Fakakaukauʻi ʻi he faʻa lotu ʻa e ngaahi potu folofola mo e ngaahi fehuʻi mei he lēsoni ko ʻení te nau feau lelei e ngaahi fie maʻu ʻa e kalasí. Fakamoleki ha taimi lahi ʻi hono aleaʻi ʻo e ngaahi potu folofola ko ʻení mo e ngaahi fehuʻí. Tokoniʻi e kalasí ke mamata ʻoku ʻaonga mo tokoni kiate kitautolu ʻa e tohi ʻa Fakahaá he ngaahi ʻahó ni.
Lau pea mou aleaʻi ʻa e Fakahā 1:1–3, 9–20.
Mou toe vakaiʻi mo e kalasí ʻa e fakamatala fakalūkufua ko ʻení kau ki he tohi ʻa Fakahaá:
Ko Sioné, ko ha taha ia ʻo e kau fuofua ʻAposetolo ʻa e Fakamoʻuí. Naʻe fakaheeʻi ia ʻe he puleʻanga Lomá ki he motu ko Pātimosí, ko ha kiʻi motu ʻi he kauʻāfonua fakahihifo ʻo Toake he ʻaho ní, koeʻuhí ko ʻene fakamoʻoniʻi ʻa Sīsū Kalaisí. Lolotonga ʻene ʻi aí, ne ʻaʻahi mai ha ʻāngelo mo ʻoange kia Sione ha fakahā ʻa ia naʻá ne hiki ʻi heʻene ngaahi tohi ki he ngaahi kolo ʻe fitu ʻo e Siasi ʻi ʻĒsiá (Fakahā 1:1, 9–11). Naʻe hoko ʻa e ngaahi tohí ni ko e tohi ʻa Fakahaá.
Naʻe tomuʻa hiki ʻa e tohi ʻa Fakahaá ʻi ha ngaahi lea fakaʻilonga. Ko hono taumuʻá ke “ikunaʻi kāfakafa ʻe he ʻOtuá ʻa e tēvoló ʻi māmani; ko hono ikunaʻi taʻengata ia ʻe he leleí ʻa e koví, ʻe he kau māʻoniʻoní ʻa e kau fakatangá, ʻe he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e puleʻanga ʻo e tangatá mo Sētané… .ʻOku tokoni ʻa hono fakaikiiki ʻo e fanga manú, ngaahi taú, kau ʻāngeló, kau tangatá mo e alā meʻa peheé, ki hono fakatupulaki ʻo e taumuʻa ko ʻení. ʻI ha kiʻi ako nounou, ʻe lava ʻo ʻiloʻ i ai hono taumuʻá, neongo pē kapau ʻoku ʻikai ke fakamatalaʻi mahino mai ʻa hono fakaikiikí” (Bible Dictionary, “Revelation of John,” 762).
ʻOku hiki he talamuʻaki ʻo e ngaahi ʻuluaki vahe ʻe tolu ʻo e tohi ʻa Sioné, ha fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo e fakahaá, ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí kia Sioné pea mo ha ngaahi naʻinaʻi ʻa Sione ki he ngaahi kolo ʻe fitu ʻo e Siasí ʻi ʻĒsiá. ʻOku lekooti he vahe hono 4 ʻa e meʻa-hā-mai ʻa Sione ki he langí, pea ʻoku hā he vahe 5 ki he vahe 20 ʻa ʻene meʻa-hā-mai ki he taumuʻa kāfakafa ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku hā ʻi he meʻa-hā-mai ko ʻení ʻa hono tauʻi ʻi he langí mo hono faka- ʻauha ʻa e puleʻanga ʻo Sētané, pea mo e ngaahi meʻa ʻe hoko fakaʻosi ʻi he hisitō- lia ʻo e māmaní. Hili ʻení, ne hoko mai ha meʻa-hā-mai ʻo ha ngaahi langi pea mo ha māmani foʻou—ko e māmaní ʻi hono tuʻunga fakasilesitialé (Fakahā 21:1–5). (Fakahā 21:1–5). ʻOku fakaʻosi e tohi ʻa Fakahaá ʻaki e fakamoʻoni ʻa ha ʻāngelo mo ha ngaahi akonaki, ko e fakalahi mai mei he ʻEikí.
-
Ko e hā e ʻuluaki ʻīmisi pe fakaʻilonga naʻe mamata ki ai ʻa Sione ʻi he fakahā ko ʻení? (Vakai, Fakahā 1:12.) Ko e hā naʻe fakafofongaʻi ʻe he tuʻunga māmá? (Vakai, Fakahā 1:20.) Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e tuʻunga māmá ko ha fakaʻilonga totonu ʻo e ngaahi kolo ʻo e Siasí? (Vakai, 3 Nīfai 18:24 pea mo e lea ʻoku hā ʻi laló.) ʻE hoko fēfē ʻa e ngaahi uōtí mo e ngaahi koló ko ha ngaahi tuʻunga maama he ʻahó ni?
Naʻe pehe ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī: “ ʻOku ʻave ʻe he ngaahi tuʻunga māmá ʻa e mamá; ʻoku ʻikai ke nau fakatupu ia. Ko honau fatongiá ke fakafaingofuaʻi ia, kae ʻikai ke fakahoko ia. Ko ia, ʻi hono fakaʻaongaʻi ko ia ʻo e ngaahi tuʻunga maama ʻe fitú ke fakafofongaʻi e ngaahi siasi ʻe fitu ko ia ʻoku ʻamanaki ke naʻinaʻi ki ai ʻa Sioné, ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻoku totonu ke ʻave ʻe heʻene kāingalotu ʻi māmaní, ʻa ʻene māmá ki māmani” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1966–73], 3:442).
-
Naʻe ʻi fē ʻa e Fakamoʻuí, ʻi heʻene felāveʻi mo e ngaahi tuʻunga maama ʻe fitú? (Vakai, Fakahā 1:13.) ʻOku ʻafio fēfē e Fakamoʻuí ʻi he lotolotonga ʻo e Siasí he ʻahó ni? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau ʻiloʻi ʻokú ne ʻi he lotolotonga ʻo hono kakaí?
-
Ko e hā ne pukepuke ʻe he Fakamoʻuí ʻi hono nima toʻomataʻú, ʻi he taimi naʻá ne tuʻu ai he lotolotonga ʻo e ngaahi tuʻunga māmá? (Vakai, Fakahā 1:16.) Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi fetuʻu ʻe fitú? (Vakai, Fakahā 1:20; vakai foki, Fakahā 2:1, mo e Fakahā 3:1. ʻI hono kotoa ʻo e Liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Fakahā 1–3, ʻoku fetongi ʻa e foʻi lea kau ʻāngeló ʻe he kau tamaioʻeikí, ʻo fakamahino ai ʻa hono fakafofongaʻi ʻe he ngaahi fetuʻú, ʻa e kau taki ʻo e ngaahi kolo ʻe fitu ʻo e Siasí.) ʻOku tatau fēfē ʻa e kau taki ʻo e Siasí mo e ngaahi fetuʻú? (ʻE lava ke kau he talí, ʻoku nau tuʻu maʻu mo fakahinohinoʻi ʻa kinautolu ʻoku fekumi ki aí.)
-
Ko e hā ne haʻu mei he fofonga ʻo e Fakamoʻuí ʻi he mata-meʻa-hā-mai ko ʻení?(Vakai, Fakahā 1:16.) Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he heletaá? (Vakai, T&F 6:2.) Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku tatau ai e folofola ʻa e ʻEikí mo ha heletaá? (Vakai, Hepelū 4:12; Hilamani 3:29.)
-
Ko e hā mo ha toe fakaʻilonga kehe ne maʻu ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení? (Vakai, Fakahā 1:18.) Ko e hā ʻoku ʻamanaki ke fai ʻe he Fakamoʻuí ʻaki e ngaahi kī ko ʻení? (Te ne fakahaofi ʻa e kakai kotoa pē mei he mate fakatuʻasinó, pea te ne fakahaofi ʻa e kau anga-tonú mei he mate fakalaumālié. Vakai, 2 Nīfai 9:10–13.)
Mou aleaʻi ʻa e Fakahā 2–3. Fakaafeʻi e kalasí ke nau lau leʻolahi e ngaahi potu folofola kuo filifilí. Fakamatalaʻai ange ʻoku hā ʻi he ongo vahe 2 mo e 3, e ngaahi folofola fakatāutaha ʻa e ʻEikí ki he kolo takitaha ʻe fitu ʻo e Siasí ʻi ʻĒsiá. Naʻe toe vakaiʻi foki ʻe he ʻEikí mo ha niʻihi ʻo e ngaahi mālohi mo e ngaahi vaivai ʻo e kolo takitaha, peá ne fakatokanga ki he kāingalotú ke fakatonutonu honau ngaahi vaivaí.
-
Hangē ko hono fakaongoongoleleiʻi mo fakatonutonu ʻe he ʻEikí ʻa e kāinga-lotu ʻo e Siasí ʻi ʻĒsiá, ʻoku pehē tofu pē ʻene fakaongoongoleleiʻi mo fakatonutonu kitautolu he ʻaho ní. Ko e hā ha meʻa ʻe fakaongoongoleleiʻi ai kitautolu ʻe he ʻEikí? Ko e hā kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí ke tau fakatonutonú?
Fakamatalaʻi ange, ʻi he ngaahi fakahinohino ko ia ne ʻoange ʻe he ʻEikí ki he ngaahi kolo ʻo e Siasí ʻi ʻĒsiá, naʻe toe talaʻofa ange foki ʻe he ʻEikí mo ha ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga kiate kinautolu te nau ikunaʻi ʻa e ngaahi faingataʻá mo e ngaahi mamahi ʻo e moʻui fakamatelié. Hiki ʻi he palakipoé ʻa e kupuʻi lea Ngaahi Talaʻofa kiate kinautolu ʻe Ikuná. Lolotonga ko ia hoʻomou aleaʻi ʻa e foʻi talaʻofa taki taha, hanga ʻo hiki ia ʻi he palakipoé, ʻi lalo he taumuʻa ko ʻení.
-
Naʻe fakatokanga ʻa e ʻEikí ki he kāingalotu ʻi ʻEfesoó, kau ki he fiemaʻu ko ia ke nau fakatomalá, ka naʻá ne toe talaʻofa ange foki, “Ko ia ia te ne ikuná, te u foaki ki ai ke kai mei he ʻakau ʻo e moʻuí.” Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ʻakau ʻo e moʻuí? (Vakai, 1 Nīfai 11:21–22.) Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku hoko ai ʻa e talaʻofa ko ʻení, ko e talaʻofa fisifisimuʻa taha ia ʻi he kotoa ʻo e ngaahi tala- ʻofá?
-
Naʻe fakatokanga ʻa e ʻEikí ki he kāingalotu ʻi Sīmaná te nau mamahi mei he ʻahiʻahí, ka naʻá ne toe talaʻofa ange foki, “Ko ia ia te ne ikuná, ʻe ʻikai lavea ia ʻe he mate ʻanga uá.” Ko e hā ʻa e mate ʻanga ua? (Vakai, ʻAlamā 12:16, 32; Hilamani 14:18.) ʻE tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe he talaʻofa ʻa e ʻEikí ki he kāingalotu ʻi Sīmaná, ke tau vakai ki hotau ngaahi mamahí mei ha tafaʻaki kehe?
-
Naʻe valokiʻi ʻe he ʻEikí ha kakai ʻe niʻihi ʻi Peakamosi koeʻuhi ko ʻenau muimui ki he tokāteline ʻa Pēlamí, ko ha palōfita he Fuakava Motuʻa naʻá ne holi ki he ngeia mo e ngaahi pale fakaemāmaní, ʻo laka ange ia ʻi heʻene holi ke muimui ki he finangalo ʻo e ʻEikí. Ko e hā ha ngeia mo ha ngaahi pale ʻe lava ke tau tuku ange ka tau talangofua ki he finangalo ʻo e ʻEikí?
-
Naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí ki he kāingalotu ʻi Peakamosí, “Ko ia ia te ne ikuná, te u foaki ai ke ne kai ʻa e mana fufū.” (ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea fufū ʻi he veesi ko ʻení ki he toputapu, pe ko e ʻikai ke hā ki he toko taha kotoa pē.) Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi mai ʻe he mana fufuú? (Vakai, Sione 6:35, 49–51.)
-
ʻI heʻene folofola ki he kāingalotu ʻi Taiatailá, ko e hā e talaʻofa ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻe ikuná? (Vakai, Fakahā 2:26–28. Fakamatalaʻai ange ʻoku ʻuhinga ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí mo e moʻui taʻengata ko ʻení, ki he taimi ʻe puleʻi ai ʻe he kau anga-tonú ʻa e ngaahi puleʻanga fakalangí.) Ko e hā e vaʻa ukamea ʻe puleʻi ʻaki ʻe he kau anga-tonú ʻa e ngaahi puleʻangá? (Vakai, 1 Nīfai 11:25; Liliu ʻa Siosefa Sāmitá—Fakahā 2:27.) Te tau lava fēfē ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá ke ne puleʻi ʻetau moʻuí?
-
Ko hai ʻa e fetuʻu pongipongi ʻoku lau ki ai ʻa e Fakahā 2:28? (Vakai, Fakahā 22:16.) ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa hono foaki mai kiate kitautolu ʻa e fetuʻu pongipongí? (ʻE lava ke kau he ngaahi talí, ke maʻu ʻa Kalaisi ki heʻetau moʻuí pea mo maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo ʻene Fakaleleí.)
-
Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ne talaʻofa ʻaki ʻe he ʻEikí ki he kāingalotu ʻi Sātisí? (Vakai, Fakahā 3:5.) ʻOku teuteuʻi fēfē kitautolu ʻe heʻetau kau ko ia ʻi he ngaahi ouau fakatemipalé, ke “fakakofuʻi ʻaki [kitautolu] ʻa e kofu hinehiná” ki he taʻengatá? Ko e hā ʻa e tohi ʻo e moʻuí? (Vakai, T&F 128:7; vakai foki, ʻEkesōtosi 32:33; ʻAlamā 5:58.) Ko e hā ʻe hoko kiate kinautolu kuo hiki honau hingoá ʻi he tohi ʻo e moʻuí, ka kuo tāmateʻi koeʻuhí ko ʻenau faiangahalá? (Vakai, Fakahā 21:10, 23–27; ʻAlamā 5:58; T&F 88:2.)
-
Ko e hā ne folofola ʻa e ʻEikí te ne fai maʻá e kāingalotu ʻi Filatelifiá koeʻuhí kuo nau “tauhi ʻa [ʻene] leá pea ʻikai fakafisinga ʻa [hono] hingoá”? (Vakai, Fakahā 3:10.) ʻOku hanga fēfē ʻe he moʻui anga-tonú ʻo fakafaingofuaʻi hono tekeʻi ʻo e ʻahiʻahí?
-
Naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻe ikuná, “Te u tohi ki ai ʻa e huafa ʻo hoku ʻOtuá, pea mo e hingoa ʻo e kolo ʻo hoku ʻOtuá.” ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e tohi ʻiate kitautolu ʻa e huafa mo e kolo ʻo e ʻOtuá? (Te tau hoko ʻo hangē ko e ʻOtuá pea tau hoko ko e kau tangataʻifonua mo e fefineʻi fonua ʻo hono pule- ʻanga taʻengatá.)
-
Ko hono fakamalaʻiaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kāingalotu ʻi Leotisia ʻoku nau “māmāfana pē, ʻo ʻikai momoko pe velá”(Fakahā 3:15–16). ʻOku founga fēfē haʻatau faʻa “māmāfana” fakalaumālie pē? Te tau fakalahi fēfē ʻetau tokanga mateaki ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí?
-
Naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí ki he kāingalotu ʻi Leotisiá, “Ko ia ia ʻe ikuná, te u foaki ki ai ke nofo mo au ʻi hoku nofoʻa fakaʻeiʻeikí, ʻo hangē foki ko ʻeku ikuná, peá u nofo mo ʻetau Tamaí ʻi hono nofoʻa fakaʻeiʻeikí” (Fakahā 3:21). Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻoku fakaʻilongaʻi mai ʻe he talaʻofa ke tau nofo fakataha mo e ʻEikí ʻi hono taloní? (Vakai, Loma 8:16–17.)
Vakai ki he palakipoé, ki he ngaahi lisi ʻo e talaʻofá peá ke fakamatalaʻi ange, ʻi he taimi ʻe lau fakataha ai ʻa e ngaahi talaʻofa ko ʻení, te nau fakamatalaʻi ʻa e taumuʻa taʻengata ʻo e kau anga- tonú. Kole ki he kalasí ke nau lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:20, he ko hono fakanounouʻi ia ʻo e ngaahi talaʻofa ko ʻení.
Lau pea mou aleaʻi ʻa e ngaahi potu folofola kuo filifili mei he Fakahā 12. Fakamatalaʻi ange, ko ha konga ia ʻo e fakahā ne fai kia Sioné, ʻa ʻene mamata ki ha meʻa-hā-mai ko ha fakaʻilonga ʻo e Tau ʻi he Langí pea mo ʻene kei hokohoko atu ʻi māmaní.
Fakamatalaʻi ange, ko e fefine ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Fakahā 12:1–2, 5, ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e Siasi ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he tamasiʻi naʻá ne fanauʻí, ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá—ʻe ʻi māmani ʻa e puleʻangá lolotonga hono puleʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e Nofotuʻí.
-
Ko hai ʻoku fakafofongaʻi ʻe he fuʻu ngata lahi ʻi he Fakahā 12 ? (Vakai, Fakahā 12:9.) Ko e hā ne hoko ki he fuʻu ngata lahí pea mo hono kau muimuí, lolotonga e Tau ʻi he Langí? (Vakai, Fakahā 12:3–4, 7–9.) Ko e hā ne fai ʻe he fuʻu ngata lahí hili hono lī ia ki tuʻá? (Vakai, Fakahā 12:17.) Ko hai ʻoku tau mo Sētane he ʻaho ní? (Vakai, Fakahā 12:12.)
Naʻe pehe ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi: “ ʻOku ʻi ai ha mālohi ʻe ua ʻi he māmaní pea mo e lotolotonga ʻo e meʻa moʻuí—ko e mālohi ʻo e ʻOtuá pea mo e mālohi ʻo e tēvoló… . ʻI he taimi ʻoku ʻi ai ai ha kakai ʻa e ʻOtuá ʻi māmani, ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau taʻu motuʻá, ʻe tau ʻa Lusifā, ʻa e foha ʻo e pongipongí, mo e ngaahi laumālie ʻe laui miliona ne kapusi ki tuʻa mei he langí, mo e ʻOtuá mo Kalaisi pea mo e ngāue mo e kakai ʻa e ʻOtuá. Pea ʻoku ʻikai ke nau mā ke fakahoko ia ʻi hotau ngaahi ʻahó mo hotau toʻu tangatá ni. Ko e taimi pē kuo mafao mai ai ʻe he ʻEikí hono toʻukupú ke fakahoko ha ngāue, kuo ngāue leva ʻa e ngaahi mafai ko iá ke fakangata ia” (ʻi he Deseret Evening News, 17 Oct. 1896, 9; ʻi hano lea ʻaki ʻe Kōtoni B. Hingikelī, ʻi he Conference Report, Oct. 1986, 56; pe Tūhulu, Sānuali 1987, 43).
-
ʻE faifai pea ikunaʻi fēfē ʻa Sētane ʻe he Siasí mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá? (Vakai, Fakahā 12:11.) ʻE fēfē hano tokoniʻi kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Kalaisí mo ʻetau fakamoʻoní, ʻi heʻetau ngaahi feinga fakafoʻituitui ke tauʻi ʻa Sētané?