Leksyon 20
Doktrina ug mga Pakigsaad 51–56
Pasiuna ug Timeline
Ang mga Santos gikan sa Colesville, New York, miabut sa Ohio, pagka-Mayo 1831, ug si Bishop Edward Partridge ang responsable sa paghan-ay sa ilang pamuy-anan. Sa pagtabang nga magiyahan si Bishop Partridge, gihatag sa Ginoo ngadto ni Propeta Joseph Smith ang pinadayag nga narekord diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 51. Niini nga pinadayag, ang Ginoo misugo ni Bishop Partridge kon unsaon sa pag-organisar sa grupo sa mga tawo nga tugyanan sa responsibilidad sa pagdumala sa kabtangan ug kwarta sa mga Santos.
Pagka-Hunyo 3–6, 1831, ang mga elder sa Simbahan nagpundok alang sa usa ka komperensya. Sa katapusang adlaw sa komperensya, gihatag sa Ginoo ngadto ni Joseph Smith ang pinadayag nga narekord diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 52. Niini nga pinadayag, gitino sa Ginoo nga ang sunod nga komperensya kinahanglang ipahigayon sa Missouri ug misaad nga Iyang ipahibalo ang lokasyon sa yuta nga kabilin sa mga Santos didto. Mitudlo ang Ginoo og piho nga mga elder nga mobiyahe nga magpares ngadto sa Missouri ug mitudlo kanila unsaon nila sa pagbiyahe ug pagsangyaw sa ebanghelyo. Mipadayag usab Siya og sundanan sa pag-ila sa tinuod nga mga sumusunod ni Jesukristo.
Sa mga adlaw human sa komperensya sa Hunyo 1831, nakadawat si Propeta Joseph Smith og mga pinadayag nga narekord diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 53–55. Kini nga mga pinadayag naglangkob og mga intruksyon alang sa pipila ka miyembro sa Simbahan nga nagpuyo sa Ohio apan sa dili madugay mamalhin ngadto sa Missouri. Niini nga mga pinadayag, ang Ginoo namulong ngadto ni Sidney Gilbert, Newel Knight, ug William W. Phelps ug mihatag kanila og mga instruksyon kalabut sa ilang mga buluhaton sa Simbahan ug mga talento.
Sa sayong bahin sa Hunyo 1831, si Ezra Thayre ug Thomas B. Marsh gitawag aron magmisyon ngadto sa Missouri (tan-awa sa D&P 52:22). Hinoon, tungod sa garbo ug pagkahakog, dili andam si Ezra nga mobiya uban ni Thomas. Sa pinadayag nga narekord diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 56, gibakwi sa Ginoo ang tawag ni Ezra Thayre ug mitawag ni Selah J. Griffin sa pag-uban kang Brother Marsh.
-
Mayo 14, 1831Ang mga Santos gikan sa Colesville, New York, miabut sa Ohio ug gidapit nga manimuyo isip usa ka grupo diha sa umahan ni Leman Copley sa Thompson, Ohio.
-
Mayo 20, 1831Ang Doktrina ug mga Pakigsaad 51 nadawat.
-
Mayo–Hunyo 1831Gisugdan sa pagpapahawa ni Leman Copley ang mga Santos nga namuyo sa iyang yuta.
-
Hunyo 3–6, 1831Usa ka komperensya sa Simbahan ang gipahigayon sa Kirtland, Ohio. Panahon sa komperensya si Joseph Smith nakakita sa Dios nga Amahan ug ni Jesukristo, ug ang unang mga high priest niini nga dispensasyon gi-orden.
-
Hunyo 6–15, 1831Ang Doktrina ug mga Pakigsaad 52–56 nadawat.
-
Hunyo 19, 1831Si Joseph Smith, Sidney Rigdon, ug ang uban mibiya sa Ohio alang sa ilang unang biyahe ngadto sa Missouri.
Mga Sugyot alang sa Pagtudlo
Doktrina ug mga Pakigsaad 51
Gitudlo sa Ginoo si Edward Partridge aron modumala sa temporal nga mga panginahanglan sa mga Santos
Isulat sa pisara ang mosunod nga mga pangutana:
Hangyoa ang mga estudyante sa pagpamalandong niini nga mga pangutana. Hangyoa ang pipila ka estudyante sa pagpaambit sa ilang mga tubag diha sa klase.
