Seminelí
ʻIuniti 15: ʻAho 4, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69–71


‘Iuniti 15: ‘Aho 4

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69–71

Talateú

ʻI he konga kimui ʻo ʻOkatopa pe konga kimuʻa ʻo Nōvema 1831, naʻe maʻu ai ʻe ʻŌliva Kautele ha ngāue ke ʻave ʻa e tohi fakamatala totonu ki he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú mei ʻOhaiō ki Mīsuli. ʻE paaki ʻe Uiliami W. Felipisi ʻi Mīsuli, ʻa e tohí ʻi hono fale pākí. ʻI he ʻaho 11 ʻo Nōvema ʻo e 1831, ne fili ʻe he ʻEikí ʻa Sione Uitemā ke hoko ko e kaungā fononga ʻo ʻŌlivá pea fekauʻi ia ke hoko atu ʻi hono ngaahi fatongia ko e fai-hisitōlia ʻo e Siasí (vakai, T&F 69). ʻI he ʻaho hono hokó, naʻe fili ʻe he ʻEikí ha kau tangata ʻe toko ono ke nau hoko ko e kau tauhi ʻo e ngaahi fakahaá (vakai, T&F 70). ʻI Tīsema ʻo e 1831, naʻe fekau ʻe he ʻEikí e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ke na ō ʻo ngāue fakafaifekau ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi ongoʻi taʻe ʻofa ki he Siasí pea mo teuteu e hala ki he ngaahi fakahaá mo e ngaahi fekau ʻa ia ne ʻai ke pulusí (vakai, T&F 71).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e mahuʻinga ʻo hono tauhi ʻo e ngaahi hisitōliá

ʻĪmisi
ngaahi maka koloa

Kuo falala atu nai ha taha ke ke tokangaʻi ha meʻa mahuʻinga? Ko e hā ia? Naʻe tākiekina fēfē ʻe he falala ko iá e founga naʻá ke tokangaʻi ʻaki ʻa e meʻa mahuʻingá?

Lau ʻa e talateu ki he vahé ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69, pea fakaʻilongaʻi e meʻa naʻe fakafalala kia ʻŌliva Kautelé.

Kapau naʻe fakafalala atu kiate koe e ngaahi meʻa mahuʻinga ko ʻení, te ke tokangaʻi fēfē kinautolu?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69:1–2, pea kumi ʻa e faleʻi naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e ngaahi meʻa mahuʻinga ko ʻení.

ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe fakapotopoto ai ke tokolahi hake he toko tahá hono tokangaʻi e ngaahi meʻa mahuʻinga ko ʻení?

Naʻe fakafalala ʻe he ʻEikí kia Sione Uitemā mo ha fatongia mahuʻinga kehe, ʻo tānaki atu ki hono tokoniʻi ʻo ʻŌliva Kautele ke fetuku ʻa e ngaahi fakahaá mo e paʻangá ki Mīsulí. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69:3–8, ʻo kumi ha fatongia ʻe taha naʻe vahe ʻe he ʻEikí kia Sione Uitemā. Te ke fie fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

Toe vakaiʻi ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 47 kau ki he fokotuʻu ʻa Sione Uitemā ko e fai hisitōlia mo e tauhi lekooti ʻa e Siasí.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Fakatatau ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69:8, ko e hā naʻe mahuʻinga ai kia Sione Uitemā ke tauhi ha hisitōlia ʻo e Siasí?

    2. Ko e hā ʻe hoko ai ʻeni ko e ngaahi ʻuhinga lelei ke ke tauhi ai ha hisitōlia fakatāutahá?

Fakakaukau ke hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he tafaʻaki hoʻo folofolá: ʻOku ʻamanaki ʻa e ʻEikí ke tauhi e ngaahi hisitōliá ki he lelei ʻo e Siasí mo e toʻu tangata kei tupu haké.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻI hoʻo fakakaukaú, ʻoku ʻaonga fēfē hono tauhi e ngaahi hisitōlia ʻo e Siasí mo e ngaahi hisitōlia fakatāutahá ki he Siasí?

