B. Hinckley.
Ena yaca i Jisu Karisito, emeni.