Awhaga ang mga estudyante sa pagpangita og usa ka baruganan samtang magtuon sila sa Doktrina ug mga Pakigsaad 51 nga makatabang kanila nga makasabut kon unsaon nila sa pagtuman sa ilang mga responsibilidad gikan sa Ginoo ug unsa nga mga panalangin ang mahimo nilang madawat tungod sa pagtuman niadto nga mga responsibilidad.
Ipasabut nga ang mga Santos nga namalhin gikan sa New York nagsugod sa pagpangabut didto sa Ohio sa tingpamulak sa 1831. Usa ka grupo mibiyahe gikan sa Colesville, New York, sa dako kaayo nga sakripisyo. Ubos sa pagpangulo ni Newel Knight, mibiya sila sa ilang mga panimalay pagka-Abril ug, human sa usa ka bulan nga pagbiyahe, miabut sa Kirtland nga dapit sa mga tunga-tunga sa Mayo. Gitambagan sila ni Joseph Smith nga manimuyo sa duol nga lungsod nga gitawag og Thompson sa yuta ni Leman Copley. Isip bishop, si Edward Partridge ang responsable sa pagpahigayon sa balaod sa pagpahinungod diha sa mga Santos (tan-awa sa D&P 42:30–33) ug nagtinguha og instruksyon kon unsaon niya sa pagbuhat niini. Nangutana ang Propeta sa Ginoo, ug agig tubag nadawat niya ang pinadayag nga narekord diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 51.
I-summarize ang Doktrina ug mga Pakigsaad 51:1–8 pinaagi sa pagpasabut nga ang Ginoo mihatag ni Bishop Edward Partridge og piho nga mga direksyon unsaon sa pag-organisar sa mga Santos sumala sa balaod sa pagpahinungod. Si Bishop Partridge mohatag sa matag pamilya kinsa mipahinungod sa ilang mga kabtangan ngadto sa Simbahan og usa ka porsyon sa mga kapanguhaan nga “managsama” apan gipahiangay sumala sa “mga kahimtang ug … sa mga tinguha ug sa mga panginahanglan” sa pamilya (bersikulo 3).
Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Doktrina ug mga Pakigsaad 51:9. Hangyoa ang klase sa pagsunod, nga mangita sa tambag sa Ginoo ngadto sa mga Santos.
-
Sa unsang mga paagi kaha nga ang tambag sa Ginoo diha sa bersikulo 9 makatabang unta sa mga Santos nga nagsunod sa balaod sa pagpahinungod? (Tan-awa usab sa Jacob 2:17.)
I-summarize ang Doktrina ug mga Pakigsaad 51:10–18 pinaagi sa pagpasabut nga ang Ginoo misugo sa bishop sa pag-establisar og usa ka balay-tipiganan nga katipigan sa sobra nga mga butang. Mipasabut usab ang Ginoo nga ang Ohio temporaryo lamang nga pundukanan sa mga Santos.
Hangyoa ang mga estudyante sa pagbasa og hilum sa Doktrina ug mga Pakigsaad 51:19, nga mangita sa saad sa Ginoo ngadto sa mga Santos nga matinud-anong misunod sa balaod sa pagpahinungod.
-
Unsa nga baruganan ang atong makat-unan gikan niini nga bersikulo mahitungod sa unsay atong madawat kon kita matinud-anon, makiangayon, ug maalamon nga mga tinugyanan? (Kinahanglang mahibaloan sa mga estudyante nga kon kita matinud-anon, makiangayon, ug maalamon nga mga tinugyanan, niana kita makasulod ngadto sa hingpit nga kalipay sa Ginoo ug makapanunod og kinabuhing dayon.)
-
Nganong importante man nga masabtan sa mga Santos kini nga baruganan samtang misugod sila sa pagkat-on unsaon sa pagsunod sa balaod sa pagpahinungod?
-
Unsay gipasabut sa pagkatinugyanan?