    2. Te nau ala ʻaonga fēfē ki he toʻu tangata kei tupu haké?

  2. Fai ha taha pe fakatouʻosi ʻo e ongo ʻekitivitī ko ʻení, pea tohi leva ha fakamatala fakanounou ʻo hoʻo aʻusiá ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Fakakaukau ki ha fakamatala mei he hisitōlia ʻo e Siasí pe ko ho hisitōlia fakafāmilí ʻa ia kuó ne tokoniʻi koe ʻi ha faʻahinga founga. Vahevahe e talanoa ko ʻení mo ha mēmipa ʻo e fāmilí pe kaungāmeʻa.

    2. Kole ki ha mēmipa ʻo e fāmilí ke fai atu ha talanoa hisitōlia fakafāmili ʻa ia kuo ʻaonga kiate ia.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70:1–4

ʻOku fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí ha kau tauhi ke tokangaʻi ʻEne ngaahi fakahaá

Naʻe lekooti foki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha hisitōlia fakatāutaha. Lau ʻa e talateu ki he vahé ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70, pea fakaʻilongaʻi e meʻa ʻoku fakamatala ki ai e hisitōlia ʻo Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

ʻĪmisi
ngaahi tatau ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he ngaahi lea fakafonua kehekehe
  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku ʻaonga ai e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki he māmaní?

    2. Kuo ʻaonga fēfē e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá kiate koe?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70:1, pea ʻiloʻi ʻa e ngaahi hingoa ʻe ono naʻe fakamatala ki aí. Hili iá pea lau leva ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70:2–4, ʻo kumi e fatongia naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki he kau tangata ʻe toko ono ko ʻení.

ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e kupuʻi lea “te u ʻekeʻi meiate kinautolu ha fakamatala ki he tufakangá ni” (T&F 70:4)? Neongo he ʻikai tatau e ngaahi fatongia ʻoku ʻomi ʻe he ʻEikí kiate kitautolú mo e ngaahi tufakanga ne maʻu ʻe he kau tangatá ni, ka ko e hā ʻoku fokotuʻu mai ʻe he tefitoʻi moʻoni ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa ʻe fie maʻu ʻe he ʻEikí meiate kitautolu ʻi he ʻaho ʻo e fakamāú?

Fakakakato ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, mei he meʻa kuó ke ako ʻi he ngaahi veesí ni: Te tau haʻisia ki he ʻEikí ki he ngaahi fatongia kuó Ne fakafalala mai kiate kitautolú.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻE ala tākiekina fēfē ʻe he tefitoʻi moʻoni ko ʻení e founga ʻoku tau tali ʻaki e ngaahi uiuiʻi mo e ngaahi ngāue ʻi he Siasí?

    2. Ko e hā ʻa e niʻihi ho ngaahi fatongia ʻe ʻekeʻi meiate koe ʻe he ʻEikí?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70:5–18

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e founga ke feau ʻaki e ngaahi fie maʻu fakatuʻasino ʻa kinautolu ʻoku ngāue taimi kakato ʻi he Siasí

ʻOku akoʻi ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70:5–18 ne pau ke hoko ko e ngāue maʻuʻanga moʻui ʻa e kau tangata ne fakafalala ke nau hoko ko ha kau tauhi ki he ngaahi fakahaá mo e ngaahi fekaú hono paaki mo tufaki ʻo e ngaahi tohi ʻa e Siasí. ʻI hotau kuongá ni, ʻoku tukuange ʻe he Kau Taki Maʻolunga ʻo e Siasí ʻenau ngaahi ngāue maʻuʻanga moʻuí ke ngāue taimi kakato, ko ia ʻoku nau maʻu ai ha totongi feʻunga pē— ke tauhi ʻaki kinautolu mo honau fāmilí.

Ko e hā ʻoku totonu ai ke maʻu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa ia ʻoku ui ke ngāue taimi kakató ha totongi maʻa ʻenau ngaahi fie maʻú?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 71

ʻOku akoʻi ʻe he ʻEikí e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni e founga ke tali ʻaki e kau fakaanga ʻo e Siasí

Kuo mou fanongo nai ʻi ha ngaahi fakaanga kau ki he Siasí? Ko e hā ʻa e ngaahi founga totonu ke tali ʻaki hono fakaangaʻi ʻo e Siasí?

Ke tokoni ke mahino kiate koe ʻa e puipuituʻa ʻo e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 71, lau e palakalafi ko ʻení. ʻI hoʻo laú, kumi e founga naʻe fakaangaʻi ai e Siasí mo hono kau takí ʻi he taimi naʻe fai mai ai ʻa e fakahā ko ʻení.

