2010
Fiji: Uaan te Onimaki
Eberi 2010


Fiji Uaan te Onimaki

Ana kukune te utu teuana iaon te eti, rikiraken ana tangira te utu teuana, ao ana onimaki ae matoatoa te ataeinnaine temanna

Fiji e tara n rangin n tionako ma nikiran aban te aonaaba—te tabo ni katantan man taian kangaanga aika tawe, e kabonganaki riki te katei ni maiu n te kawa ae bubura. Ma ai tiaaki arona.Te wanikiba, te tiataraite, ao taekan te bitineti n te aonaaba ae a uotaki ngkai nako aban Fiji ni kabane ma kakatai n te maiu n taai aikai ake a kona ni kuneaki n taabo nako n te aonaaba. Ibukiia kaain te Ekaretia i Fiji, te anga ae ko kona iai ni kaitarai kakawaenako akanne ma te tokanikai bon titebo ma ake n iteran te aonaaba ake tabeua: te ongotaeka ae koaua nakon moantua n te euangkerio.

Teniua katooto mai Fiji a reirei aron kamaiuan moantua aikai ni katamaroai maiu.

Te Utu ae te Kumar

George Kumar e a tibwa kakaea te kawai ae koaua iai bwa natina te mwaane te ikawai, Ryan, e na maiuakina te maiu ae uaana man itiaki. A kunei aika a mwaiti riki ana utu Kumar: koaua n te euangkerio aika akea tokiia are e uotiia ni kabane nakon te maiu ae boou man kakukurei.

E kamarurungiia ana utu te euangkerio, e taku te Tari Kumar. “E bane riki ara tai ni bootaki—te tai riki ae bongaana, ni kona n taetae imarenara.” A kakaraoa aia tataro n utu ni katoa bong, ao te bootaki n utu n te tairiki e “bon ‘riai’ ni karaoaki,” e taku Ryan.

Bon Ryan ae kaira te kawai nakon te Ekaretia.

Ngke e a ataeinimwaane Ryan, e moanna n tabeaianga George Kumar n aron te kawai ae kona n iria natina te mwaane inanon maiuna. E raraoma bwa Ryan ao raoraona a kona n aki kabongana raoi aia tai, George e kunea te kawai ni kamanoa natina te mwaane ma ataeinimwaane aika a kakaokoro kateia. Iai te bwai ae reiakinna George ma imwiin ana marooro ma ai tarina ae mwakuri n te Fiji LDS Church College, i Suva, are e na kona ni kariaiakaki iai rinin Ryan. (Ana Kuura n reirei te Ekaretia bon te kauarinan n reirei ae ti tebo ma te reirei ae rietaata n taabo tabeua.)

E moanna n tamaroa katein Ryan, imwiin rinna n ana Kuura n reirei te Ekaretia. “Bon te banna ni katooto mai irouia ataein te reirei ake tabeman,” e taku. N taai akekei, e a tia ni kabanea ana tai ae mwaiti ma raoraona ni karaoi mwakuri aika aki raraoi. Ma imwiin nooran te kaokoro ni maiuia ataein te reirei n ana reirei te Ekaretia, “E bua irou te nano ni kan karaoi bwaai akanne,” e kabwarabwara.

E karekea ana koaua n te euangkerio Ryan, ao a bon rangin ni kakatonga ana karo ma te bitaki ni maiuna bwa ngke e titirakiniia aia kariaia bwa nna bwabetitoaki man kamatoaaki, a kaman tauraoi n atonga raoi ae kangai eng. Ryan e kakiia raoraona ni kawai. E a tia ni karekeia aika boou.

Ngke e tuangiia ana karo bwa ana ongora irouia mitinare ma, “ti bon aki butimwaia,” e uringnga George. A teimatoa, n tia n noora te bitaki are e tia ni uotia te euangkerio nakon maiun Ryan, ngaia ae ataia bwa e karaoa ae tamaroa te Ekaretia. Bitakin katein Ryan e bon rangin ni kinaaki ngaia are n ana kabanea n ririki n ana Kuura te Ekaretia, e aranaki bwa te ataeinimwaane ae mataniwi, te karineaki e aki toki ni katauaki ibukin ataein te reirei ae a tia ni kabanea ana tai n te reirei.