Kon gikinahanglan, ipasabut nga ang usa ka tinugyanan mao ang “usa ka tawo kinsa mag-amuma sa mga kalihokan o kabtangan sa uban. Kana nga giamumahan sa usa ka tinugyanan mao ang gitawag og usa ka pagkatinugyanan. Ang tanan nga mga butang sa yuta iya sa Ginoo; kita Iyang mga tinugyanan” (Giya ngadto sa mga Kasulatan, “Pagkatinugyanan, Tinugyanan,” scriptures.lds.org).
Ipasabut nga diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad, ang mga termino nga tinugyanan ug pagkatinugyanan may kalabutan sa balaod sa pagpahinungod. Ang termino nga tinugyanan nagpasabut niadtong mipahinungod og materyal nga kabtangan ngadto sa Ginoo pinaagi sa pakigsaad ug gihatagan og mga kapanguhaan ug kayutaan gikan sa Ginoo nga gamiton sumala sa ilang mga panginahanglan ug angay nga mga gusto. Ang termino nga pagkatinugyanan nagpasabut niadto nga mga kapanguhaan o mga yuta nga gihatag sa Ginoo. Bisan og kini nga mga termino adunay piho nga mga kahulugan diha sa konteksto sa balaod sa pagpahinungod, ang mga baruganan nga naggiya sa mga Santos unsaon sa pagtuman sa ilang mga pagkatinugyanan makagiya usab kanato sa mga responsibilidad ug mga katungdanan nga atong madawat gikan sa Ginoo.
Ipakita ang mosunod nga pamahayag ni Elder Quentin L. Cook sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles, diin iyang gipasabut kon sa unsang paagi kini nga mga baruganan magamit kanato karon. Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa niini og kusog:
“Nagpuyo kita sa mga panahon nga malisud diin daghan ang nagtuo nga kita walay tulubagon ngadto sa Dios ug nga kita walay personal nga responsibilidad o pagkatinugyanan alang sa atong mga kaugalingon o sa uban. …
“Sa Simbahan, ang pagkatinugyanan dili limitado sa temporal nga pagsalig o responsibilidad. Si Presidente Spencer W. Kimball nagtudlo: ‘Kita mga tinugyanan sa atong mga lawas, mga hunahuna, mga pamilya, ug mga kabtangan. … Ang matinud-anon nga tinugyanan mao ang usa kinsa naggamit sa kamandoan sa matarung, nag-atiman alang sa iyang kaugalingon, ug nagtang-aw sa mga kabus ug mga timawa’ [“Welfare Services: The Gospel in Action,” Ensign, Nov. 1977, 78]” (Quentin L. Cook, “Pagkatinugyanan—Usa ka Sagrado nga Pagsalig,” Liahona, Nob. 2009, 91).
-
Unsa ang kahulugan niini kaninyo nga mahimong matinud-anon, makiangayon, ug maalamon nga tinugyanan?
-
Kanus-a kamo napanalanginan pinaagi sa usa ka tawo nga matinud-anon, makiangayon, ug maalamon sa pagtuman sa mga responsibilidad nga gihatag sa Ginoo kaniya?
Dapita ang mga estudyante sa pagkonsiderar sa mga responsibilidad nga gihatag sa Ginoo kanila. Hangyoa sila sa pagpamalandong kon sa unsang paagi sila mahimong mas matinud-anon, makiangayon, ug maalamon sa pagtuman niadto nga mga responsibilidad. Awhaga sila sa pagbuhat sa bisan unsang mga pag-aghat nga ilang madawat.
Doktrina ug mga Pakigsaad 52
Misugo ang Ginoo og mga lider sa pagbiyahe ngadto sa Missouri ug mihatag og sundanan nga makalikay sa pagpanglimbong
Ipasabut nga agig tubag sa sugo sa Ginoo alang sa mga elder sa Simbahan nga magtigum (tan-awa sa D&P 44:1–2), ang mga elder nagpundok sa usa ka komperensya nga gipahigayon sa Kirtland, Ohio, niadtong Hunyo 1831. Dapita ang mga estudyante sa pagbasa og hilum sa ulohan sa seksyon alang sa Doktrina ug mga Pakigsaad 52, nga mangita kon unsay nahitabo diha sa komperensya. Dapita ang usa ka estudyante sa pag-report sa unsay iyang nakit-an.
