“Ang mga Kontribusyon ni Martin Harris,” Kinatibuk-ang Saysay sa mga Pagpadayag (2016)
“Ang mga Kontribusyon ni Martin Harris,” Kinatibuk-ang Saysay sa mga Pagpadayag
Ang mga Kontribusyon ni Martin Harris
Pagka-1827, si Martin Harris nakatukod og komportable nga kinabuhi alang sa iyang kaugalingon didto sa Palmyra, New York. Sa miaging sobra sa 14 ka tuig, nakaangkon siya og 130 ka ektarya nga umahan, nakapaginansya nila pinaagi sa iyang kakugi ug moderno nga mga ideya, ug nakatukod og nindot nga balay. Naminyo siya ni Lucy Harris niadtong 1808, ug ang magtiayaon adunay lima ka anak, ang tulo niini nabuhi ngadto sa pagkahamtong. Ang talento ni Martin ug kaadunahan namatikdan gayod sa mga silingan, nga naghunahuna niya isip “kugihan, mapaningkamoton nga mag-uuma, maalamon sa iyang mga pagkalkulo sa negosyo, dili gastador ang iyang mga gawi, ug … mauswagon nga tawo dinhi sa kalibotan.”
Karon sa edad nga 45 ug nagpahimulos sa mga bunga sa iyang mga paghago ug sa pagtahod sa iyang mga kaubanan, si Martin gani mikonsiderar nga manuhol og tawo aron moatiman sa iyang umahan sulod sa pipila ka bulan aron makabiyahe siya. Apan sa dihang nagsugod siya sa paghunahuna niini nga pagbiyahe, gibisitahan siya ni Lucy Mack Smith, nga misulti og pipila ka makapaintriga nga balita.
Si Martin Harris nasayod sa kadaghanan sa istorya: Usa ka anghel mibisita ni Joseph Smith ug mipadayag niya nga adunay usa ka talaan nga anaa sa mga palid nga ginama sa metal nga gilubong sa usa ka bungtod duol sa iyang balay. Sulod sa tulo ka tuig, si Joseph nagbantay ug naghulat.
Karon si Lucy Smith miabot aron sultihan si Martin nga sa kataposan, nakuha na sa iyang anak ang mga palid gikan sa anghel ug matinguhaon nga makakita niini nga mahubad. Si Joseph ug ang iyang pamilya walay ikagasto aron mamantala ang paghubad, apan si Martin Harris makahimo. Si Lucy Mack Smith mihangyo ni Martin kon pwede ba siyang mobisita ni Joseph. Miuyon siya, ug ang iyang asawa, si Lucy Harris, miinsister nga mokuyog usab.
Si Joseph Smith lagmit mikonsiderar ni Martin Harris nga usa ka higala. Nasultihan na niya kaniadto si Martin kalabot sa mga pagbisita sa anghel ug sa pagkaanaa sa mga palid. Gibugtian ni Martin ang iyang pakighigala; iyang gipatrabaho si Joseph Smith isip mamumuo sa iyang umahan sa ting-adlaw ug nakita nga siya kasaligan.
Apan si Martin tingali adunay gitago nga mga pagduhaduha. Sa kaulahian iyang gisultihan ang usa ka tig-interbiyo nga sa dihang iyang nadungog ang istorya bahin sa mga palid sa unang higayon, naghunahuna siya nga si Joseph ug ang iyang mga higala nga tigkalot og mga bahandi nakakaplag lang og karaang tumbaga nga takuri. Sa gihapon, si Martin usa ka relihiyoso nga tawo. Gani ang uban naghunahuna nga matuotuohon siya sa iyang mga panglantaw, nagbugalbugal nga mitawag niya og “daling mailad og panan-awon.” Tingali ang kabukas sa iyang hunahuna mahitungod sa talagsaong kasinatian kabahin sa kinabuhi ang nagtugot kaniya nga ikonsiderar ang gisulti ni Joseph. Si Lucy Harris dihadiha mituman sa iyang saad nga bisitahon si Joseph, gani mitanyag nga siya mismo motabang sa galastohan sa paghubad sa mga palid. Si Martin, hinuon, nagpabiling mapanagan-on, tingali nagkinahanglan pa og panahon sa paghunahuna.