Tabeua bitaki ni katein Ryan e tara ni kamiimi nakoia ana karo n te moan tai. Tera bukin, te katooto bwa a kona n ana nanona bwa e na aki amwarake ni moan Tabatin te namwakaina? Ma ngke e kabwarabwara bukin te aki mamatam Ryan, a noora te bitaki ae korakora ni maiuna ana karo are a kantaningaia.

Michael, tarin Ryan ae uarereke riki, e noora bitakin maiun tarina ao e ongora nakon te euangkerio. “E moana irirakin ana waaki ni kakukurei te Ekaretia, ao te bwai are e reke iai bwa n tainako ngkana e oki, e kukurei,” e taku Michael. “I bon kaotai nakoia mitinare. I tangiria ni wakina te reirei. I tangiria ni bwabetitoaki ao ni kamatoaki.”

Inanon aia tai n anga reirei mitinare nakon Michael iaon reirei ibukiia ake boou, ao e a moana ongoraana tinana are Alitiana. Aio e bon kaira naba kaainabana, ao imwiina ao a kaai n reke aia koaua George ma buuna.

E reke naba ana tai Ryan ni bwabetitoia ana karo nakon te Ekaretia n 2006, n te tai ae uarereke imwain nakona ni Mitinare n te NuTiran Wellington Mition. Imwina riki, imwain nakon Michael ni mitinare, e bon reke naba ana tai n raoniia ana karo ngke a rin n te tembora. E rin Unimwaane Michael Kumar n te Utah Salt Lake City Maiaki Mition n Aokati 2008, teutana te tai imwain okin Ryan mai New Zealand.

Kabwakaan te kabuanibwai ao boutokaan natim te mwaane n nako ni mitinare n te itera ni kabanemwane bon te bwai ae kanganga arona irouin te utu ae Kumars. Ana karekemwane te Tari Kumar e bon kabaeaki nakon boon aia auti ao katabeaia tabeua. Ma a bon karaoi aika riai ni karaoaki; te utu ae bwanin a oota n riaina. Te katooto, ni katoa tai Tari Kumar e kukurei n taekinna bwa ana bon kana aia katairiki are a “tataneiai” iai, ao te utu ae bwanin a oota ae ana bon akea tannaia n aia katairiki. “Bon iai boong ake ti a bon tii kana naba te kariki ao te koko,” e uringa Michael.

E taku Ryan bwa e kakaitau ibukin aia anganano ana karo. “I ataia bwa a bon matoatoa nanoia ni koaua nakon aia berita ae tabu ake a tia ni karaoi.”

E taekinna tarin Ryan are uarereke bwa imwiin rairakiia, “tia konai riki ara kanganga ngkana ti keiakin bwa te utu. Ea tia ni buokiira Tamara are I Karawa bwa tina tokanikai.” Ea tia ni buokiira Tamara are i Karawa bwa tina tokanikai.”

Rairakin te Utu aei e rootii naba maiuiia tabeman. Uoman ai tariia Michael ao Ryan ake a roko ni maeka ma te utu ae Kumar a rineia bwa ana ongoraa aia reirei mitinare ao ni kaaina te Ekaretia.

Kakabwaia man aia anganano te utu ae Kumar bon kakabwaia n rabwata ao n tamnei, E taku Tari Kumar. Ea tia n reke aia anga ni karekemwane ae mwaiti riki ni kaitarai kainanoia. Ao imwiin are e nako nakon ana mwakuri ni mitinare Michael, ao te Tari Kumar e a reke ana mwakuri ae boou are e a kona iai ni kaitiaka boon aia auti ni waekoa riki.

Ma kakabwaia n tamnei ake a tia ni karekei te utu ae Kumar a bon tia n riki bwa bwaai aika kakawaki riki inanon maiuiia. A kunea George ao Alitiana te rikirake inanon nakoaia—George bwa te beretitenti n aia kooram unimwane n te Lami Second Ward, Suva Fiji North Stake, ao Alitiana bwa te kauoman ni kauntira n te Moanrinan uoote.