Ipasabut nga sa katapusang adlaw sa komperensya, nadawat ni Joseph Smith ang pinadayag nga narekord diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 52. I-summarize ang Doktrina ug mga Pakigsaad 52:1–13 pinaagi sa pagpasabut nga ang Ginoo misugo ni Joseph Smith, Sidney Rigdon, ug uban pa nga mga elder sa pagbiyahe ngadto sa Missouri ug sa pagsangyaw sa ebanghelyo samtang nagbiyahe sila.
Hangyoa ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Doktrina ug mga Pakigsaad 52:14. Hangyoa ang klase sa pagpangita sa pasidaan sa Ginoo ngadto sa mga elder sa wala pa nila sugdi ang ilang pagbiyahe.
-
Unsa nga pasidaan ang gihatag sa Ginoo ngadto sa mga elder, ug sa unsang paagi kana nga pasidaan may kalabutan kanato?
-
Unsa nga baruganan ang atong makat-unan gikan niini nga bersikulo nga makatabang kanato nga makalikay sa pagpanglimbong? (Kinahanglang mahibalo ang mga estudyante og baruganan nga susama sa mosunod: Kon sundon nato ang sundanan sa Dios sa tanang butang, makalikay kita nga malimbungan ni Satanas.)
-
Unsa ang usa ka sundanan? (Usa ka modelo nga mahimo natong sundon.)
-
Unsa ang pipila ka mga ehemplo sa sundanan nga gihatag sa Dios aron sa pagtabang kanato nga makalikay sa pagpanglimbong?
Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Doktrina ug mga Pakigsaad 52:15–19. Hangyoa ang klase sa pagsunod, nga mangita sa sumbanan nga gihatag sa Ginoo ngadto sa mga Santos aron sa pagtabang kanila sa pag-ila sa tinuod nga mga sumusunod ni Jesukristo.
-
Sumala sa sundanan sa Ginoo, unsaon nato sa pag-ila sa tinuod nga mga sumusunod ni Jesukristo? (Mahimo nimong ipasabut nga ang mga pulong nga mga ordinansa nga gigamit niini nga pinadayag mahimong nagpasabut sa mga ordinansa sa priesthood o sa mas kinatibuk-an ngadto sa mga sugo ug mga balaod sa Ginoo.)
-
Sa unsang paagi kini nga sundanan makatabang nato nga makalikay nga malimbungan?
I-summarize ang Doktrina ug mga Pakigsaad 52:20–44 pinaagi sa pagpasabut nga ang Ginoo mitawag og dugang nga mga misyonaryo ug midapit sa tanan nga mga Santos sa pag-atiman sa mga kabus, masakiton, ug gisakit.
Doktrina ug mga Pakigsaad 53
Ang Ginoo mitawag ni Sidney Gilbert sa pagsangyaw sa ebanghelyo ug sa pagbiyahe ngadto sa Missouri
Ipasabut nga si Sidney Gilbert, ang kasosyo ni Newel K. Whitney sa negosyo, tingali anaa pagka-Hunyo 6 sa dihang nadawat ni Joseph Smith ang pinadayag nga nagsugo sa daghang mga elder sa pag-adto sa Missouri (tan-awa sa D&P 52). Hinoon, ang ngalan ni Sidney wala hisguti niana nga pinadayag. Wala madugay human madawat kana nga pinadayag, miduol si Sidney kang Joseph Smith ug nangayo og direksyon. Agig tubag, mihatag ang Ginoo sa pinadayag nga narekord diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 53. Gisugo Niya si Sidney sa pagsalikway sa kalibutan, sa pagserbisyo isip usa ka tinugyanan sa bishop, ug sa pagbiyahe uban ni Propeta Joseph Smith ngadto sa Missouri.
Doktrina ug mga Pakigsaad 54
Gisugo sa Ginoo ang mga Santos sa Colesville sa pagbiya sa Ohio, ug sa pagbalhin ngadto sa Missouri
Pagdrowing og duha ka kolum sa pisara, ug isulat ang Motuman sa mga Pakigsaad ibabaw sa usa ka kolum ug Molapas sa mga Pakigsaad ibabaw sa lain nga kolum.
-
Unsay nakatabang sa pagdasig kaninyo sa pagtuman sa inyong mga pakigsaad?