Atol sa tinglarag ug sayo sa tingtugnaw, ang daotang mga silingan misulay sa pipila ka higayon sa pagkawat sa mga palid gikan ni Joseph. Niining delikado nga sitwasyon, nakadesisyon siya nga mobalhin kuyog sa iyang asawa, si Emma, ngadto sa panimalay sa mga ginikanan ni Emma didto sa Harmony, Pennsylvania. Bisan unsa pa man ang hinungdan sa kanhi pagpanagana ni Martin, nakahukom siya nga kinahanglan siya nga motabang ni Joseph. Nakigkita siya kaniya didto sa usa ka imnanan sa Palmyra, mihatag niya og $50 nga pilak, ug miingon, “Ihatag ko [kini] kanimo aron mahimo ang buhat sa Ginoo.” Sa dihang si Joseph miinsister nga kini usa ka utang, si Martin mipasabot sa iyang tinguha nga libre kining ihatag alang sa katumanan sa paningkamot.
Sa kadugayan, si Lucy Harris nagsugod sa pagduhaduha sa istorya ni Joseph, tingali tungod sa pag-insister ni Joseph nga pabiling itago ang mga palid aron dili makit-an. Kini nga pagsuspetsa misangpot sa iyang kasuko sa nagkadugang nga interes ug kasuod ni Martin ngadto ni Joseph. Ang relasyon ni Martin ngadto sa iyang asawa nagkaproblema na, ug ang iyang pagsuporta sa mga paningkamot ni Joseph Smith maoy hinungdan nga nagkagrabe ang wala pagsinabtanay nilang duha.
“Ako Dili Makabasa og usa ka Sinelyohan nga Basahon”
Wala madugay human sa pag-abot sa mga Smith sa Harmony, si Martin mibisita kanila ug mipahayag sa iyang tinguha sa pagtabang ni Joseph. Misugyot siya nga mobiyahe sa silangang bahin sa New York City dala ang usa ka sinulat sa pipila ka titik diha sa mga palid aron ipakita kini ngadto sa mga iskolar. Tingali gusto niya og dugang nga pasalig nga ang mga palid tinuod, o naghunahuna siguro siya nga ang usa ka pagpamatuod makatabang kanila aron makahulam og kwarta sa pagmantala sa gihubad. Sa bisan unsang panghitabo, miinsister siya nga ang Ginoo miaghat kaniya sa pagbiyahe.
Nianang higayona, si Joseph o si Martin walay daghang nasayran mahitungod sa pinulongan diha sa mga palid. Ang ila lamang nasayran mao ang gisulti ni anghel Moroni ngadto kang Joseph: nga usa kini ka rekord sa karaang Amerika. Sa ingon niana, imbes nga mangita og usa ka iskolar nga adunay kahibalo sa Ehiptohanon (nahibaloan ni Joseph sa kaulahian nga ang pinulongan diha sa mga palid gitawag og “inusab nga Ehiptohanon”), mibisita si Martin og pipila ka iskolar nga adunay interes sa karaang kapanahonan, ilabi na sa karaang kapanahonan sa Amerika.
Mibiya siya pagka-Pebrero 1828, ug nagpadulong sa Siyudad sa New York, mihunong siya sa Albany aron mobisita ni Luther Bradish—kanhi residente sa Palmyra ug higala sa pamilya nga nakabiyahe lukop sa tibuok Near East ug Egypt. Si Martin nangayo niya og opinyon kon kinsa ang angayng adtoon kalabot sa paghubad ug dayon mipadayon ngadto sa New York aron mobisita ni Samuel L. Mitchill, usa ka batid sa pinulongan ug usa sa nag-una nga mga iskolar sa kultura sa karaang Amerika. Human sa pag-eksamin sa mga titik, si Mitchill mipadala dihadiha dayon ni Martin ngadto ni Charles Anthon, usa ka batan-ong propesor sa gramatika ug mga pinulongan sa Columbia College. Si Anthon daan nang nangolekta og mga istorya ug mga pakigpulong sa mga American Indian aron imantala ug madasigon nga misusi sa dokumento nga gidala ni Martin ngadto kaniya.