Ko ʻĒsela Pūtíi, ko ha faifekau Metotisi kimuʻa, naʻe kau ki he Siasí hili ʻene sio tonu ʻi ha fai fakamoʻui. Naʻá ne fononga ko ha faifekau ki Mīsuli, ka naʻá ne loto-mamahi ʻi he ʻikai ke ne lava ʻo fakahoko ʻa e ngaahi mana ke fakalotoʻi ʻa e niʻihi kehé ki he moʻoní. ʻIkai ngata aí, ne ʻikai tui ʻa Misa Puuti naʻe feʻunga e ʻulungaanga ʻo Siosefá mo ha palōfita pe ha taki fakalaumālie. Ne kamata ke ne fakaangaʻi lahi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, mavahe mei he Siasí, pea tohi ha ngaahi tohi ʻe hiva ʻo fakaangaʻi e Siasí mo e kau takí. Ne tataki ʻe he ngaahi tohí ni, naʻe pulusi ʻi ha nusipepa ne ui ko e Ohio Star, ha kakai ʻe niʻihi ke nau fakatupulaki e ngaahi ongoʻi taʻe ʻofa ki he Siasí mo e kau takí. Naʻe hiki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e ngaahi tohi ʻa ʻĒsela Pūtí “ko ha ngaahi tohi hokohoko, ʻa ia, ʻi hono ongó, taʻe moʻoní, mo e ngaahi feinga taʻeʻaonga ke ikunaʻi e ngāue ʻa e ʻEikí, ne nau fakahaaʻi e vaivaiʻanga, faiangahala mo e vale [ʻa ʻĒsela Pūtí], pea ʻoange kiate ia ha fakamanatu ʻo ʻene ngalivalé, ke fifili ki ai ʻa e māmaní” (ʻi he History of the Church, 1:216–17).

Naʻe ʻoange ʻe Saimone Laita, ko ha mēmipa fakafepaki ʻe taha ʻo e Siasí, ha ngaahi tatau ʻo ha niʻihi ʻo e ngaahi fakahaá ki ha nusipepa ʻe taha, ʻi he feinga ke taʻofi ʻa e kakaí mei heʻenau kau ki he Siasí. Ne tupulaki ʻo hoko ko ha palopalema lahi e fakakikihi ne fakatupu ʻe ʻĒsela Puuti mo Saimone Laitá.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 71:1–4, ʻo kumi e meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ke fai ke fakanonga ʻa e ngaahi ongo taʻe ʻofa naʻe hoko mei he ngaahi fakamatala ʻi he nusipepá.

Fakatokangaʻi ange ʻi he veesi 1 e founga ne pau ke malanga ʻaki ʻe Siosefa mo Sitenei ʻa e ongoongoleleí. Ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he fakahinohino ko ʻení fekauʻaki mo e founga ke tali ʻaki hono fakaangaʻi ʻo e Siasí?

  1. Tali e fehuʻi ko ení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā te ke lava ʻo fai he taimí ni ke teuteu ke tali ʻaki e fakaanga ki he Siasí pe ko e kau takí?

Mahalo te ke fie hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he tafaʻaki hoʻo folofolá ʻo ofi ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 71:1: ʻI hono fakaangaʻi ʻe he kakaí e Siasí, te tau lava ʻo tali ia ʻaki hano vahevahe e ngaahi moʻoni mei he folofolá mo muimui ki he tataki ʻa e Laumālié.

ʻĪmisi
ʻEletā Robert D. Hales

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá e founga ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he Laumālié ʻi hono tali e ngaahi fakaanga ki he Siasí: “ʻE kehekehe pē e meʻa takitaha te tau tali ai ki he niʻhi kehé. Meʻamālié, ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa e loto ʻo hotau kau tukuakiʻí mo e founga lelei taha ke tau tali ʻaki kiate kinautolú . ʻI he fekumi ʻa e kau ākonga moʻoní ki ha fakahinohino mei he Laumālié, te nau maʻu ha ueʻi fakalaumālie ʻoku feʻunga mo e meʻa takitaha ʻoku hokó. Pea ʻi he meʻa takitaha ʻoku hokó, ʻe tali ki ai ʻe he kau ākonga moʻoní ʻi he founga ʻe fakaafeʻi mai ai e Laumālie ʻo e ʻEikí” (“Lototoʻa Faka-Kalaisí: Ko e Fie Maʻu Kae Hoko ko e Ākongá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2008, 73).

