Lautohi Faka-Sāpaté: Tokāteline ʻo e Ongoongoleleí
Lēsoni 46: ‘ ʻE Nofo Ia mo Kinautolu, pea Te Nau Hoko ko Hono Kakai’


Lēsoni 46

“ ʻE Nofo Ia mo Kinautolu, pea Te Nau Hoko ko Hono Kakai”

Fakahā 5–6; 19–22

Taumuʻá

Ke fakalotolahiʻi e kalasí ke nau hanganaki atu ki he kahaʻú mo ha ʻamanaki lelei, koeʻuhí ʻe ikunaʻi ʻa e ngaahi mālohi ʻo e koví pea ʻe pule fakatuʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi he ikuna.

Teuteú

  1. Lau, fakalaulauloto mo ke lotua ʻa e ngaahi potu folofola ko ʻení:

    1. Fakahā 5:1–5; 6. Ko ha mamata ʻa Sione ʻi ha fakahā, ki ha tohi mo ha meʻa fakamaʻuʻe fitu pea ne vakaiʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ne hoko ki he fuofua fakamaʻu ʻe onó, pe ngaahi vahaʻa taimi. Ko ʻene mamata ki hono tauʻi ʻe Sētane ʻa e kau anga-tonu ʻi he kuonga kotoa pē.

    2. Fakahā 19:1–9; 20:1–11. Ko e mamata ʻa Sione ʻe haʻihaʻi ʻa Sētane pea ʻe pule fakatuʻi ʻa Kalaisi ʻi he ikuna lolotonga ʻa e Nofotuʻí.

    3. Fakahā 20:12–22:21. Ko e ako ʻa Sione ʻo ka hili ʻa e fakamaau fakaʻosí, ʻe nofo fakataha ʻa e kau anga-tonú mo e ʻOtuá.

  2. Fakalahi ki he laukongá: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77.

  3. Fokotuʻu ki hono akoʻí: “Neongo e meʻa kotoa pē, ko e teuteu mahuʻinga tahá koe. Mateuteu ke ke maʻu e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní” (Boyd K. Packer, Teach Ye Diligently [1975], 219). ʻOku totonu ke faifeinga ʻa e toko taha kotoa pē ʻo kitautolu ke moʻui mo faiako hangē ko e Fakamoʻuí. Fakakaukauʻi ʻi he faʻa lotu ʻa e meʻa te ke fai ke fakapapauʻi ai ʻokú ke faiako ʻaki e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Fokotuʻu Ki he Founga Fai ʻo e Lēsoní

ʻEkitivitī ke Takiakiʻi ʻaki e Tokangá

Fakaʻaongaʻi ʻa e ʻekitivitī ko ʻení pe ko haʻo ʻekitivitī pē ʻaʻau ʻe feʻungá ke kamata- ʻaki ʻa e lēsoní.

Fakaʻaliʻali ha nusipepa ki muí ni mai, peá ke tuhuʻi ange ha fakamatala fakamamahi ʻe ua pe tolu ʻoku hā ai, hangē ko ha ngaahi talanoa fekauʻaki mo ha ngaahi fai hia pe ngaahi fakatamaki fakanatula.

ʻEkitivitī ke Takiakiʻi ʻaki e Tokangá

  • Ko e hā ha faʻahinga ongo ʻokú ke maʻu ʻi he taimi ʻokú ke lau ai fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku hokó, hangē ko ʻení? (ʻOua naʻa mou aleaʻi ha ngaahi meʻa ne hoko fakafoʻituitui.)

Kole ki ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne lau leʻolahi ʻa e2 Tīmote 3:1.

Fakamahino ange, ʻoku tau moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻi he kuonga ne kikiteʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ko ha kuonga “fakatuʻutāmaki.” Fakamatalaʻi ange, ko e taha e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ko e ako ko ia ke ikuʻi ʻa e ilifiá mo e ʻikai ha amanaki leleí kae lava ke tau ikunaʻi ʻa e ngaahi faingataʻá mo e ngaahi fakatauelé. ʻE aleaʻi ʻi he lēsoni ko ʻení ʻa e ngaahi founga te tau lava ai ʻo maʻu ha ʻamanaki mo ha lototoʻa, ʻi he mahino kiate kitautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.