Giangkon ni Martin nga si Anthon namahayag nga ang mga titik tinuod hangtod nga iyang nahibaloan kon giunsa ni Joseph Smith pagbaton niini. Misugyot siya nga dad-on ni Martin ngadto kaniya ang mga palid. Mibalibad si Martin, ug mitubag si Anthon, nga misubli sa mga pulong sa usa ka bersikulo diha sa Isaias, “Dili ko makabasa sa usa ka sinilyohan nga basahon.” Bisan kon sa wala madugay milimod si Anthon sa mga detalye sa istorya ni Martin bahin sa ilang panaghimamat, kini among nasayran: miabot si Martin gikan sa iyang mga pagbisita sa mga iskolar sa silangan nga mas nakumbinser kaysa kaniadto nga si Joseph Smith gitawag sa Dios ug nga ang mga palid ug mga titik karaan. Siya ug si Joseph sa kaulahian nagtan-aw niini nga pagbisita ngadto ni Anthon agig katumanan sa propesiya ni Isaias (nahisgotan usab mismo sa Basahon ni Mormon) sa “usa ka basahon nga pinatikan, nga igahatag sa mga tawo niadtong usa nga maalam, nga magaingon: Basaha kini, nangaliyupo ako kanimo; ug siya magaingon: Ako dili makahimo, kay kini pinatikan.”
“Pahunongon ang mga Baba sa Dili Maalamon”
Atol sa tingpamulak ug sa sayo nga bahin sa ting-init sa 1828, si Martin maoy tigsulat samtang ang batan-ong manalagna midiktar sa hubad. Bisan kon ang proseso ingon og milagroso ngadto niya, si Martin nag-amping sa gihapon nga dili malingla. Kausa iyang giilisan ang kang Joseph nga bato sa manalagna og laing bato aron makita kon si Joseph makabantay ba og kalainan. Sa dihang si Joseph dili makapadayon sa paghubad, si Martin mikompisal sa iyang pagtiawtiaw ug giuli ang bato sa manalagna. Sa dihang si Joseph nangutana niya kon nganong gibuhat niya kini, si Martin mipasabot nga gusto niyang “pahunongon ang mga baba sa dili maalamon, nga misulti niya nga nakahibalo na ang Propeta niana nga mga pulong ug gisubli lamang kini.”
Bisan kon si Martin sinsero nga mituo, ang iyang asawa misamot ang kasuko. Si Lucy Harris mabalak-on, masabtan lang, nga basin si Martin makahimo og dakong risgo sa pinansiyal nga motabang sa pagmantala sa basahon, nga ang iyang kahigalaan mobugalbugal sa pag-apil sa iyang bana sa unsay ilang gitan-aw nga buluhaton sa pagpangilad, ug wala ra panumbalinga ni Martin ang iyang mga gibati. Nasakitan usab si Lucy sa paagi sa pagdumili ni Joseph sa matag higayon nga mosulay siya sa pagtan-aw sa mga palid, ug padayon niyang gisulsolan si Martin aron pakit-on siya og pipila ka ebidensiya sa abilidad ni Joseph sa paghubad.
Aron mawala ang kasuko ni Lucy, si Martin mihangyo ni Joseph sa “pagpangutana sa Ginoo pinaagi sa Urim ug Thummin” kon mahimo ba siyang “modala sa mga sinulat sa panimalay ug ipakita kini” ngadto sa iyang asawa ug sa uban. Si Joseph gusto nga malipay si Martin tungod sa iyang gipakita nga pakighigala “sa dihang siya daw walay yutan-ong higala nga motabang o mobati.”
Si Joseph nangutana alang sa iyang higala. “Ang tubag,” miingon si Joseph, “nga dili mahimo. Si [Martin] wala matagbaw niini nga tubag, ug nagtinguha nga mangutana ako pag-usab. Gibuhat nako, ug ang tubag mao lang gihapon. Sa gihapon wala siya makontento, pero miinsister nga mangutana na sab ko sa makausa pa. Human sa pagsige og hangyo nangutana na usab ako sa Ginoo, ug ang pagtugot gihatag kaniya nga madala ang mga sinulat sa piho nga mga kondisyon.” Nga ipakita ni Martin ang nahubad nga mga pahina ngadto lamang sa iyang asawa, mga ginikanan, igsoong lalaki, ug umagad nga babaye.