Hangyoa ang mga estudyante sa paghunahuna kon unsa nga mga impluwensya sa kalibutan ang mosulay sa pag-agni kanila sa paglapas sa ilang mga pakigsaad.
Dapita ang mga estudyante sa pagpangita og mga kamatuoran samtang magtuon sila sa Doktrina ug mga Pakigsaad 54 nga makatabang kanila nga mas makasabut sa kaimportante sa pagtuman sa ilang mga pakigsaad ngadto sa Dios.
Pahinumdumi ang mga estudyante nga si Leman Copley usa ka kanhi sakop sa Nagkahiusang Katilingban sa mga Tumutuo sa Ikaduhang Pagpakita ni Kristo (nailhan usab isip mga Shaker). Human nga nakabig siya ngadto sa gipahiuli nga ebanghelyo ni Jesukristo, nakigsaad siya ubos sa mga baruganan sa pagpahinungod nga tugutan ang mga Santos sa Colesville nga manimuyo sa iyang yuta sa Thompson, Ohio. Samtang misugod na ang mga Santos sa pagpahimutang diha sa iyang yuta, si Leman mibiyahe uban sa ubang mga misyonaryo ngadto sa North Union, Ohio, aron sa pagsangyaw sa ebanghelyo ngadto sa mga Shaker (tan-awa sa D&P 49). Wala magmalampuson ang misyon, ug ang pagtuo ni Leman sa gipahiuli nga ebanghelyo nahuyang. Wala madugay sa iyang pag-uli gikan sa iyang misyon ngadto sa mga Shaker, gilapas ni Leman ang iyang pakigsaad ug gimandoan ang mga Santos sa pagpahawa sa iyang yuta.
Hangyoa ang mga estudyante sa pagbasa og hilum sa ulohan sa seksyon alang sa Doktrina ug mga Pakigsaad 54, nga mangita kon unsay nakaingon niini nga pinadayag.
Dapita ang pipila ka estudyante nga magpuli-puli sa pagbasa og kusog gikan sa Doktrina ug mga Pakigsaad 54:1–6. Hangyoa ang klase sa pagsunod, nga mangita kon unsay gitudlo sa Ginoo sa mga Santos mahitungod sa mahitabo kon ang usa ka tawo molapas sa ilang mga pakigsaad.
-
Unsa ang gisugyot sa mga pagtulun-an sa Ginoo diha sa mga bersikulo 4–5 mahitungod sa kaseryuso sa paglapas sa atong mga pakigsaad ngadto sa Dios? (Isulat sa pisara ang mga tubag sa mga estudyante ubos sa Molapas sa mga Pakigsaad.)
-
Unsa kaha ang gipasabut nga ang usa ka pakigsaad “nahimo nga walay hinungdan ug walay sangputanan” (bersikulo 4)? Unsa nga mga panalangin ang mawala kanato kon molapas kita sa atong mga pakigsaad?
-
Unsa nga baruganan ang atong mahibaloan diha sa bersikulo 6 mahitungod sa mga panalangin nga atong madawat kon motuman kita sa atong mga pakigsaad ug sa mga sugo sa Dios? (Kon matinud-anon kitang motuman sa atong mga pakigsaad ug mosunod sa mga sugo sa Dios, makadawat kita og kalooy. Isulat kini nga baruganan diha sa pisara ubos sa Motuman sa mga Pakigsaad.)
-
Unsa ang ubang mga paagi nga mahimo natong masinati ang kalooy sa Dios? (Ang mga tubag mahimong maglakip sa pagpasaylo, tabang sa pagbuntog sa sala, balaan nga giya, pisikal ug espiritwal nga pagkaayo, mga tubag sa mga pag-ampo, ug matag panalangin nga atong madawat.)