Aleaʻi ʻo e Folofolá mo Hono Fakahokó

Mou aleaʻi ha founga ʻe tokoniʻi ai kitautolu ʻe he ngaahi potu folofola ko ʻeni ʻi laló ke tau maʻu ha ʻamanaki ʻi heʻetau fehangahangai ko ia mo e ngaahi faingataʻa ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí. Tokoniʻi e kalasí ke mahino kiate kinautolu ʻoku ʻikai totonu ke ilifia ʻa e kau anga-tonú ia ki he Hāʻele ʻAnga Ua maí.

1. Ko hono tauʻi ʻe Sētane ʻa e kau anga-tonú.

Mou aleaʻi ʻa e Fakahā 5:1–5; 6. Fakaafeʻi e kalasí ke nau lau leʻolahi ʻa e ngaahi potu folofola kuo filifilí. Fakamatalaʻi ange, ʻoku fekauʻaki ʻa e ʻuluaki vahe ʻe tolu ʻo e tohi ʻa Fakahaá mo e kuonga ʻo Sioné (Vakai, lēsoni 45). ʻOku fekauʻaki leva ʻa e toenga ʻo e tohí ki he ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú, mei he Hē mei he moʻoní ʻa ia ne hoko hili e pekia ʻa e kau ʻAposetoló, ʻo aʻu ki he Haʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí pea mo e fakamaau fakaʻosí.

Fakamatalaʻi ange, ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he vahe 5 mo e vahe 6 ʻo Fakahaá, ha fakaʻilonga ʻo ha tohi naʻe “fakamaʻu ʻaki ha meʻa fakamaʻu ʻe fitu” (Fakahā 5:1).ʻOku fakafofongaʻi ʻe he meʻa fakamaʻu taki taha ha vahaʻa taimi ko ha taʻu ʻe tahaafe, ʻi he tuʻu fakatuʻasino ʻa e māmaní (T&F 77:6–7; ʻoku tau moʻui ʻi he kuonga ʻoku fakafofongaʻi ʻe he meʻa fakamaʻu hono onó. (Vakai ki he konga hono tolu ʻo e Fakakaukau Ke Fakalahi Ki Hono Akoʻi ʻo e Lēsoní, ki ha toe fakamatala fekauʻaki mo e meʻa fakamaʻu ʻe onó.) ʻI he vahe 6, ʻoku fakaava ʻe he Lamí (Sīsū Kalaisi) ʻa e meʻa fakamaʻu ʻe ono ki muʻá, ʻo ne fakahaaʻi ai ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻe hoko felāveʻi mo e vahaʻa taimi taki taha.

  • Ko e meʻa ʻe taha ʻoku tau ako mei he vahe 6, ko hono tauʻi ko ia ʻe Sētane ʻa e kau anga- tonú ʻi he kotoa ʻo e hisitōlia ʻo māmaní. Fakatatau mo e Fakahā 6:4–11, ko e hā ha ngaahi founga ʻokú ne fakahoko ai ʻeni? (ʻE lava ke kau he ngaahi talí, ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hā atu ʻi laló.)

    1. Fetāmateʻaki mo e tau (Fakahā 6:4, 8)

    2. Fiekaia mo e honge(Fakahā 6:5–6, 8. Fakamatalaʻi ange, ko e tēnali ʻe tahá (faka- Loma) ko ha ʻavalisi ia ʻo e vahe ki he ʻaho ʻe taha pea ko e fua ʻo e uité, ko e lahi ia ʻo e meʻakai maʻá e tokotaha ʻi he ʻaho; ʻoku ʻuhinga ʻa e veesi 6, ʻe fakatau ʻaki pē ʻa e vahe he ʻaho ʻe tahá, ʻa e meʻakai fakafeʻunga ki he ʻaho ʻe taha maʻá e tokotaha.)

    3. Fakatanga (Fakahā 6:9–11)

  • Ko e hā ha ngaahi filioʻi ʻoku ngāueʻaki ʻe Sētane he ʻahó ni ʻi heʻene feinga ko ia ke ikunaʻi ʻa e kau anga-tonú?

    Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī:

    “Ko e tau ko iá, naʻe fuʻu fakamamahi, fuʻu mālohi, mo kei hokohoko atu pē pea kuo teʻeki ke ʻosi ia. Ko e tau ia ʻi he vahaʻa ʻo e totonú mo e halá, ʻi he vahaʻa ʻo e tauʻatāina ke filí mo e pule fakamālohí, ʻi he vahaʻa ʻo e kau muimui ʻo Kalaisí pea mo kinautolu ne nau fakafisinga Iá. Kuo fakaʻaongaʻi ʻe hono ngaahi filí ʻa e kākā kotoa pē lolotonga e tau ko iá. Kuo nau fakahōhōʻia ʻaki e loí mo e kākaá. Kuo nau fakangāueʻi e paʻangá mo e koloá. Kuo nau kākaáʻi e ngaahi fakakaukau ʻa e tangatá. Kuo nau tāmateʻi, fakaʻauha mo nau fai ʻa e ngaahi ngāue ʻuli mo taʻe māʻoniʻoni kotoa pē ke fakataʻeʻaongaʻi ʻaki e ngāue ʻa Kalaisí… .

    “Kuo lahi e [fakafepaki] kuo hoko ʻi ha ngaahi faifeinga ʻa ha tokolahi, ʻo tau pē ʻi loto pea mo ʻi tuʻa ʻi he Siasí, ke fakaʻauha mo fakasiʻia e tuí, ʻulungāanga koví, fakamoʻoni loí, ʻahiʻahiʻi mo fakataueleʻi pea mo takiakiʻi hotau kakaí ke nau fai ha ngaahi tōʻonga ʻoku fehangahangai mo e ngaahi akonakí pea mo e ngaahi tuʻunga taau ʻo e ngāue ko ʻeni ʻa e ʻOtuá… .

    “ ʻOku kei hoko atu pē ʻa e taú, pea ʻoku kei fai ia ʻi he ngaahi tapa kehekehe ʻo e māmaní, koeʻuhí ko e tauʻatāina ke filí mo e fakamālohí. ʻOku fakahoko ia ʻe ha kau tau fakafaifekau koeʻuhí ko e ngaahi meʻa ʻoku moʻoní pea mo halá. ʻOku fakahoko ia ʻi heʻetau moʻuí ʻi he ʻaho kotoa pē, ʻi hotau ngaahi ʻapí, ʻi heʻetau ngāueʻangá, ʻi hotau ngaahi maheni fakaakó; ʻoku fua tautau ia ki ha ngaahi fehuʻi ʻo e ʻofá mo e fakaʻapaʻapá, ʻo e ʻofa mateakí mo e maʻumaʻulutá, ʻo e talangofuá mo e anga-tonú. ʻOku tau kau kotoa ki ai” (ʻi he Conference Report, Oct. 1986, 55–58; pe Tūhulu, Sānuali 1987).

  • Hili ʻene lea ʻaki e ngaahi fakamatala ko ia ʻi ʻolungá, naʻe toe tānaki atu ʻe Palesiteni Hingikelī, “ ʻOku tau lolotonga ikuna [ʻa e tau mo Sētane], pea kuo teʻeki hā fakaʻofoʻofa pehē mai ʻa e kahaʻú” (ʻi he Conference Report, Oct. 1986, 58; pe Tūhulu, Sānuali 1986). Te tau lava fēfē ʻo paotoloaki ʻetau ʻamanakí mo ha vakai ʻoku leleí, ʻi heʻetau tau ko ia mo Sētané? Ko e hā ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku tau maʻu ke fakamālohia ʻaki kitautolu ʻi hono fakafepakiʻi ʻo Sētane mo hono kau muimuí? (ʻE lava ke kau he ngaahi talí, ʻa e ngaahi folofolá, ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita moʻuí, mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, pea mo e feohi ko ia mo e kau mēmipa kehe ʻo e Siasí.)

2. ʻE haʻi ʻa Sētane pea ʻe pule fakatuʻi ʻa Kalaisi ʻi he ikuna lolotonga ʻa e Nofotuʻí

Lau pea mou aleaʻi ʻa e Fakahā 19:1–9 mo e 20:1–11.

  • Naʻe fakamahino mai ʻe Sione ha ngaahi mahaki fakaʻauha, ngaahi tau mo ha ngaahi fakamaau ʻe hoko ki muʻa he Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa Sīsū Kalaisí (Fakahā 8–16). Hili iá, ʻi he Fakahā 19, naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻa e hāʻele mai ʻa e ʻEikí, ʻo fakatātā ʻaki ʻa e kātoanga ʻo e taʻané (Fakahā 19:7–9). Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he uaifi ʻo e Lamí? (Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí.) Ko e hā ʻoku fokotuʻu mai ʻe he fakatātā ʻo e ʻohomohe ʻo e taʻané, ʻa Kalaisi ko e tangata taʻané pea mo e Siasí ko e taʻahine taʻané, ʻo kau ki he vā ʻo e ʻEikí mo hono Siasí?

  • Ko e hā kuo pau ke tau fai ke fakaafeʻi kitautolu ki he ʻohomohe ʻo e taʻané?

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī: “ ʻOku kei tufa pē he taimí ni ʻe he kau mātuʻa ʻo ʻIsilelí ʻa e ngaahi tohi fakaafe ki he kātoanga taʻane ʻa e ʻEikí; ko kinautolu ʻoku nau tui mo talangofua ki he ongoongoleleí, ʻoku nau tali ʻa e fakaafé pea ʻe vavé ni pē hano fakanofonofo kinautolu … ki he kātoanga ʻo e taʻané” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1966–73], 3:563–64).

  • ʻE fai fakanofonofo ʻe he Haʻele ʻAnga Ua mai ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e Nofotuʻí, ʻa ia ko ha vahaʻa-taʻu ia ʻe tahaafe ʻe pule fakatuʻi ai ʻa Kalaisi ʻi māmani. Ko e hā ʻe hoko kia Sētane he Nofotuʻí? (Vakai, Fakahā 20:1–3.) ʻE fēfē nai ʻa e moʻuí ʻi hano haʻi ʻo Sētane? (Vakai, 1 Nīfai 22:26; T&F 45:55, 58.) Te tau lava fēfē ʻo fakangatangata he taimí ni ʻa e mālohi ʻo Sētane ʻi heʻetau moʻuí?

  • Hili ʻa e Nofotuʻí, ʻe tuku ange ʻa Sētane ʻi ha faʻahitaʻu, pea ʻe fakahoko leva ai ha tau lahi fakaʻosi ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo e kau tau ʻa Sētané (Fakahā 20:7–8; T&f 88:111–13). ʻOku faʻa ui ʻeni ko e tau ʻo Koki mo Mēkokí. Ko e hā e ola ʻo e fuʻu tau lahi ko ʻeni he hili ʻa e Nofotuʻí? (Vakai, Fakahā 20:9–11; T&F 88:114–15.) Koeʻuhí kuo ʻosi ʻiloʻi pē ola ia ʻo e tau ko ʻení, ko e hā leva hotau fatongia felāveʻi mo e ikuna ko ʻení?

    Naʻe pehē ʻe Palesiteni ʻĒsela Tafi Penisoni: “ ʻOku fakaului ʻe he ngaahi mālohi ʻo e koví mo e leleí he ʻaho taki taha ha kau tau foʻou. ʻOku tau fakahoko fakatāutaha ha ngaahi fili he ʻaho kotoa pē ʻo fakahaaʻi ai ʻa e faʻahi ʻoku tau poupouʻí. Kuo ʻosi pau pē ʻa e ola fakaʻosí ia—ʻe ikuna pē ʻa e ngaahi mālohi ia ʻo e māʻoniʻoní. Ka koe meʻa ʻoku toe ke tau mamata ki aí pe, ko e fē feituʻu te tau tuʻu ai he tau ko ʻení, ʻi he taimí ni mo e kahaʻú—pea mo e faʻahinga loto-toʻa te tau tuʻu ʻakí. Te tau faivelenga nai ʻo aʻu ki hotau ngaahi ʻaho fakaʻosí, mo fakakakato hotau ngaahi misiona ne tomuʻa fakanofo kitautolu ki aí?” (“ ʻI Hono Ngaahi ʻAlungá,” Tūhulu, Fēpueli 1989 palak. 2)

3. Hili ʻa e fakamaau fakaʻosí, ʻe nofo fakataha ʻa e kau anga-tonú mo e ʻOtuá.

Lau pea mou aleaʻi ʻa e ngaahi potu folofola kuo filifili mei he Fakahā 20:12–22:21.

  • Hili e tau lahi fakaʻosí, ʻe fakahoko leva ʻa e fakamaau fakaʻosí. Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he Fakahā 20:12 kau ki he founga ʻe fakamaauʻi ai kitautolú? Ko e hā e ngaahi tāpuaki ʻe foaki maʻa nautolu ʻoku anga-tonú? (Vakai, Fakahā 21:3–7. Hiki e ngaahi tali ʻa e kalasí he palakipoé. ʻE lava ke kau he talí, ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hā ʻi he peesi hono hokó.)

    Ko e kau anga-tonú te nau:

    1. Nofo ʻi he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá (Fakahā 21:3).

    2. ʻIkai toe ʻi ai ha mate, ongosia, tangi pe mamahi (Fakahā 21:4).

    3. Maʻu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē pea hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá (Fakahā 21:7).

  • ʻE tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe heʻetau ʻilo ko ia kau ki he ngaahi tāpuaki maʻongo- ʻonga ko ʻení ʻi heʻetau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui fakamatelié?

  • ʻOku fakamatalaʻi ʻe heFakahā 21:10–22:5 ʻa e nāunau fakasilesitiale ʻo e māmaní pea mo e kolo ʻe nofo ai ʻa kinautolu te nau maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé. Ko e hā hono ʻuhinga he ʻikai ke tuʻu ai ha temipale ʻi he kolo silesitialé? (Vakai, Fakahā 21:22. Ko e taumuʻa ʻo e temipalé ke ʻomi kitautolu ke tau toe vāofi ange mo e ʻOtuá pea mo akoʻi kiate kitautolu ʻa ʻene palaní. ʻI he taimi te tau toe nofo fakataha ai mo iá, he ʻikai toe fie maʻu ha temipale ia.) Ko e hā ʻoku fakahā mai kiate kitautolu ʻe he Fakahā 22:14, ʻa ia kuo pau ke tau fai kae lava ke tau hū ʻi he ngaahi matapā ʻo e kolo taʻengatá?

    Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Tēvita O. Makei ʻo kau ki ha meʻa-hā-mai ʻa ia naʻá ne mamata ai ki ha kolo fakaʻofoʻofa, kakai tokolahi ne nau teunga hinehina pea mo e Fakamoʻuí:

    “ʻI heʻene mahino kiate au ʻa e kolo ko iá, ko e kolo ia [ʻo e Fakamoʻuí]. Ko e Kolo Taʻengatá ia; pea ko e kakai ko ia ne nau muimui kiate iá, te nau nofo ai ʻi he melino mo e fiefia taʻengata.

    Ka ko hai koā ʻa kinautolu?

    “ ʻO hangē pē ne ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻeku ngaahi fakakaukaú, naʻá ne tali mai, ʻaki haʻane tuhu ki ha ʻāleso ʻi ʻolunga ʻiate kinautolu, pea naʻe tohiʻi ai ha ngaahi kupuʻi lea koula: Ko Kinautolu ʻEni Kuo Nau Ikunaʻi ʻa e Māmaní—Kuo Nau Toe Fanauʻi Foʻou Moʻoní!” (Cherished Experiences from the Writings of President David O. McKay, comp. Clare Middlemiss [1976], 60).

Fakaʻosí

Fakamahino ange, ʻoku fakangata ʻa e Fuakava Foʻoú ʻaki ha pōpoaki ʻo e ʻamanaki lelei lahi. Kuo mamata ha kau palōfita hangē ko Sione Fakahaá, ki ha ngaahi meʻa lahi ʻe hoko mai pea kuó ne fakahā mai kiate kitautolu ʻa e ngaahi tāpuaki te tau maʻu kapau te tau nofomaʻu ʻi he anga- tonu mo kātaki ki he iku- ʻangá. Fakamoʻoni ange ʻe ikuna kāfakafa ʻa e kau anga-tonú ʻi he ikuʻanga ʻo māmaní. Fakalotolahiʻi e kalasí ke nau maʻu ha loto-toʻa mo ha ʻamanaki lelei mei he ʻilo ko ʻení, ʻi heʻenau tuʻu ko ia ke fakafepakiʻi ʻa e angahalá mo nau fekumi ke ikunaʻi ʻa e ngaahi tūkiaʻanga ʻo e moʻui ní.

Ngaahi Fakakaukau ke Fakalahi ki Hono Akoʻi ʻo e Lēsoní

ʻOku hoko ʻa e nāunau ko ʻení ko ha fakalahi ki he lēsoni ʻoku fokotuʻu atú. Te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ha fakakaukau ʻe taha pe lahi ange mei heni ke hoko ko ha konga ʻo e lēsoní.

1. Ko e fakatuʻutāmaki ʻo hono tuku hotau lotó ki he ngaahi koloa fakaemāmaní

  • ʻOku akoʻi mai ʻe he Fakahā 18:11–18 ʻe tangi ʻa e kau angahalá koeʻuhí ko e mole ʻa ʻenau ngaahi koloa fakaemāmaní pea te nau ofo ʻi hano fakaʻauha ha fuʻu puleʻanga fakaemāmani lahi, ʻi ha kiʻi vahaʻa taimi nounou. Ko e fē nai ha taimi kuó ke mamata ai ki hano fakaʻauha pe fakamoleki ha ngaahi koloa fakaemāmani ʻi ha kiʻi taimi nounou?

  • Ko e hā e fakatuʻutāmaki ʻo hono tuku hotau lotó ʻi he ngaahi meʻa fakaemāmaní? Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku tohoakiʻi ai kitautolu ʻe he ngaahi meʻa fakaemāmaní mei he ngaahi meʻa fakalaumālié?

2. Ko e ʻUluaki Toetuʻú

Kole ki ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne lau mai ʻa e Fakahā 20:4–6. Ke tokoni ke fakamahino ki he kalasí ʻa e potu folofola ko ʻení, hanga ʻo fakahoko ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻoku hā atú (ʻi he peesi hono hokó):

Ko e ʻUluaki Toetuʻú, pe ko e toetuʻu ʻo e kau anga-tonú, ʻe kamata ia he Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa e Fakamoʻuí. Ko kinautolu ia te nau maʻu ʻa e pale ʻo e nāunau silesitialé pe telesitialé, ʻa ia te nau tuʻu hake ʻi he toetuʻu ko ʻení (T&F 88:98–99). Ko e Toetuʻu hono Uá, pe ko e toetuʻu ʻo e kau taʻe anga-tonú, he ʻikai ke kamata ia kae ʻoua kuo ʻosi ʻa e Nofotuʻí. Ko kinautolu ia te nau maʻu ʻa e pale ʻo e nāunau tilesitialé pea mo e ngaahi foha ʻo e malaʻiá, ʻa ia te nau tuʻu hake ʻi he toetuʻu ko ʻení (T&F 88:100–102).

3. Ko e meʻa fakamaʻu ʻe fitu ʻi he tohi ʻa Fakahaá

ʻOku ʻoatu ʻe he siate ko ʻení ha fakamatala ke tānaki atu ki he ngaahi fakamatala kau ki he meʻa fakamaʻu taki taha ʻe fitú. ʻE lava ke ʻaonga ʻa e siate ko ʻení ki hono fakamahino ʻa e faʻunga ʻo e tohi ʻa Fakahaá.Fakatokangaʻi ange ʻoku hiki fakahokohoko pē ʻa e ngaahi meʻa naʻe hokó ʻo fakatatau ki he ngaahi taimi naʻa nau hoko aí. ʻOku ʻikai totonu ke nau fetoʻoaki ia mo e ngaahi kuonga faka-kosipelí.

Meʻa Fakamaʻu

Ngaahi Meʻa Lalahi ne Hokó Meʻa Fakamaʻú

Meʻa Fakamaʻu ʻUluakí

Ko e fakatupu ʻo e māmaní mo e hinga ʻa ʻÅtama mo ʻIví; ko e ngāue ʻa ʻĪnoké pea mo hono ʻave hono koló ki langí (Fakahā 6:1–2).

Meʻa Fakamaʻu Hono Uá

Ko Noa mo e Lōmakí (Fakahā 6:3–4).

Meʻa Fakamaʻu Hono Tolú

Ko e ngaahi ngāue ʻa ʻĒpalahame, ʻAisake, Sēkope pea mo Siosefá (Fakahā 6:5–6).

Meʻa Fakamaʻu Hono Faá

Ko e ngāue ʻa Mōsesé; ko e hiki fononga mei ʻIsipité; ko e vahaʻa taimi ne pule ai ʻa e kau fakamāú; ko e vahaʻa taimi ne pule ai ʻa e ngaahi tuʻí; ko hono vahevahe ʻo e puleʻangá; ko hono ikunaʻi ʻo e ngaahi puleʻangá (Fakahā 6:7–8).

Meʻa Fakamaʻu Hono Nimá

Ko e ʻaloʻí, ngāue, kalusefai, mo e toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí; ko e fokotuʻu hono Siasí mo e ngāue ʻa e kau ʻAposetoló, ko hono fakapoongi ʻo e kau ʻAposetoló; ko e Hē mei he Moʻoní (Fakahā 6:9–11).

Meʻa Fakamaʻu Hono Onó

Ko e hokohoko atu ʻo e Hē mei he Moʻoní; ko hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá; ko hono fakahā mai e ngaahi fakaʻilonga ʻo e ngaahi kuongá(Fakahā 20:1–6).

Meʻa Fakamaʻu Hono Fitú

Ko e ngaahi taú, mahaki fakaʻauhá mo e fakaumiuminoá; ko e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí (Fakahā 8:1–19:21). Ko e Nofotuʻi ʻi he melinó ilonga ʻo e ngaahi kuongá (Fakahā 20:1–6). Ko hono tuku ange mai ʻo Sētane ʻi ha faʻahitaʻú, ko e tau lahi fakaʻosí pea mo e fakamaau fakaʻosí (Fakahā 20:7–15).

Hili ʻa e Meʻa Fakamaʻu Hono Fitú

Liliu e māmaní ki hono tuʻunga fakasilesitialé (Fakahā 21:1–22:6).

  • Fakamahino ange ko e ngaahi foʻi meʻa fakamaʻu ʻe nima ki muʻá, ʻoku hā ia ʻi ha veesi ʻe 11, ko e fika onó ʻoku lave ki ai ha veesi ʻe 14, pea ko e meʻa fakamaʻu hono fitú ʻoku lave ki ai ha veesi ʻe 226. Ko e hā ʻoku akoʻi mai kiate kitautolu ʻe he fakamamafa ko ʻení?

Fakamahino ange naʻe tukutaha ʻe Sione ʻene tokangá ki he ngaahi meʻa ko ia ʻe hoko ʻi hotau kuongá pea mo e kuonga ka hoko maí. Naʻe hiki ʻa e tohi ʻa Fakahaá ʻo fakatefito ki hotau kuongá ni, pea ʻe tāpuekina ʻetau moʻui ʻi heʻetau ako iá mo ʻetau teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí.

Paaki