Nalipay, si Martin Harris mipauli sa panimalay dala ang mga pahina sa manuskrito ug gipakita kini ngadto sa iyang asawa. Hinuon, wala niya ampingi ang bililhon nga manuskrito sumala sa gimando nga pag-amping, ug wala madugay nawala kini. Kon sa unsang paagiha kini nahitabo usa na lamang ka pagbanabana. Usa ka komon nga balikbalik nga tabitabi nga gikuha ni Lucy ang mga pahina gikan sa kabinet ni Martin ug gisunog kini, bisan kon iyang gilimod ang bisan unsa nga responsibilidad sa pagkawala niini. Ang uban, lakip ni Joseph Smith, nagsuspetsa nga adunay panagkumboya sa habig ni Lucy Harris o tingali sa uban.
Gibuhat ni Martin ang tanang paningkamot aron makit-an ang manuskrito, nahadlok sa hilabihan sa pagtug-an kang Joseph sa unsay nahitabo. Gani iyang “gipanglangkat ang mga higdaanan ug ang mga unlan” apan wala didto. Sa dihang miadto si Joseph sa panimalay sa iyang mga ginikanan human sa pipila ka semana, naghinamhinam sa balita, si Martin mapanagan-ong milakaw og tulo ka milya paingon sa panimalay sa mga Smith sa Manchester. Samtang hapit na siya moabot, naglakaw siya “sa hinay ug inihap nga lakang padulong sa balay, ang iyang mga mata mahunahunaong nagtutok sa yuta. Sa pag-abot niya sa ganghaan, wala niya kini ablihi apan mipatong sa koral, ug milingkod didto og dugay-dugay nga ang iyang kalo nagtabon sa iyang mga mata.”
Sa kataposan misulod ra siya, ug walay gana nga mikaon sa giandam nga panihapon alang niya, dayon iyang “giduot ang iyang mga kamot sa mga kilid sa iyang ulo ug mihilak sa tono sa hilabihan nga kasakit, ‘O! Giwagtang ko ang akong kalag!’” Si Joseph nakasabot dayon sa unsay nahitabo. Iyang gimandoan si Martin sa pagpauli ug pangitaon pag-usab ang manuskrito, apan si Martin miinsister ang dugang nga pagpangita walay kapuslanan.
Naluya ug nasagmuyo, si Joseph mipauli ngadto sa Harmony ug, milakaw dili kaayo layo sa iyang panimalay, nag-ampo alang sa kaluoy. Ang anghel mipakita ug mihatag pag-usab ni Joseph sa Urim ug Thummim, o sa mga ighuhubad, nga unang nadawat ni Joseph kauban sa mga palid apan nawala kay “giluya [niya] ang Ginoo sa paghangyo kon mahimo ba nga dad-on ni Martin Harris ang mga sinulat.” Gamit ang Urim ug Thummim, si Joseph nakadawat sa labing una sa iyang mga pagpadayag nga karon anaa pa.
Karon nailhan nga Doktrina ug mga Pakigsaad 3, ang pagpadayag nangasaba ni Joseph: “Ug tan-awa, unsa ka kasagaran ikaw milapas sa mga sugo ug sa mga balaod sa Dios, ug nadala diha sa mga pagdani sa mga tawo kay, tan-awa, ikaw wala unta mahadlok sa tawo labaw pa kay sa Dios.” Hinuon, nakahatag kini og paglaom: “Hinumdomi ang Dios maluloy-on. Busa, paghinulsol niana nga imong nabuhat nga supak sa sugo diin Ako mihatag kanimo, ug ikaw sa gihapon pinili ug ikaw gitawag pag-usab ngadto sa buhat.”
“Siya Akong Tugotan sa Pagsud-ong”
Sulod sa mga bulan si Martin Harris nagpabilin sa iyang panimalay sa Palmyra, nahasol sa pagkawala sa manuskrito. Nasagmuyo usab siya sa pagkadiskobre nga ang iyang asawa ug ang uban nagtinguha sa pagdaot ni Joseph Smith ug himoon siya nga usa ka mangingilad nga nag-apas lang sa kwarta ni Martin. Nangandoy alang sa pakig-uli ug nagdala sa balita bahin niining makapabalaka nga mga paningkamot, gibisita niya si Joseph Smith sa Harmony niadtong Marso 1829.
Nahupay si Martin, si Joseph nakabaton og kapasayloan ug nangandam sa pagpadayon sa paghubad. Si Martin mihangyo sa makausa pa og kahigayonan nga motan-aw sa mga palid. Nagtinguha siya og lig-ong pagsaksi nga “anaa ni Joseph ang mga butang nga iyang gipamatud-an nga iyang gikuha,” tingali aron mawagtang ang anaa pa gihapon kaniyang mga pagduhaduha ug sa pagtabang niya nga maagni si Lucy. Si Joseph nakadawat og pagpadayag alang ni Martin, nga makita karon diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 5. Dinhi niini, ang Ginoo mipadayag nga tulo ka saksi ang mahimong tawagon aron makakita ug mohatag og pagpamatuod bahin sa mga palid. Dayon, sa kalipay ni Martin Harris, ang Ginoo misaad kaniya nga “kon siya mogawas & moyukbo sa akong atubangan & magpaubos sa iyang kaugalingon pinaagi sa hugot nga pag-ampo & sa pagtuo inubanan sa pagkamatinud-anon sa iyang kasingkasing, niana Ako motugot kaniya nga makasud-ong sa mga butang nga iyang gitinguha nga makita.” Ang pagpadayag nag-ingon usab nga ang katinuod sa basahon motakdo sa mensahe niini kaysa mga palid, ug daghan ang dili motuo bisan pa kon si Joseph Smith “mopakita kanila sa tanang butang.”
Ang buhat sa paghubad gisugdan na usab sa makugihon niadtong Abril 5, 1829, sa dihang ang bag-ong miabot nga si Oliver Cowdery mipuli sa tahas nga tigsulat. Si Joseph ug si Oliver nagsugod kon asa si Joseph ug si Martin nahunong kaniadto, dapit sa sinugdanan sa basahon ni Mosiah. Apan pagka-Mayo, samtang hapit na sila mahuman sa Basahon ni Mormon sama sa anaa nato karon, naghunahuna sila kon balikon ba nila sa paghubad ang nawala nga bahin. Sa pagtubag niini nga pangutana, ang Ginoo mihatag ni Joseph Smith og laing pagpadayag, karon anaa sa Doktrina ug mga Pakigsaad 10. Ang pagpadayag nagkompirmar sa gikahadlokan ni Joseph nga panagkumboya: “Tan-awa, si satanas nagbutang niini ngadto sa ilang mga kasingkasing sa pag-usab sa mga pulong nga imong ipasulat.” Hinuon, ang Ginoo mipaneguro ni Joseph nga Siya adunay dugay na nga giandam nga solusyon. Si Joseph gimandoan nga dili hubaron pag-usab ang nawala nga bahin apan ilisan kini sa hubad sa “mga palid ni Nephi,” nga naglangkob og susama nga panahon. Sa ingon niana, ang Ginoo mobalda sa mga plano sa mga nagkumboya ug motuman sa mga pag-ampo sa karaang Nephita nga mga tigtipig talaan, kinsa nagtinguha nga kini nga mga sinulat “motungha ngadto niini nga katawhan.”
“Nakita na sa Akong mga Mata”
Sa dihang ang paghubad hapit na mahuman, si Martin, uban nila ni Oliver Cowdery ug David Whitmer, mihangyo ni Joseph alang sa kahigayonan nga mahimong sinaaran nga mga saksi sa mga palid. Si Joseph nangutana pag-usab ug nakadawat og pagpadayag nga karon anaa sa Doktrina ug mga Pakigsaad 17, nagsaad sa matag usa sa kalalakin-an nga makasaksi sila sa mga palid kon sila “mosalig sa akong pulong” uban sa “hingpit nga katuyoan sa kasingkasing.”
Si Martin Harris sa walay pagduhaduha nalipay kaayo nga tugotan siya nga makakita sa mga palid, apan pagka-Hunyo 1829, sa dihang ang tulo ka lalaki misulay sa pag-ampo ug sa pagsud-ong sa mga palid gikan sa anghel, sa sinugdanan napakyas sila. Si Martin nahadlok nga “ang iyang presensya mao ang hinungdan nga kami wala makadawat unsay among gitinguha.” Mibiya siya, ug sa madugay human niana ang anghel nagpakita ug gipakita si Whitmer ug si Cowdery sa mga palid. Nangita si Joseph ni Martin ug nakit-an siya didto sa layo nga distansya. Nag-ampo siya, ug miapil kaniya si Joseph. Sa wala madugay nadawat niya ang pagpakita nga dugay na niyang gipangandoy. Human makasaksi sa mga palid, siya misinggit, “Igo na kini, ’igo na kini; nakakita na ko, nakakita na ko.”