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 71:5–11, ʻo kumi e faleʻi mo e fakafiemālie naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ʻi heʻena tali e fakaanga ki he Siasí. Kumi foki e ngaahi talaʻofa ne ʻoange ʻe he ʻEikí kiate kinaua ʻi he veesi 7 mo e 10.

Fakatokangaʻi ange naʻe fakahinohinoʻi ʻe he fakahā ko ʻení ʻa e ongo taki ʻo e Siasí—ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni—ke na fakataha mo kinautolu ne nau ʻohofi ʻa e Siasí ʻi he kakaí mo fakafoʻituitui pea ke feinga ke fakafehalakiʻi ʻa e kakai ko iá ʻi he ngaahi loi ne nau fakamafolá. Ko hono fakakātoá, ko e fatongia ʻeni ʻo e kau taki ʻo e Siasí, tuku kehe ʻo ka fakahinohinoʻi pe vahe ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ki ha niʻihi kehe ke nau fai ia. Ka neongo ia, ʻoku totonu ke mateuteu ʻa e toʻu tupu ʻo e Siasí ke nau tali e ngaahi loi fekauʻaki mo e Siasí ʻi he founga naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Heili ʻi ʻolungá.

ʻĪmisi
ʻEletā Robert D. Hales

Naʻe toe fai foki ʻe ʻEletā Heili ha faleʻi ʻo kau ki heʻetau tōʻonga fakakaukau fekauʻaki mo kinautolu ʻoku nau fakaangaʻi e Siasí pe ko e kau takí: “ ʻI heʻetau hoko ko e kau ākonga moʻoní, kuo pau ke tau ʻuluaki tokanga ki he lelei ʻa e niʻihi kehé, kae ʻikai ko hono fakamoʻoniʻi ʻetau totonú. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi fehuʻí mo e fakaangá ha faingamālie ke tau tokoni ai ki he niʻihi kehé mo fakahaaʻi ʻoku nau mahuʻinga ki heʻetau Tamai Hēvaní pea kiate kitautolu. Ko ʻetau taumuʻá ke tokoni ke mahino ʻa e moʻoní kiate kinautolu, kae ʻikai ko ha maluʻi hotau ongoongó pe mālohi ʻi ha tipeiti fakalotu. Ko e fakamoʻoni ʻoku haʻu mei hotau lotó, ʻa e tali mālohi taha ʻe lava ke fai kiate kinautolu ʻoku tukuakiʻi kitautolú. Pea ʻoku toki lava pē ke maʻu e fakamoʻoni peheé ʻi he ʻofa mo e angamalū” (“Lototoʻa Faka-Kalaisí,” 73–74).

Naʻe talangofua ʻa Sitenei Likitoni ki he faleʻi ʻa e ʻEikí peá ne fakaafeʻi ʻa ʻĒsela Puuti ke kau fakataha mo ia ʻi he kolo ko Lavena, ʻOhaiō, ʻa ia te na aleaʻi ai ʻi he kakaí ʻa e ngaahi tohi naʻe ʻave ʻe ʻĒsela ki he nusipepá. Naʻe toe fakatukupaaʻi foki ʻe Sitenei ʻa Saimone Laita ki ha tipeiti ʻi he kakaí ʻo kau ki he Tohi ʻa Molomoná. Ne fakatou fakasītuaʻi ʻe he ongo tangatá ʻa e ngaahi fakaafé. Naʻe kei fakamoʻoniʻi pē ʻe Sitenei e moʻoní ʻi Lavena mo ha ngaahi feituʻu kehe.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā e founga naʻe fakafiemālieʻi ai ʻe he ngaahi akonaki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 71:8–9 ʻa kiate kinautolu ʻoku nau tali ʻa e fakaanga ki he Siasí?

    2. Fakatatau ki he veesi 10, ko e hā ʻoku ʻikai totonu ai ke tau fuʻu hohaʻa ʻi he fakaangaʻi ʻe he kakaí ʻa e Siasí?

Fakakaukau ki he meʻa te ke fai ke toe teuteu lelei ange ai ke tali hono fakaangaʻi e Siasí.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69-71 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki