Ngaahi Tohi Lēsoni Palaimelíi mo e Taimi Fevahevaheʻakí
Ko e Ngaahi Tokoni maʻá e Faiakó


Ko e Ngaahi Tokoni maʻá e Faiakó

Taumuʻá

Kuo faʻu ʻa e tohi lēsoni ko ʻení ke tokoniʻi ai koe ke ke akoʻi ʻa e fānaú ke nau ʻiloʻi te nau lava ʻo fili ki he totonú, papitaiso pea nau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi heʻenau muimui ʻi he sīpinga naʻe tā ʻe Sīsū Kalaisí.

Ko e Pōpoaki ki he Kau Faiako Palaimelí

Kuo tuku kiate koe ʻe heʻetau Tamai ʻoku ʻi he langí ʻa e fatongia toputapu ko ia ke ke akoʻi ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he fānaú peá ke tokoniʻi kinautolu ke nau moʻuiʻaki ia. ʻE tāpuekina ʻa e moʻui ʻa e fānaú ʻi hoʻo akoʻi mo fakaafeʻi kinautolu taki taha ke nau “haʻu kia Kalaisi.” Te ke lava ʻo tokoniʻi kinautolu ke kamata mahino ʻa e ngaahi tāpuaki ko ia ʻa e Tamai Hēvaní pea maʻu foki haʻanau fakamoʻoni ki heʻene ongoongoleleí. Te ke tupulaki fakafoʻituitui mo ke ako ai pē foki meiate kinautolu. Te ke maʻu ha fiefia lahi mei hoʻo ngāue ko ia ʻi he Palaimelí. ʻI hoʻo tauhi ko ia ʻa e fānau Palaimelí, ʻokú ke ʻi he ngāue ai pē ʻa e Tamai Hēvaní (vakai, Mōsaia 2:17).

Te ke maʻu ha ueʻi mei he Laumālie Māʻoniʻoní fekauʻaki mo e fānau ʻokú ke akoʻí ʻi hoʻo moʻuiʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, lau mo ako ʻa e folofolá, muimui ki he ngaahi faleʻi ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeikí, pea mo hoʻo toe ʻunuʻunu atu ke ofi ki he Tamai Hēvaní ʻo fakafou ʻi he lotú. Toutou fai maʻu pē ʻa hoʻo fakamoʻoní ki he fānaú pea tuku ke ngāue ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fou mai ʻiate koe ʻi he uiuiʻi mahuʻinga ko ʻení. Ka pehē, ʻe fakahinohinoʻi koe ʻe he Laumālié pea ʻe hoko leva ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú ke fai ʻi he Palaimelí ko e meʻa ia ʻoku finangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke fai maʻa ʻene fānaú.

Ko e Fakamatala Fekauʻaki mo Kalaisí

ʻOku fakaʻaongaʻi ʻa e fakaʻilonga ʻo e FKT ʻa ē ʻoku hā ʻi he tafaʻaki ki muʻa ʻo e tohi lēsoni ko ʻení, pea mo e mama FKT ʻi ha ngaahi lēsoni lahi. ʻOku ʻuhinga ʻa e FKT ki he “Fili ki he Totonú.” ʻOku lave ha ngaahi lēsoni lahi pea mo e ngaahi ʻekitivitī fakatupulakí ki he mama FKT pea ʻoku hoko ia ko ha fakamanatu ki he toko taha ʻokú ne tui ʻa e foʻi mamá ke ne fili ki he totonú. Kapau leva ʻoku maʻu ʻa e mama FKT ʻi homou feituʻú peá ke kole ki he pīsopé pe palesiteni fakakoló ke ne fakaʻatā mai ha paʻanga ke fakatau mai ʻaki ha mama ke taki taha ʻa e fānaú.

Taimi Kalasí

Lotú

Kamataʻaki mo fakaʻosiʻaki ʻa e kalasi kotoa pē ha lotu. ʻOange ha faingamālie tatau ki he tamasiʻi pe taʻahine kotoa pē ke ne lotu. ʻAi ke hoko ʻa e lotú ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e kalasí, ʻaki haʻo ʻoange ki he fānaú ha ngaahi fakahinohino mo ha ngaahi fokotuʻu fekauʻaki mo e lotú pea kole ange ki he kalasí ke nau ʻoatu ha ngaahi fakakaukau ke fakakau ʻi he lotú. ʻAi ke fakatefito pē ʻa e ngaahi fokotuʻú ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e kalasí pea mo e pōpoaki ʻo e lēsoní.

Ko Hono Akoʻi ʻo e Lēsoní

Teuteu fakalelei ʻa e lēsoní taki taha ʻi he faʻa lotu koeʻuhí ke mahino pea fakafiefia ia ki he fānaú pea koeʻuhí foki ke fakahinohinoʻi koe ʻe he Laumālié. ʻOua naʻá ke lau pē ʻa e lēsoní ki he fānaú. Te nau toe tokanga ange ʻo kapau te ke fai pē ʻa e lēsoní ʻi hoʻo lea pē ʻaʻau.

Fili mei he ngaahi meʻa ʻi he lēsoní ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku feʻunga mo hoʻo kalasí. ʻOku ʻoatu ʻa e ngaahi ʻekitivitī fakatupulaki ko ia ʻi he ngataʻanga ʻo e lēsoní taki taha ke ke fakaʻaongaʻi ʻi he loto lēsoní ʻi he taimi ʻokú ke pehē ʻe lelei tahá. ʻE ʻikai ke ʻaonga ʻa e ngaahi meʻa kotoa ia ʻi he lēsoní pe ko e ngaahi ʻekitivitī fakatupulakí ki hoʻo kalasí. Hanga ʻo filifili ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻe lelei taha maʻa hoʻo kalasí. Kapau ʻoku ʻi ai ha fānau iiki ange ʻi hoʻo kalasí pea ʻe lelei ke ke toutou fakaʻaongaʻi ha fanga kiʻi hiva pe vaʻinga louhiʻi nima ʻi he taimi lēsoní ke pukepukeʻaki ʻenau tokangá. Kapau ʻoku ʻi ai ha foʻi veesi ʻi he hiva ʻoku fakatātaaʻí ʻoku manako ai ʻa e fānaú pea mou toutou fai ia. ʻE lava pē ke mou fetongiʻaki ʻa hono hiki ʻo e ngaahi fakamatala pe ngaahi foʻi lea ʻi he ʻū laʻi pepá, tā ʻo ha ngaahi fakatātā pe kosi mei he ngaahi makasiní ha ngaahi fakatātā ʻokú ne fakaʻaliʻali mai ʻa e fakakaukau ko ia naʻe mei akoʻi ʻaki ʻa e ngaahi fakamatala ʻoku hiki ʻi ha ʻū laʻi pepa.

ʻE fuʻu tokoni lahi atu ʻaupito ʻa e tohi ko ia ko e ʻOku ʻIkai Ha Ui ʻe Toe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó (33043 900) ki hoʻo akoʻi e ngaahi lēsoní.

Toutou fai maʻu pē haʻo kiʻi fakamoʻoni nounou koeʻuhí ke lava ʻe he kalasí ʻo fanongo mo tali ʻa e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí ʻaki ʻa e Laumālié.

Ko e Hiva ʻi he Loki Akó

ʻE lava ʻe he hivá ʻo ʻomai ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ki he loki akó. ʻE tokoni ʻa e hiva fakataha ʻa e kalasí ke toe manatuʻi lelei ange ai ʻe he fānaú ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku ʻomi ʻe he lēsoní pea toe fakamānako ange ai foki ʻa hoʻo lēsoní.

ʻOku hā ʻi he tafaʻaki ki mui ʻo e tohi lēsoní ʻa e lea ki he ngaahi hiva ko ia ʻoku totonu ke fakaʻaongaʻí. Ko e ngaahi hiva ko ia ʻoku tuʻo taha pē hono fakaʻaongaʻí ʻoku ʻoatu fakataha pē ia mo e ngaahi lēsoní. ʻE lava ke maʻu ʻa e ngaahi hiva ko ʻení ʻi he Children’s Songbook (takafi fefeká, 31246; takafi fakamaʻu uaeá, 33441). ʻOku maʻu mo e ʻū tepi kāsete kuo hiki ai ʻa e ngaahi hiva ko ʻení mei he Children’s Songbook (fasi ʻataʻatā peé, 52505; leá fakataha mo e fasí, 53428) pea mo e CD (fasi ʻataʻatā peé, 50505; leá fakataha mo e fasí, 50428).

ʻOku ʻikai ke pehē ia ke ke mataotao he hivá ka ke toki lava ʻo ʻai e hivá ke fakamānako. Ako ʻa e ngaahi hivá ʻi ʻapi ko e konga pē ia ʻo hoʻo teuteu lēsoní. Kapau leva te ke fie maʻu ha tokoni makehe peá ke toki kole ki he faihivá pe ko e toko taha tā pianó ke tokoni atu. (Ka ʻoku toe fie maʻu ha tokoni makehe mei ai pea vakai, Music in the Classroom, “The How Book for Teaching Children” [31109], pp. 40–42.)

ʻE lava pē ke ke hanga ʻo fakatātaaʻi e fanga kiʻi hivá kae tautautefito ʻeni kapau ko e fānau taʻu iiki ʻokú ke ngāue mo iá. Pea ʻe lava pē foki ke mou lau pē ʻa e lea ʻo e ngaahi hivá ʻo ʻoua ʻe hivaʻi.

Ko e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí

ʻOku hoko ʻa e ngaahi Tefito ʻo e Tuí ko e konga mahuʻinga ia ʻo e ngaahi lēsoni ʻa e Palaimelí. Hanga ʻo poupouʻi ʻa e kiʻi tamasiʻi pe taʻahine kotoa pē ke ne lava ʻo lau maʻu loto ha konga pē ʻo ha foʻi tefito ʻo e tui ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi ha lēsoni.

Ngaahi Folofolá

Haʻu ki he kalasí ʻi he uike kotoa pē mo hoʻo ngaahi tohi folofolá pea ʻai ke mamata ʻa e fānaú ʻokú ke lau mo faiako mei he ngaahi tohí ni. Fakalotolahiʻi ʻa e fānaú ke nau haʻu mo ʻenau ngaahi tohí ki he kalasí ʻi he uike taki taha ʻo kapau ʻoku ʻi ai. Tokoni ki he fānau ʻoku kiʻi matuʻotuʻa angé ke nau kumi mo lau ʻa e ngaahi potu folofola ko ia ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he lēsoní. ʻAi pē peá ke fai haʻo fakamoʻoni ki hono mahuʻinga ʻo e folofolá.

Ngaahi Nāunau Tokoni Fakafaiakó

Ngaahi fakatātaá. ʻOku fakafika ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi fakatātā ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi lēsoní pea ʻoku ʻoatu fakataha ia mo e tohi lēsoní ʻi ha sila ke tauhi ai. ʻOku totonu ke tuku fakataha maʻu pē ʻa e ngaahi fakatātā ko ʻení mo e tohi lēsoní. ʻOku toe hikiʻi atu pē foki ʻi he ngaahi lēsoní ʻa e fika laipeli ʻo e ngaahi fakatātā ko ia ʻoku toe ʻata lahi angé pea lava ke maʻu mei hoʻomou laipeli ʻi he fale lotú. ʻOku toe tohiʻi atu foki mo e fika ʻo e ngaahi fakatātā ko ia ʻe maʻu mei he Ngaahi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí.

Hivá. Vakai ki he “Ko e Hiva ʻi he Loki akó” ʻa ia ʻoku hā atu ʻi ʻolungá.

Ngaahi fakatātā ke kosi. Hanga ʻo kosi pea fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fakatātaá ʻi he ngaahi lēsoni ʻoku feʻunga ke fakaʻaongaʻi ki aí. Tauhi fakataha foki kinautolu mo e tohi lēsoní.

Meʻakaí. Ko e taimi pē ʻoku fokotuʻu atu ai ʻi he lēsoní ke fakaʻaongaʻi ha meʻakai peá ke kātaki leva ʻo tomuʻa vakaiʻi ki he mātuʻa ʻa e fānaú ke fakapapauʻi pē ʻoku ʻikai ke kovi ki ha taha ʻo e fānaú ʻa e meʻakai ko iá.

Ko e ngaahi nāunau tokoni fakafaiako kehé. ʻE fie maʻu ke ke ʻai mo ha fanga kiʻi nāunau tokoni fakafaiako faingofua kehe ʻa ia ʻoku fokotuʻu atu ʻi he ngaahi lēsoní, hangē ko e ngaahi laʻi kaati foʻi leá, ngaahi saati mo ha ngaahi laʻi pepa ke tufa ki he kalasí. Hanga ʻo tuku fakalelei ʻa e ngaahi nāunau tokoni fakafaiako ko ʻení ke toe fakaʻaongaʻi ʻi ha ngaahi lēsoni ʻa mui pea ʻi he ngaahi taʻu ka hoko maí.

Ko e Taimi Feʻinasiʻakí

ʻE ʻi ai pē ʻa e taimi ʻe fakahoko ai ʻe hoʻo kalasí ha tefito faingofua ʻo e ongoongoleleí ʻi he taimi feʻinasiʻaki ʻa e Palaimelí. ʻOku totonu ke toʻo ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení mei he ngaahi lēsoní. Kumi ha ngaahi fakakaukau ʻe feʻunga mo e taimi feʻinasiʻakí lolotonga ʻa hoʻo teuteu mo fakahoko ʻa e ngaahi lēsoní. ʻE lava pē foki ke ke fili ha foʻi tefitoʻi moʻoni mei he polokalama sākalamēniti ʻa e Palaimelí ki he taʻu ní.

ʻE tokoniʻi ʻa e fānaú ʻi haʻanau akoʻi ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi he taimi feʻinasiʻakí, ke nau ako mo vahevahe atu ʻa e tefitoʻi moʻoni ko iá. ʻE lava pē ke ke fakaʻaongaʻi ha kiʻi taimi mei ho taimi kalasí ke teuteuʻi ai ʻa e meʻa ko ʻení.

Fakapapauʻi ko hoʻomou kiʻi polokalama ki he taimi feʻinasiʻakí ko ha tefito faingofua pē ʻo ʻoua ʻe mole ha taimi lahi ki hano ako. ʻE tokoni atu ʻa e ngaahi fokotuʻu ko ʻení ke ke lava ʻo fakahoko pē ha kiʻi polokalama ʻoku faingofua mo ʻaongá:

  1. Fakatātaaʻi ha foʻi talanoa pe ha faʻahinga meʻa mei ha lēsoni.

  2. Fakaʻaliʻali pea fakamatalaʻi ʻa e saati ko ia ko e “Ko ʻEte Hoko ko ha Mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí” (vakai, lēsoni 7).

  3. Tuku ke fakamatala ʻa e fānaú fekauʻaki mo e ngaahi ongo ʻoku nau maʻu ʻi he teu ke papitaiso kinautolú. Pea kapau kuo ʻi ai ha taha ʻi he fānaú kuo ʻosi taʻu valu pea kuo papitaiso, kole ange ke ne fakamatala muʻa ki he ongo naʻá ne maʻu ʻi hono papitaiso iá.

  4. Fai ha foʻi talanoa mei ha lēsoni pea ngāueʻaki ha ngaahi fakatātā, ngaahi kaati foʻi lea pea mo ha ngaahi fakatātā naʻe kosi.

  5. Toe lau pea fakamatalaʻi ha foʻi tefito ʻo e tui. ʻE toe lelei pe foki kapau te ke loto ke mou hivaʻi ha taha ʻo e ngaahi tefito ʻo e tuí mei he Children’s Songbook, p. 122-33.

Vakai, Primary Sharing Time Resource Manual (33231) ke maʻu mei ai mo ha toe ngaahi tokoni kehe.

Ko e Talanoa mo e Ngaahi Fāmili ʻo e Fānaú

Poupouʻi ʻa e fānaú ke nau talanoa mo honau ngaahi fāmilí ki he ngaahi meʻa kuo nau ako ʻi he Palaimelí. ʻAi pē pea fakaafeʻi mai ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau ʻaʻahi mo kau mai ki hoʻo kalasí koeʻuhí he te nau tokoni lahi ki hoʻo lēsoní. Tali lelei ʻa e ngaahi fokotuʻu mo e ngaahi fakakaukau ʻoku ʻoatu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa ia ʻe tokoni ke toe mahuʻingamālie ange ai ʻa e Palaimelí ki heʻenau fānaú.

Ko e Teuteu ki he Papitaisó

Kapau ʻoku ʻi ai ha fānau taʻu fitu ʻi hoʻo kalasí, ʻe papitaiso hanau niʻihi ʻi he lolotonga ʻo e taʻú, te ke lava ʻi hoʻo hoko ko ʻenau faiako Palaimelí ke poupouʻi honau ngaahi fāmilí pea tokoniʻi kinautolu ke nau teuteu atu ki honau papitaisó. Fakakaukau ki he ngaahi fokotuʻu ko ʻení ke tokoniʻi koe ʻi hoʻo fakahoko ʻení:

  1. Kapau ʻe lava peá ke akoʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi lēsoni fekauʻaki mo e papitaisó (lēsoni 11, 13, 21, 32 pea mo e 33) ki muʻa ia pea toki papitaiso ʻa e fuofua tamasiʻi pe taʻahine ʻi hoʻo kalasí.

  2. Ki muʻa pea toki fakahoko ʻa e papitaiso ʻo e kiʻi tamasiʻi pe taʻahine taki taha, toʻo ha kiʻi taimi mei hoʻo taimi kalasí ʻi he Sāpate kotoa pē, ki muʻa pea fakahoko ʻa e papitaisó, ke mou aleaʻi ai ʻa hono mahuʻinga ʻo e ouaú ni.

  3. ʻAlu ki he papitaiso ʻo e kiʻi tamasiʻi pe taʻahine taki taha mo ha taha ʻo e kau palesiteni ʻo e Palaimelí pea mo ha niʻihi pē ʻi he kalasí ʻe fie ʻalú ʻo kapau ʻe lava.

  4. Tokoni ki he fānaú ke teuteuʻi ha ngaahi polokalama fakakalasi fekauʻaki mo e papitaisó ke fakahoko ʻi he taimi feʻinasiʻakí.

Ko Hono Maʻu ʻo ha Mahino Fekauʻaki mo e Fānaú

Ko ho uiuiʻi ko ia ke ke akoʻi ʻa e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí ki he fānaú, ko ha falala toputapu ia kuo foaki kiate koe ʻo fakafou mai ʻi hoʻo kau pīsopé pe kau palesiteni fakakoló. Te ke lava ke tākiekina ʻa e fānaú ni ke nau muimui ki he Fakamoʻuí ʻi hono kotoa ʻo ʻenau moʻuí. Manatuʻi, kuo uiuiʻi koe ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻi he ueʻi fakalaumālie mei he Tamai Hēvaní.

Fakaʻaliʻali maʻu pē ʻa e ʻulungāanga leleí mo e ʻofá ki he fānaú ke mamata ki ai ʻa e kalasí. ʻAi ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi talēniti, ngaahi manako pea mo e ngaahi meʻa ʻoku lava ke fai ʻe he tamasiʻi pe taʻahine taki taha. Hanga ʻo liliu ʻa e ngaahi ʻekitivitī ʻi he ngaahi lēsoní ʻa ia ʻoku fekauʻaki mo e lau tohí pea mo e tohi nimá ʻo fakafeʻunga ki he meʻa ʻoku lava ʻe he fānaú.

Tokoniʻi kotoa ʻa e fānaú ke nau ongoʻi mo ʻiloʻi ʻoku ʻi ai honau mahuʻinga, ʻaki hoʻo fakafanongo kiate kinautolu pea ʻoange kiate kinautolu ha tokanga fakafoʻituitui ki he lahi taha te ke lavá.

Kuo faʻu ʻa e ngaahi lēsoni ko ʻení maʻá e ngaahi kalasi ʻoku toʻu tataú pea mo ha ngaahi kalasi pē ʻoku ʻikai ke taʻu tatau, ʻo kamata pē mei he taʻu faá ki he fitú. Ka neongo ia, mahalo ʻe fie maʻu ke ke hanga ʻo fulihi ia ke fakafeʻunga mo e taʻu motuʻa ʻo kinautolu ʻoku ʻi hoʻo kalasí. Ko ʻene mahino ko ē kiate koe ʻa e faʻahinga ʻulungāanga ʻo e toʻu ʻi hoʻo kalasí, ʻe tokoni ia ke toe lelei ange ai ʻa hoʻo faiakó ʻo tatau ai pē pe ko e hā e faʻahinga fokotuʻutuʻu ʻokú ke fai ki hoʻo kalasí. ʻE tokoni ʻeni ke ke ʻiloʻi ai ʻa hono ʻuhinga ʻoku fai ai ʻe he fānaú ha faʻahinga meʻa pea mo e founga lelei taha ke akoʻi ʻaki kinautolú ke nau lava ʻo ako mo maʻu ha ongoʻi fiefia he loki akó. Toe vakai angé ki he ʻulungāanga ko ʻení ʻi he lolotonga hoʻo teuteuʻi hoʻo ngaahi lēsoní. Ka ke manatuʻi pē ʻoku ʻikai ke vave tatau ʻa e tupu ʻa e kiʻi tamasiʻi mo e kiʻi taʻahine taki taha ke matuʻotuʻá. Ko ha ngaahi fakahinohino fakalūkufua pē ʻeni.

Ko e Fānau Taʻu Faá

Ko e taʻu faá ko e taimi ia ʻo e fieʻiló. Meimei ko e foʻi lea ʻeni ʻe ua ʻoku lahi taha hono fakaʻaongaʻi ʻe he fānau taʻu faá ko e Ko e hā hono ʻuhingá pea mo e ʻO fēfē. Ko e fānau ngaungaue kinautolu pea ʻoku ʻikai ke nau nofo noa. Ko e ngaahi ʻulungāanga ʻeni ʻoku faʻa hā mei he fānau taʻu faá:

  1. ʻOku faingofua ange ʻenau lelé, puná pea mo ʻenau kaká ʻi he fānau taʻu tolú.

  2. ʻOku nau lava ʻo hapohapo pe ʻakahi ha foʻi pulu pea langa fale ʻaki ha ngaahi kongokonga papa.

  3. ʻOku nau manako ke lea peheni “Kuó u ʻosi fai ʻe au e meʻa ko ʻená: Te u lava he taimí ni ʻo fai ha meʻa ʻoku kehe.”

  4. ʻOku nau manako ke vaʻinga fakataha mo ha fānau kehe ka ʻoku teʻeki ai taimi ke nau feohi ʻi ha kulupu toko lahi.

  5. Neongo ʻoku nau loto ke vaʻinga mo ha tamaiki kehe, ka ko e taimi lahi ia ʻoku nau manako ke nau vaʻinga fakafoʻituitui pē. Te nau lele pē mo puna takai holo ʻo fakatonu ki ha fasi fakataha mo e tamaiki kehe ka ʻoku ʻikai ke nau fuʻu tokanga ki he kalasi vaʻinga ʻoku fai ʻe he tamaiki ko iá.

  6. ʻOku ʻikai ke ngata pē ʻi heʻenau faʻa fehuʻí ka ʻoku nau lava lelei pē ke pōtalanoa lelei mo ha kiʻi tamasiʻi kehe pe ko ha toko taha lahi.

  7. Ko e taimi lahi ʻoku nau talanoa pē kinautolu ia kau ki ʻapi mo e fāmilí he ko ʻapi ʻoku meimei lahi taha ʻenau aʻusia mo fai ai e fanga kiʻi meʻa kehekehé. ʻOku manako ʻaupito ʻa e fānau ʻi he toʻu ko ʻení ke fakamatalaʻi ki he faiakó ʻa honau fāmilí. ʻOku nau faʻa manako ange pē kinautolu ke nau fai ha ngaahi talanoa ʻi haʻanau fanongo ki ha ngaahi talanoa ʻa e fānau kehé. ʻOku nau manako ʻaupito ʻi he ngaahi lēsoní mo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku fakatefito ki he fāmilí.

  8. ʻOku nau tokanga ʻataʻatā pē kinautolu ki he ʻū meʻa ʻo e lolotongá. ʻOku ʻikai ke loko mahuʻinga kiate kinautolu ʻa e meʻa ia ʻo e kuohilí pea mo e ʻapongipongí. Ka neongo ia, ʻoku nau fiefia ʻaupito ke hanganaki atu ki he ngaahi meʻa ʻoku teu ke hokó, pea tupu mei he teʻeki ai ke loko mahino mo mahuʻingamālie kiate kinautolu ʻa e meʻa ko e taimí, ʻe peheni ʻenau fakafehuʻi fekauʻaki mo ha faʻahinga meʻa ʻoku ʻamanaki ke faí, “ʻOku fai ia ʻapongipongí?”

  9. ʻOku nau manako ke fanongo ki he fanga kiʻi talanoá pea mo ha fanga kiʻi maau. ʻOku nau manako ke toutou fanongo pē ki ha ngaahi foʻi talanoa tatau. Hili haʻanau fanongo ki ha foʻi talanoa, ʻoku nau loto leva ke nau fakatātaaʻi ʻa e kakai ʻi he talanoá.

  10. ʻOku nau lava ke lotu ʻo kapau ʻe tokoniʻi kinautolu ʻe ha taha.

Ko e Fānau Taʻu Nimá

ʻOku kiʻi maʻu ange ʻa e loto ʻo e fānau taʻu nimá pea ko e taimi lahi ʻoku falalaʻanga kinautolu. Kuo nau ʻosi ako kinautolu ke fai ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke nau fai ʻi ʻapí. ʻOku nau vaʻinga lelei pē mo e fānau kehé ka ʻoku maʻu pē ʻenau fiefiá ʻi ha fanga kiʻi meʻa kehekehe ʻoku nau fai ʻiate kinautolu pē, hangē ko e hopohopo takai holó mo e tā fakatātaá. Ko e ngaahi ʻulungāanga ʻeni ʻoku faʻa hā mei he fānau taʻu nimá.

  1. ʻOku kei hokohoko atu ai pē ʻa e fakalakalaka ki muʻa ʻa e ngāue ʻa honau ngaahi uoua lalahí. ʻOku nau poto ʻeni he tāfué, sākisí, mo e hopohopó–aʻu pē ki heʻenau hopohopo fakaveʻetaha. ʻOku faingofua pē ke nau toho ha saliote.

  2. Kuo ngāue lelei ʻeni honau fanga kiʻi uoua īkí ʻo nau lava ke fakapipiki ha faʻahinga meʻa, kosikosi ha fanga kiʻi fakatātā pea mo valivali ha ngaahi fakatātā neongo ʻe kei faingataʻa ke fakangatangata ʻenau valivalí ki he loto lainí. ʻOku lava foki ʻe ha fānau toko lahi ke nonoʻo pē honau suú.

  3. ʻOku kiʻi falalaʻanga ange kinautolu ʻi he fānau taʻu faá. ʻOku nau faʻa manako ke tokoni ʻi he ngāue holo ʻi falé pea ʻoku nau fiefia foki ʻi he taimi ʻoku nau ngāue fakataha ai mo ʻenau ngaahi mātuʻá.

  4. Ko ʻenau fakamātoato ʻi he taimi ʻoku nau fehuʻi peheni aí, “Ko e ʻai ia ke hā?” pe “ʻOku ngāue fēfē ʻa e meʻa ko ʻení.” ʻOku nau fie maʻu ke ʻoange ha ngaahi tali mahino mo totonu pea ʻoku totonu ke ʻoange ia kiate kinautolu ʻo ʻikai ʻi ha faʻahinga lea pe fakamatala fakaʻāuliliki ʻe ʻikai ke mahino kiate kinautolú.

  5. ʻOku nau ʻofa ʻi heʻenau kau faiakó pea ko e meʻa ia ʻoku mahuʻinga kiate kinautolú ke nau tangutu pe nofo ofi pē ki he kau faiakó. ʻOku nau fiefia ʻi he taimi ʻoku kole ange ai ʻe he faiakó ke nau tokoni ʻi hono fai ʻo e lēsoní, hangē ko hono pukepuke ʻo ha fakatātā pe ko hano toe fai pē ʻo ha faʻahinga meʻa kehe ke tokoni.

  6. ʻOku nau manako he fanga kiʻi ngāue ʻoku fai fakakulupú pea mo hono fakafaivaʻi ʻo e ngaahi meʻa fekauʻaki mo ʻapí pea mo e fāmilí.

  7. ʻOku nau manako ke fanongo ki hano fai ʻo ha fanga kiʻi talanoa pea ʻoku nau faʻa kole kinautolu ke toutou fai pē ʻa e foʻi talanoa tatau. Ko e tefitoʻi founga ʻoku nau ako aí ko hono toutou fai ha meʻa tatau pē. Ko e taimi lahi, ʻoku nau lava pē ʻo fai maʻu loto ha foʻi talanoa mo huke pē ʻa e ngaahi peesi ʻo e tohi ko ia ʻoku hā ai ʻa e foʻi talanoá.

  8. Ko e taimi lahi, ʻoku nau anga fakakaumeʻa ʻaupito, fie kaungā-mamahi, ʻofa mo nau tokoni lahi, ka ʻo ka ʻikai ke fai honau lotó ʻoku nau fuʻu fakatupu kē ʻaupito.

  9. ʻOku nau manako ke fakahoko ha ngaahi meʻa foʻou ke fakahā ai kuo nau fuʻu lahi mo matuʻotuʻa ange.

  10. Ka ʻi ai ha faʻahinga meʻa ʻoku fai, ko ʻenau tokangá ʻoku miniti pē ʻe hongofulu ki he hongofulu mā ua hono lōloá pea kamata leva ke nau hiki ʻo tokanga ki ha faʻahinga meʻa kehe. ʻOku nau kamata heni ke lau ʻo pehē ko e vaʻinga louhiʻi nimá ko e meʻa pē ia ʻa e kau leká ka nau fie maʻu ʻa e ngaahi meʻa ko ē ʻoku fai ʻe he kakai lalahí.

  11. Te nau faʻa pehē ʻoku ʻi ai ʻenau totonu ke vaʻingaʻaki ha faʻahinga meʻa-vaʻinga ʻoku lolotonga vaʻingaʻaki ia ʻe ha kiʻi tamasiʻi pe taʻahine kehe. Feinga ke ke tokanga ʻaupito ki hono fakaleleiʻi ʻene hoko ʻa e meʻa pehení; akoʻi ʻa e fānaú ke nau fetongitongi hono fai ʻo ha faʻahinga meʻa pē.

  12. ʻOku ʻikai ke nau fuʻu manako he feohí, ʻo nau saiʻia ange ke kau ki he fanga kiʻi kulupu tokosiʻí. ʻE lelei ange kiate kinautolu ke ʻi ai hanau kaumeʻa lelei pē ʻe toko taha ʻi haʻanau kau ki ha kulupu ʻoku toko hongofulu.

  13. ʻOku teʻeki ai ke nau lava ʻo fuʻu fakafaikehekeheʻi ʻa e meʻa ʻoku moʻoní mei he meʻa ʻoku ʻikai moʻoní. ʻI heʻene peheé leva, ʻe lava pē ke pehē ʻe he kiʻi tamasiʻí pe taʻahiné ia ʻoku koula ʻa ʻene uasí, pea ʻoku lahi ange ʻa ʻene tamai ʻaʻaná ia ʻi ha toe tamai, pea ko e fuʻu ika lahi fakaʻulia naʻá ne maʻú. ʻOku totonu ke mahino ki he kakai lalahí ko e meʻa pē ʻeni ia kuo pau ke hoko ʻi he moʻui ʻa e kiʻi tamasiʻí pea ʻe fuoloa peá ne toki lava ke fakafaikehekeheʻi ʻa e meʻa ʻoku moʻoní mo ia ʻoku ʻikaí. Ko ʻene tupu hake pē ʻa e tamasiʻí ia ʻo lahí kuo ʻosi ia.

  14. ʻOku nau fuʻu fie ako ʻaupito. Ko e toko taha moʻoni ʻa e Tamai Hēvaní kiate kinautolu ko ia te nau fai ai ha ngaahi fehuʻi lahi fekauʻaki mo ia. ʻOku manako ʻa e toʻu ko ʻení he lotú pea ʻoku nau lava pē ʻo lotu taʻe toe tokoniʻi.

Ko e Fānau Taʻu Onó

Kuo lava ʻe he fānau taʻu onó ke mapuleʻi lelei ʻa honau sinó pea maʻu ha ivi lahi ke fakamoleki ki hono ako ʻo e ngaahi poto foʻoú pea mo fakaleleiʻi ʻa e ngaahi poto fakangāue ko ia kuo nau ʻosi maʻú. Hangē ko ʻení, te nau ako ke tāfue, tātā ha foʻi pulu, mapumapu, sākisi pea mo heka pasikala. ʻE kei faingataʻa pē ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he fānau taʻu onó ʻa hono fakaʻaongaʻi honau ngaahi uoua īkí ka te nau lava pē ʻo ako ke tohi fakamataʻitohi lalahi ʻa e ngaahi mataʻitohí, honau hingoá pea mo ha ngaahi foʻi lea kehe pē. Ko e ngaahi ʻulungāanga ʻeni ʻoku faʻa hā mei he fānau taʻu onó:

  1. ʻOku kamata ke lōloa ange ʻa e taimi ʻoku tuku ai ʻenau tokangá ki ha faʻahinga meʻa pē. Pea neongo pē ʻoku nau faʻa taʻe manonga ka ʻoku nau lava pē ke tokanga ki ha faʻahinga meʻa ʻoku fai ʻi ha miniti ʻe hongofulu mā nima ki he uofulu, ka ʻe fakafalala pē ia ki he anga ʻo ʻenau manako ʻi he meʻa ko iá.

  2. ʻOku nau manako he ngaahi ʻekitivitī ʻoku ngāue kotoa ai honau sinó hangē ko e kaka ʻi he ʻuluʻakaú, vaʻinga he ngaahi meʻa-vaʻinga ʻi he malaʻe vaʻingá, pe ko e lová.

  3. ʻOku nau manako ke feʻauhi fakakaumeʻa ʻi ha vaʻinga.

  4. ʻOku fuʻu mahuʻinga ʻaupito kiate kinautolu ʻa e fakakaukau ʻa e faiakó. ʻOku nau manako ke nofo pē hono tafaʻakí ʻo tokoni ki hono fai ʻo e lēsoní ʻaki hono pukepuke hake ʻo e ngaahi fakatātaá pe ko hono fetuku holo ʻo e ʻū nāunaú mei loki ako ki laipeli.

  5. ʻOku nau kei manako pē he fanongo ki he fanga kiʻi talanoá, fakafaivaʻi kinautolú mo fakamuna. Ko honau toko lahi ʻoku nau manako ke tui ʻa e ngaahi vala ʻo e kakai lalahí.

  6. ʻOku nau anga-lelei ʻaupito, ʻofa mo ongongofua kae ʻoua pē naʻa taʻe fai ʻa e meʻa ʻoku nau loto ki aí, te nau fuʻu fakatupu kē ʻaupito.

  7. ʻOku nau manako ki he paati fakafiefiá.

  8. Kuo lelei ʻaupito ʻenau hopohopó mo ʻenau punopuna holó pea ʻoku nau loto ʻeni ke fakaʻaongaʻi ʻa e poto ko iá ki ha ngaahi vaʻinga.

  9. ʻOku nau fuʻu tokanga ʻaupito ki he meʻa ʻoku lau ko e ʻulungāanga leleí mo e ʻulungāanga ʻoku koví.

  10. ʻOku tupulaki ai pē ʻenau tui ki he Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisi. Ko e toko lahi ʻo e fānau taʻu onó te nau lava ʻo lotu ʻiate kinautolu pē ʻo kapau naʻa nau ʻosi lotu ʻi ʻapi pe ʻi he ngaahi kalasi kehé.

Ko e Fānau Taʻu Fitú

ʻI he hokosia ʻa e taʻu fitu ʻo e fānaú, ʻoku nau ofi pē ki heʻenau ngaahi mātuʻá pea ʻoku nau houngaʻia ʻi he tokangá, ʻofá mo e kaungā-ongoʻi ʻoku nau faí ka ʻoku kamata heni ia ke nau feohi lelei ange mo e kakaí pea lahi ange ʻenau kau atu ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi tuʻa mei he ʻapí. ʻOku nau taki taha pē ʻa honau ngaahi manako ʻo nau loto ke fai pē ʻenau filí. ʻOku nau longomoʻui, ngaungaue pea fie ʻilo ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko takai ʻiate kinautolú. ʻOku nau fekumi ki ha ngaahi meʻa lahi pea ko e ngaahi meʻa ʻoku maʻu ai ʻenau fiefiá te nau toutou fai ia. Ko e ngaahi ʻulungāanga ʻeni ʻoku faʻa hā mei he fānau taʻu fitú:

  1. Kuo nau ʻosi lava ke mapuleʻi lelei ʻa honau ngaahi uoua lalahí, pea ʻoku nau moulu ange, oma pea longomoʻui ʻa e ngaue ʻa honau sinó.

  2. ʻOku fakalakalaka ʻa ʻenau lava ke mapuleʻi ʻa honau ngaahi uoua īkí. ʻOku faingofua mo tonu ange ʻa ʻenau tohí.

  3. ʻOku manako hanau toko lahi ke fai ʻa e ngaahi vaʻinga ʻoku hohaʻa mo lahi ʻenau fute holo aí, pea ʻoku nau toutou fai ʻa e vaʻinga tatau pē.

  4. ʻOku nau ivi lahi ka ʻoku nau hela vave. ʻOku mahuʻinga ke ʻi ai hanau taimi mālōlō.

  5. Ko e taimi lahi ʻoku ʻikai ke nau manonga hifo ka ʻoku nau ngaungaue he taimi kotoa pē.

  6. ʻOku nau manako ʻi hono tānaki ʻo ha fanga kiʻi meʻa kehekehe mo talanoa kau ki he fanga kiʻi meʻa ko iá. ʻOku nau manako foki he talanoa kau ki he ngaahi meʻa naʻa nau faʻu ʻe kinautolu pē pe ngaohi fakakulupu.

  7. ʻOku fakautuutu ʻenau malava ʻo tokanga ki ha faʻahinga meʻa ʻoku fai ʻo kiʻi fuofuoloá; kapau ʻoku ʻi ai ha faʻahinga ngāue ʻoku manako ʻa e fānau ʻo e toʻu ko ʻení ai, te nau fai pē ʻa e ngāue ko iá ke ʻosi, neongo pē kapau ko ha miniti ʻe uofulu ki he uofulu mā nima ʻe fai ai iá. Ka ʻi he ngaahi lēsoni lahi ʻoku fie maʻu ke fetongi ai ʻa e ʻekitivitī ʻoku nau faí ki ha meʻa kehe.

  8. ʻOku kamata ke siʻi ange ʻenau feohi mo e tamaiki tangatá kapau ko ha fānau fefine, pe tamaiki fefiné, ʻo kapau ko ha tamaiki tangata.

  9. ʻOku fakaʻau ke siʻisiʻi ange ʻenau fie pulé pea mo ʻenau feinga ke fai pē honau lotó.

  10. ʻOku ʻikai ke nau toe fuʻu fakafalala ki he niʻihi kehé pea toe lelei ange ʻa ʻenau fakaʻuhingá.

  11. ʻOku toe mahino ange kiate kinautolu ʻa e meʻa ʻoku totonú mo ia ʻoku halá mo nau fakaangaʻi lahi ʻa kinautolu ʻoku ʻikai ke nau fai ʻa e meʻa ʻoku nau pehē ʻoku totonú.

  12. ʻOku ʻikai ke nau faʻa tatali ki he taimi ʻe papitaiso ai kinautolú.

  13. ʻOku nau lava pē ʻo lotu ʻiate kinautolu pē pea ʻoku nau faʻa loto ke tali mai ʻenau lotú he taimi pē ko iá.

  14. ʻOku nau pōlepole ʻo ka lava ke nau ʻaukai ʻi ha houa kai ʻe taha ʻi he ʻaho ʻaukaí, pea mo ʻenau totongi vahehongofulú.

Ko e Ngaahi Fakahinohino Makehe ki Hono Fakakau Mai ʻo e Fānau ʻoku ʻi ai Honau Ngaahi Faingataʻaʻia Fakaesinó

Naʻe tā ʻe he Fakamoʻuí ha sīpinga maʻatautolu ki hono ongoʻi mo hono fakahā ʻo e manavaʻofá ki he kakai ʻoku i ai honau ngaahi faingataʻaʻia fakaesinó. ʻI heʻene ʻaʻahi ki he kakai Nīfaí, hili ʻene toetuʻú, naʻá ne folofola ʻo pehē:

“ʻOku ʻi ai hamou niʻihi ʻoku mahaki? Mou ʻomi ʻa kinautolu ki heni. ʻOku ʻi ai hamou niʻihi ʻoku ketu, pe kui, pe pipiki, pe mutu, pe kilia, pe mate honau kupu, tuli, pe puke ʻi ha mahaki ʻe taha? ʻOmi ʻa kinautolu ki heni, pea te u fakamoʻui ʻa kinautolu, he ʻoku ou ʻofa kiate kimoutolu” (3 Nīfai 17:7).

ʻI hoʻo hoko ko e faiako Palaimelí, ʻokú ke ʻi ha tuʻunga lelei ke ke fakahoko ha tokoni fakapalofesinale, ka ʻoku lava pē ke mahino kiate koe peá ke tokoniʻi ai ʻa e fānau ko ia ʻoku ʻi ai honau ngaahi faingataʻaʻia fakaesinó. ʻOku fuʻu fie maʻu ʻaupito ke maʻu ha loto tokanga, ha mahino pea mo ha loto holi ke fakakau mai ki he lahi taha ʻe lavá ʻa e toko taha taki taha ʻi he kalasí ki he ngaahi ʻekitivitī ko ia ʻoku fai ke nau ako mei aí.

ʻE lava pē ke ueʻi ʻe he Laumālié ʻa e fānau ʻoku ʻi ai honau ngaahi faingataʻaʻia fakaesinó, ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono lahi ʻo e mahino ʻoku nau maʻú. Neongo ʻe ʻikai ke lava ha fānau ʻe niʻihi ʻo nofo he Palaimelí ʻo aʻu ki he ʻosi ʻa e taimí, ka ʻoku fie maʻu ke ʻi ai hanau faingamālie ke nau ʻalu taimi siʻi pē ki ai ke nau ongoʻi ʻa e Laumālié. Mahalo pē ʻe fie maʻu ke nau ō holo fakataha mo ha toko taha ʻoku mahino kiate ia ʻa e ongo ʻoku maʻu ʻehe kiʻi tamasiʻí pe taʻahiné, telia naʻa loto ke kiʻi mavahe mei hono toe ʻo e kalasí.

Mahalo pē ʻe fehangahangai ʻa e fānau ʻoku faingataʻaʻia fakaesinó mo ha ngaahi meʻa ʻo faingataʻa ai ke nau ako, ʻo hangē ko e faingataʻaʻia fakaʻatamaí, ngaahi palōpalema fekauʻaki mo e leá, kuí pe tulí, ngaahi palōpalema fakaeʻulungāanga mo fakasōsialé, mahakiʻia fakaʻatamaí, mamatea mo ʻikai ke lava ʻo ueʻi holo ʻa e sinó, pe ko ha ngaahi faingataʻaʻia fekauʻaki mo hanau ngaahi mahaki tauhi. ʻE faingataʻaʻia e niʻihi ʻi he ngaahi leá pe ʻulungāanga fakafonua ʻa ia ʻoku ʻikai ke nau maheni mo iá. Pea tatau ai pē pe ko e hā ʻa e tuʻunga ʻo e kiʻi tamasiʻi pe taʻahine taki taha, ʻoku nau fie maʻu kotoa pē ke ʻofaʻi mo tali kinautolu, ke nau ako ʻa e ongoongoleleí, ke nau ongoʻi ʻa e laumālié, ke nau kau kakato, pea mo tokoniʻi ha niʻihi kehe. ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻe he ngaahi fakahinohino ko ʻení ki hono akoʻi ʻo ha tamasiʻi pe taʻahine ʻoku moʻua ʻi ha ngaahi faingataʻaʻia fakaesino.

  • Tukunoaʻi hono faingataʻaʻia fakaesinó ka ke ʻai ke mo maheni.

  • ʻAi ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi mālohinga makehe ʻo e kiʻi tamasiʻí pea mo e ngaahi meʻa ko ē ʻoku faingataʻa kiate iá.

  • Feinga lahi ke ke akoʻi ʻa e kiʻi tamasiʻi pe taʻahine taki taha ʻi he kalasí ʻa hono fatongia ke ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mēmipa kotoa pē ʻo e kalasí. ʻE lava pē ke hoko ʻa hono tokoniʻi ha taha ʻi he kalasí ʻoku ʻi ai hano faingataʻaʻia fakaesino ke akoʻi ai ki he kalasí kotoa ʻa e ʻulungāanga faka-Kalaisí.

  • Fekumi ki he ngaahi founga lelei taha ʻo hono akoʻi ʻo e kiʻi tamasiʻí pe taʻahiné ʻaki haʻo talanoa mo ʻene ongo mātuʻá, mo e kau mēmipa kehe pē ʻo e fāmilí, pea mo e kiʻi tamasiʻí ʻi he taimi ʻoku feʻunga ke mo talanoa aí.

  • Tomuʻa ʻeke maʻu pē ki he kiʻi toko taha ko ʻeni ʻoku moʻua ʻi ha faʻahinga faingataʻaʻia fakaesinó pe ko e hā ʻene ongo fekauʻaki mo ʻene kau mai ki he kalasí peá ke toki ui ia ke ne lautohi, lotu pe fai ha faʻahinga meʻa pē ʻi he kalasí. Hanga ʻo fakamamafaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lava ke fai ʻe he kiʻi tamasiʻi ko ʻení pea mo hono ngaahi talēnití peá ke kumi ha ngaahi founga te ne ongoʻi fiemālie mo lava ai ʻo kau lelei mai ki he kalasí.

  • Hanga ʻo filioʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻoatu ʻi he lēsoní pea mo e fokotuʻutuʻu ʻo ho loki akó ke feʻunga mo e ngaahi fiemaʻu fakafoʻituitui ʻa e fānau ko ia ʻoku ʻi ai honau ngaahi faingataʻaʻia fakaesinó.

ʻOku lava ke maʻu mei he fale fakatauʻanga nāunau ʻa e Siasí ʻa e ngaahi nāunau kehe ki he founga ʻo hono akoʻi ʻo e fānau ʻoku ʻi ai honau ngaahi faingataʻaʻia fakaesinó (vakai, Materials for Those with Disabilities” ʻi he katiloka ki he fale nāunau ʻi homou feituʻú).

Ko e Meʻa ke Fai Fekauʻaki mo hono Ngaohikoviʻi ʻo e Fānaú

Te ke lava ke ʻiloʻi ʻi hoʻo hoko ko e faiako Palaimelí ha fānau ʻi hoʻo kalasí ʻoku nau moʻua ʻi hono ngaohikovia kinautolú, fakaeongo mo fakaesino. Kātaki ʻo talanoa mo hoʻo pīsopé pe palesiteni fakakoló kapau ʻokú ke hohaʻa ki ha toko taha peheni ʻi hoʻo kalasí. Lotu ʻo kole ki he ʻEikí ha tataki mo ha fakahinohino ʻi he taimi ʻokú ke teuteu mo fakahoko ai hoʻo lēsoní. Tokoniʻi ʻa e kiʻi tamasiʻi pe taʻahine kotoa pē ʻi hoʻo kalasí ke ne ongoʻi ko e fānau mahuʻinga ia ʻa e Tamai Hēvaní pea ʻoku ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisi ʻiate kitautolu taki taha pea ko hona finangaló ke tau fiefia mo nofo malu.

Paaki