“Ikaw Dili Maibog sa Imong Kaugalingon nga Kabtangan”
Nalig-on niining milagroso ug makapalambo sa pagtuo nga kasinatian, si Martin mipasalig pag-usab nga mohatag og pinansiyal nga suporta alang sa pagmantala sa Basahon ni Mormon. Si Joseph Smith nakig-istorya sa pipila ka tigmantala didto sa Palmyra ug sa Rochester, New York. Nanghinaot siya nga iyang makombinser si Egbert B. Grandin sa Palmyra sa pagmantala sa basahon, ug si Martin ang nakigsabot. Ang presyo ni Grandin $3,000 alang sa dili kasagaran nga dinaghan nga pag-imprinta sa 5,000 ka kopya, apan dili niya dawaton ang pag-type o sugdan ang trabaho hangtod nga si Joseph o si Martin “mosaad nga seguradong mobayad sa pag-imprinta.” Kinahanglang isaad ni Martin nga ibugti ang tanang kabtangan diin siya adunay legal nga katungod.
Kining gutlo sa pagdesisyon mosulay sa kalig-on sa pagsalig ni Martin Harris diha ni Joseph Smith ug sa iyang pagtuo sa Basahon ni Mormon. Nagtinguha og giya, nakigsulti siya ni Joseph, kinsa nakadawat og laing pagpadayag. Nailhan karon isip ang Doktrina ug mga Pakigsaad 19, ang pagpadayag miawhag ni Martin nga, “Ikaw dili maibog sa imong kaugalingon nga kabtangan, apan ihatag kini nga walay pagdumili ngadto sa pag-imprinta sa Basahon ni Mormon.” Niadtong Agosto 25, 1829, iyang giprenda ang iyang kabtangan ngadto ni Grandin isip bayad alang sa pag-imprinta. Ang iyang mga silingan natingala nga ang ilang buotan nga higala “mobiya sa pag-ugmad sa usa sa labing nindot nga mga umahan sa kasilinganan” aron maseguro ang pagbayad alang sa pagmantala.
Sa sinugdanan, si Martin nanghinaot nga malukat ang iyang naprenda nga umahan pinaagi sa pagbaligya sa mga kopya sa Basahon ni Mormon. Pagka-Enero, si Joseph Smith mipirma og kasabotan tali ni Martin, naghatag niya og “managsama nga katungod” sa pagbaligya sa mga kopya sa Basahon ni Mormon hangtod nga makabawi siya sa tanang gasto sa pag-imprinta. Misugod siya sa pagpamaligya sa basahon dihadiha dayon kutob sa anaa na pagka-Marso 1830. Walay swerte, ang mga halin dili maayo sama sa iyang gilaoman.
Si Joseph Smith mibalita nga nakit-an niya si Martin Harris nga nasagmuyo sa hinapos sa Marso 1830 duol sa Palmyra. Sumala ni Joseph Knight, si Martin nagdala og pipila ka kopya sa Basahon ni Mormon. Miingon siya, “Ang mga Basahon dili mahalin kay walay Tawo nga gusto niini,” ug miingon ni Joseph, “Nagkinahanglan ko og usa ka Sugo.” Ang tubag ni Joseph mitudlo ni Martin ngadto sa miaging pagpadayag: “Tumana ang unsay gisugo kanimo.” “Apan naghinahanglan ko og usa ka sugo,” subli pa ni Martin.
Wala siya makadawat og dugang nga sugo. Hinuon, agi og pagtuman sa nauna nga pagpadayag, si Martin sa kaulahian nakabaligya og igo sa iyang kabtangan aron ibayad sa iyang utang. Pinaagi sa pagbuhat sa ingon, naseguro niya ang iyang dapit isip ang labing importante nga pinansyal nga tigsuporta sa Basahon ni Mormon ug sa unang Simbahan. Walay usa taliwala sa mas batan-on ug mas kabos nga mga higala ni Joseph Smith ang makasangkap niining mahinungdanong kontribusyon.