E ataia Ryan bwa ana taratara iaon maiuna ea bon rangi n okoro ma raoraona aika mwaiti: “E a bon rereke naba te bwai ae n na karaoia— te bwai teuana bwa karikirakean Ueana.” N ana babaire ibukin taai aika imwaaina, e taku, bwa te euangkerio e anganiia ake a kakoauaa “taraakin bwaai man itera ake akea tokiia”

A bon kaman tia n reireinaki George ao Alitiana tuan te aro ni Kiritian imwain ongoraeakinan te euangkerio. Ma a bon aki kunea te rau inanon ake a tia n reireiaki. “N aro ake tabeua,” E taku te Tari Kumar, “ko reireinaki bwa kona maaka unin te Atua—kona maaku. Ma e anganiko riki am tai Ana Mwakuri ni Kamaiu Iesu Kristo.”

A tia ni kataia te utu ae Kumars ni kabongana raoi reken te kauoua n tai anne.

Te Utu ae Te Naivaluvou

A kataboroa mwaitiia kaain aia utu Peni ma Jieni ngke a anaiia aman ataeinnaine mai Vanuatu ake a reirei n te Fiji LDS Church College. Ma te utu ae Naivaluvous aki noora aei bwa te karea. A namakinna bwa e a bon tia ni kakorakoraaki kakabwaiaia ibukin karaoana. Teuana mai ibuakon kakabwaia akanne, ae a kakoaua, bon kaainakin aia utu iroun te merimei Hagoth, are bungiaki n Tianuare 2009.

Ni moan 2008 Bitiobi ao Titita Naivaluvou man te Tamavua Uoote, Suva Fiji Meang Titeiki, a ongo bwa uoman ataein te reirei ma Vanuatu a kainanoa aia tabo ni Maeka, ngaia are te utu ae Naivaluvou a tara aron aia kangaanga. Natiia mwaane, Soane, 18 ao Ross, 16 a raroa nako bwa a kaea aia reirei ae reirein te Aro i Tonga, abaia aia bakatibu mai iroun tamaia. Aine ake uoman mai Vanuatu a mamaeka, irouia utu aika tiaki kaain te aro iaon Suva, ao are e bon rangi ni boobuaka nakoia aia karo. Ataeinnaine aika uoman aikai ana bon rangi n nakoraoi ibukin raoraonakin Andrea Naivaluvou ae bon 13 ana ririki; Andrea bon kaain naba te Church College ao e okioki imwiin tawanou imwain ae a nako ni mwakuri ana karo. Ngaia are a baireia te Tari ao Titita Naivaluvou bwa ana kaoia ataeinnaine ake mai Vanuatu bwa ana maeka ni mweengaia n akea boona.

A kairoro ataeinnaine aikai bwa ana ibuobuoki ni boon tikuia, ma are a kabanea e bon kee iaan iteran are kakabanea mai imwaaina—te kakabwaia nakoia aia utu.

Inanon Eberi ao uoman riki ataeinnaine mai Vanuatu a manga roko ao n namakina te aroaro inanon mweengaia te utu ae Naivaluvou. Te tai ae uarereke imwiina ao a manga titiraki naba ataeinnaine aika uoman aikai bwa a konaa naba ni maeka irarikiia. A butimwaeaki ma te kukurei irouia te utu ae Naivaluvous.

E na kanga ni mwakuri ni karekeaia aman kairake inanon mweengam? “Tia tia ni karekea te reitaki imarenara kaanga ai bon natira aine,” e taku Bishop Naivaluvou. A kamatataa te utu ae Naivaluvous mai moana bwa ataeinnaine aikai a katauaki bwa ana riki bwa kaain te utu. Ataeinnaine ake aman mai Vanuatu aikai bon iai irekerekeia, ma inanon mweengaia te utu ae Naivaluvou ao a karaoia kaanga taari ngaiia aika bungiaki irouia aia karo ae ti temanna. Ao Andrea Naivaluvou e moanna ni araniia bwa “kaanga tariu,” e taku; ataeinnaine ake a ikawai riki nakoina a bon tataraia ao ni buobuokia ni bwain ana reirei ngkana e kainanoia. Ataeinnaine aika aman aikai a moanna ni weweteiia Bitiobi ma Titita Naivaluvou Ta ao Na— “Dad” ao “Mom” n te taetae ni Fiji.

Aio bon te moan tai, ae taekinna Titita Naivaluvou, bwa ataeinnaine mai Vanuatu ake a reirei n ana Reirei te Ekaretia ae Rietaata a konaa ni maeka ma utu aika kaain te aro. Ana karo te ataeinnaine temanna, are e roko ni kawariia, e kaota ana kaaitau ae moan te bati nakoia te utu ae Naivaluvous ibukin aia tangira are a tia ni kaotia nakon natina te aine.

E katerea Naivaluvou bwa temanna te aine, ae natin te beretitenti n te mwakoro iaon Vanuatu, bon te banna nakon ana utu rinanon ana onimaki; E taekinna Bitiobi Naivaluvou bwa te banna are anga e bon buoka ana utu bwa ana katuua riki te katamatebwai iaon booki aika tabu ao te tataro n te utu.

A taekinna taangaia Naivaluvous bwa a bon tia ni karekei kakabwaia n rabwata ibukina bwa a tia ni bwaina te ibuobuoki ma tabeman. Bwaai ake a kakarekei a tia ni karakaaki. Ao e kakoaua Titita Naivaluvou bwa te kakabwaia ibukin manga bikoukouan natina imwiina 13 te ririki e bon irekereke ma nanoia ni kan tibwaua aia tangira ma tabeman.

Ngke a oki natiia te utu ae Naivaluvous ni banen aia ririki n reirei i Tonga, ao ngaiia naba a bon kariaia ataeinnaine aikai bwa ana riki bwa kaain te utu. Ma tao Soane e konaa n kariakaki bwa e na aki konaa n araniia ataeinnaine aikai bwa mwanena raoi. E kunea bwa e bon tau bwa e na iraorao ma temanna ibuakoia ataeinnaine aikai. E kataia n riki bwa te oi ni mwaane.

Ngke a bane aia tai n reirei ataeinnaine ake aman ao a oki nakon mweengaia i Vanuatu ni banen 2008, te karaure bon te bwai ae urua te nano, e uringa Bitiobi Naivaluvou. Titebo ma ngaia ao kaainabana a kaboo nakoia natiia aine aika aman. Ao ngke e a manga moanaki te reirei n te ririki ae boou n 2009, ao te utu ae Naivaluvous a rangi ni kukurei ni butimwaeia aman “natiia aine” ngke a manga oki— ma uoman riki.

Ma ti aua ruu ni matu n aia auti, tabeman a miiakinna bwa ana kangaa ni karekea n neia riki onoman ataeinnaine n ikotaki ma bon natiia te aine ao natiia ae uarereke. Ma e waekoa n reke aron mwakuriana iroun ana utu Naivaluvou n akea te kanganga.

N tokin te tai, ao bon tiaki taraakin am tabo ae onoti. Ma bon taraakin karababaan aia tangira imarenaia.

Asenaca Ramasima

Inanon 2008, ao e reke iroun Asenaca Ramasima uoua kaniwanga aika a rianako aroia irouiia ataein te reirei n te Fiji LDS Church College. Te Moan, e rineaki bwa te dux, ke te kabanea n rietata n te reirei. Te kaniwanga anne e airi ma te reirei ae aki roo. Ma e bon karekea naba te kaniwanga ae te Lion of the Lord Award, are anganaki ataein te tieminarii ake a kakaota te banna ae tamaroa. E bon rangi ni kawakina te kauoua ni kaniwanga aei nakon te moan, bwa bon kauringaan arona ni kataia ni kateimatoa onimakinan Tamana are I Karawa inanon maiuna te bong teuana ma teuana.

E a tia n namakinna Asenaca, aron korakain te maiu, e ngae ngke ai tibwa 19 ana ririki. Ao e bon teimatoa naba ni karekea te kukurei— kakukurein te rabakau ae e a ataia bwa bon iai ana utu ae akea tokina bwa ibukina ae a tia ni kabaeaki n te Suva Fiji Tembora n 2001 ao kakukurein atakin ae e kinaaki man tangiraki iroun Tamana are i Karawa.

Asenaca bon te bina maibuakoia niiman ataei, imwiia tarina aika aman. Ngke e mate tamaia, e uringa, tariia te mwaane ae te ikawai, are e bon mitinare n te tai anne, e kaumakiia nikabane bwa ana uringa bwa tamaia e bon aki bua; e na teimatoa ni memena irarikiia.

Mwanena a riki bwa taan karekei kainanoia ibukin aia utu, ao tinaia e riki bwa te tia kamatoai tamneia bwa aonga n teimatoa n ikoikotaki. Ataei aikai a tia ni teimatoa ni rereke kainanoia inanon iriirarikin maiuiia aia karo.

“Tamau bon te tia kaunganano nakoiu. E aki toki n reireinai, ‘Mwakuri korakora, mwakuri korakora,’ a taku Asenaca ma tein bwanana ae bebete. Te mwakuri korakora n te reirei bon te anga ibukin karineakin tamana ao buokan tinana. Te reirei n akea te roo n raonaki ma te kaniwanga ibukin te ataei mai ieta bon te buoka ae materaoi are e a tia ni karekea Asenaca ibukin ana reirei.

E bon karekea naba kamatoaan rabakauna n tamnei man bannaia ana karo. “Ti bon reireinaki ni katoabong rinanon kamatebwaiakin booki aika tabu n te utu ao man reirei mai irouia ara karo,” E taku Asenaca. E reitia man taku tinana, bwa e bon teimatoa naba ni karikirakea kamatatoatoakiia ana utu.

Ana kamatebwai Asenaca i bon irouna e buokia ni kateimatoaa ao ni kakorakoraa ana onimaki iroun Iesu Kristo. E karekea ana tai ibukin kamatebwaiakin booki aika tabu e ngae ngke tao e tabe ana tai.

Ana onimaki iroun Iesu Kristo e a tia ni buokiia ni kateimatoaa ni kaania ma Tamana are I Karawa bwa e aonga n bubuti kairakina mai irouna. “I ataia ae E bon tatauraoi ikekei,” e taku. “Ngkana I kakaraoa ae tangirai bwa nna karaoia, E na bon tatauraoi ibukiu, ao Tamneina e na kamatoaa nakoiu te bwai ae eti.”

E rangi n ibuobuoki te kairiri anne ngkana iai ataeinnaine tabeman aika tuangnga bwa ana “kakukureiia” n aron are a kakaraoia— mooi manging, te moko, katinanikuan tuan te itiaki. Ma “bwaai akanne a bon kaitarai au iango,” E taku Asenaca, ao ibukin ana onimaki ao kawakinakina are e namakinna n ana kairiri Tamana are I Karawa, “I kona n taekina ae I rawa.”

Te mwakuri n ibuobuoki n te Ekaretia, e taekinna, bwa ea tia ni buokia ni karikirakea ana koaua bwa e aonga n aki nanououa. Anne e na bon rangi ni kakawaki ngkana e bane ana reirei n ana Kuura n Reirei te Ekaretia Ae Rietaata, bwa ibukina e kantaningaia imwiina bwa e na konaa n nako n reirei i Bringham Young University i Provoh, Utah, ngke tao i BYU Hawaii n reiakina te mwakuri ma te mwane.

Taabo akanne a bon rangi n raroa nako man mweengaia ana karo are i tinanikun kaawan Suva. E na konaa ni kakamaku kitanikin mweengam nakon te tabo ae raroa? E iangoa te titiraki aei Asenaca inanon tabeua te tai, ao imwiina e moa ngare. Eng, e kaeka— ma e na karaoia bwa e aonga ni koro bukin ana iango.

E bon rangi ni bebete kakoauan ae Asenaca e na karaoa nanon are e taku. E ngae n anne, ea bon tia ni karaoa ae tamaroa ni kakoroi bukin ana iango. Ao n aekakiia naba kaain te Aro i Fiji, ea bon tia ni karikirakea tamneina ao rabwatana rinanon kateimatoan ana onimaki ao kawakinakin tuua.

Tamnei iroun Don L. Searle

George, Alitiana, ao Ryan Kumar.

Inanon ana tai Unimwaane Michael Kumar ni karaoa ana mwakuri ni mitinare n te Utah Salt Lake City Maiaki Mition.

Imoa: Peni, Jieni, ao Andrea Naivaluvou. Ibuki: Soane ao Ross Naivaluvou.

Suva Fiji Tembora.

Boretiia