Aron matabangan ang mga estudyante nga makasabut niini nga baruganan, ipakita ang mosunod nga pamahayag ni Elder Jeffrey R. Holland sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles, ug dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa niini og kusog:
“Ang mihimo lamang og mga pakigsaad ug mituman sa mga pakigsaad ang makaangkon sa labing mahinungdanon nga mga panalangin sa celestial nga gingharian. Oo, kon maghisgut kita kabahin sa pagtuman sa mga pakigsaad, naghisgut kita kabahin sa labing importante nga parte sa atong katuyoan sa mortalidad. …
“Kon gusto gayud nato nga magmalampuson … , kon gusto natong makabaton sa matag tabang ug matag bintaha ug matag panalangin gikan sa Amahan, kon gusto nato nga maanaa ang gahum sa langit aron atong madawat ang mga gahum sa pagkadiosnon, kinahanglan natong tumanon ang atong mga pakigsaad!” (Jeffrey R. Holland, “Keeping Covenants: A Message for Those Who Will Serve a Mission,” New Era, Ene. 2012, 2, 4).
-
Sa unsang paagi nga inyong nasinati ang kalooy sa Dios samtang matinud-anon ninyong gituman ang inyong mga pakigsaad uban Kaniya? (Ikonsiderar ang pagpaambit sa imong kaugalingong kasinatian, ug awhaga ang mga estudyante nga matinud-anong motuman sa ilang mga pakigsaad uban sa Dios.)
I-summarize ang mga bersikulo 7–10 pinaagi sa pagpasabut nga niini nga mga bersikulo, ang Ginoo misugo nga ang mga Santos sa Colesville, nga gipapahawa ni Leman Copley sa iyang yuta, mobiyahe ngadto sa Missouri, diin ang Ginoo moandam og dapit alang kanila.
Doktrina ug mga Pakigsaad 55
Ang Ginoo mitudlo kang William W. Phelps kabahin sa iyang calling sa Simbahan
Ipasabut nga si William W. Phelps, usa ka editor ug tig-imprinta nga gikan sa New York, miabut sa Kirtland, Ohio, uban sa iyang pamilya pagka-Hunyo 1831. Nakombinser si William sa katinuod sa gipahiuli nga ebanghelyo apan wala pa mabunyagi. I-summarize ang Doktrina ug mga Pakigsaad 55 pinaagi sa pagpasabut nga niini nga pinadayag ang Ginoo misugo ni William nga magpabunyag ug mitawag kaniya sa paggamit sa iyang kasinatian ug mga talento aron motabang sa pag-imprinta ug pagsulat og mga libro alang sa Simbahan.
Doktrina ug mga Pakigsaad 56
Gibakwi sa Ginoo ang mission call ni Ezra Thayre ug mipasidaan sa mga Santos mahitungod sa pagkahakog ug garbo
Ipasabut nga ang Ginoo mitawag ni Thomas B. Marsh ug Ezra Thayre nga mag-uban sa pagbiyahe ngadto sa Missouri ug sa pagsangyaw sa ebanghelyo, ug mitawag usab Siya ni Newel Knight ug Selah J. Griffin sa pagbuhat sa samang butang (tan-awa sa D&P 52:22, 32). Hinoon, sa dihang andam na si Thomas sa pagbiya, si Ezra dili pa andam.
I-summarize ang Doktrina ug mga Pakigsaad 56:1–13 pinaagi sa pagpasabut nga gibakwi sa Ginoo ang tawag kang Ezra Thayre nga moserbisyo uban ni Thomas B. Marsh ug mitudlo kang Selah J. Griffin sa pagpuli kaniya. Tungod sa sitwasyon sa mga Santos sa Thompson, Ohio, gibakwi usab sa Ginoo ang sugo nga magkuyog si Selah J. Griffin ug Newel Knight sa pag-adto sa Missouri. Ang Ginoo misulti kang Newel nga magpabilin uban sa mga Santos kinsa misulay sa pagpuyo diha sa Thompson ug sa pagpangulo kanila ngadto sa Missouri.
Dapita ang pipila ka mga estudyante nga magpuli-puli sa pagbasa og kusog gikan sa Doktrina ug mga Pakigsaad 56:14–20. Hangyoa ang klase sa pagsunod, nga mangita og mga kamatuoran nga atong makat-unan gikan sa koreksyon ug tambag sa Ginoo ngadto sa mga Santos. Hangyoa ang mga estudyante sa pag-report sa pipila sa mga kamatuoran nga ilang nadiskubrihan.
Taposa pinaagi sa pagpaambit sa imong pagpamatuod sa mga kamatuoran nga gitudlo niini nga leksyon.