‘Iuniti 3: ‘Aho 2

1 Nīfai 8

Talateú

‘Oku tau lau ‘i he 1 Nīfai 8 ‘o kau ki he mata-meʻa-hā-mai ‘a Līhai ‘o kau ki he ‘akau ‘o e moʻuí. Naʻá ne ongoʻi ha fiefia lahi ‘i heʻene kai ‘a e fua ‘o e ‘akaú, ‘a ia ‘okú ne fakataipe ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakaleleí. Hili iá naʻá ne mamata ki ha ngaahi kulupu kehekehe ‘o e kakai naʻe kehekehe ‘a e anga ‘o ‘enau tali ‘a e fuʻu ʻakaú mo hono fuá. ‘E tokoniʻi koe ‘i hoʻo teuteu ki he lēsoni ko ‘ení, mahalo te ke fie hivaʻi pe lau ‘a e fakalea ‘o e “Ko e Vaʻa Ukameá” (Ngaahi Himi, fika 172). Fakalaulauloto ‘i hoʻo ako ‘a e vahe ko ‘ení ki he founga kuo ‘omi ai ‘e he Fakaleleí ha fiefia lahi kiate koe, mo e meʻa kuo pau ke ke fai he taimí ni mo e kahaʻú ke maʻu hono ngaahi tāpuakí kotoa. Fakakaukau ki he ngaahi tūkiaʻanga ‘e fie maʻu ke ke ikunaʻi ka ke lava ‘o maʻu ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘ení.

Fakakau ‘a e Mūsiká ‘i Hoʻo Akó

Kuo akoʻi mai ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, [ke tau fakaʻaongaʻi muʻa] ʻʻʻa e ngaahi himí ke fakaafeʻi mai ‘a e Laumālie ʻo e ʻEikí” mo “fakatupu ‘a e loto ʻoku ‘apasiá” (Ngaahi Himí, ix,viii). Kapau ‘oku ‘ikai lava pe ʻoku ‘ikai fakafiemālie ke hivaʻi pe fanongo ki he ngaahi himí ‘i he feituʻu ‘okú ke ako aí, ‘e lelei foki kapau te ke lau hono fakalea ‘o e ngaahi himí pe fakakaukauloto ki ai.

1 Nīfai 8:1–18

‘Oku kai ‘e Līhai ‘a e fua ‘o e ‘akau ‘o e moʻuí peá ne fakaafeʻi hono fāmilí ke nau kai mo kinautolu ai.

Fakakaukau ki ha taimi ‘i hoʻo moʻuí naʻá ke ongoʻi ai ‘a e ‘ofa ‘a e ‘Eikí kiate koe fakatāutaha. Fakakaukau ki he founga ‘oku uesia ai ‘e hoʻo ngaahi filí ‘a hoʻo ofi ki he ‘Eikí mo hoʻo malava ke ongoʻi ‘Ene ‘ofá. ʻI hoʻo ako ‘a e 1 Nīfai 8, kumi ʻa e meʻa ‘okú ne akoʻi mai ke faí mo e meʻa ‘oku totonu ke fakaʻehiʻehi mei aí koeʻuhí ke ke ofi ange ai ki he ‘Eikí mo ongoʻi mālohi ange ‘Ene ‘ofá ‘i hoʻo moʻuí.

Lau ‘a e 1 Nīfai 8:2, pea feinga ke ‘iloʻi ‘a e meʻa naʻe hoko kia Līhai lolotonga ‘ene ‘i he feituʻu maomaonganoá. Lau ‘a e 1 Nīfai 8:5–12, pea kumi ki he meʻa ‘oku hangē ko e fakataipe mahuʻinga pe ko e tefitoʻi taumuʻa ia ‘o e misi ‘a Līhaí.

Hili haʻo ‘iloʻi ‘a e fakataipe mahuʻingá, hiki leva ha lisi ‘o ha ngaahi foʻi lea pe ngaahi kupuʻi lea naʻe ngāue ʻaki ‘e Līhai ke fakamatalaʻi ‘a e fua ‘o e ‘akaú ‘i he 1 Nīfai 8:10–11.

‘Oku faʻa ngāue ʻaki ‘e he ‘Eikí ha ngaahi meʻa ‘oku tau maheni mo ia ke hoko ko e ngaahi fakataipe ke tokoni ki hono fakamahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi moʻoni taʻengatá. Lau ‘a e fakamatala ko ‘eni meia ‘Eletā Niila A. Mekisuele ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ke ke ʻiloʻi ‘a e meʻa ‘oku fakafofongaʻi ‘e he fuʻu ‘akaú mo hono fuá ‘i he misi ‘a Līhaí: “Ko e ‘akau ‘o e moʻuí … ko e ‘ofa ia ‘a e ‘Otuá (vakai, 1 Nīfai 11:25). ‘Oku fakahā hono loloto ‘o e ‘ofa ‘a e ‘Otuá ki Heʻene fānaú ‘i Heʻene foaki mai ‘a Sīsū ke hoko ko hotau Huhuʻí: ‘He naʻe ‘ofa pehē ‘a e ‘Otuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ‘Alo pē taha naʻe fakatupú.’ (Sione 3:16). Ko ‘ete keinanga ‘i he ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ko ‘ete keinanga ia ‘i he Fakalelei ‘a Sīsuú mo e ngaahi fakatauʻatāina [‘a e tauʻatāina mei he pōpulá pe angahalá] mo e ngaahi fiefia ‘okú ne foaki maí” (“Lessons from Laman and Lemuel,” Ensign, Nov. 1999, 8).

Ke tokoniʻi koe ke ‘iloʻi ha tefitoʻi moʻoni ‘o e ongoongoleleí ʻoku fakahaaʻi atu ‘i he 1 Nīfai 8:10–12, laineʻi ‘i hoʻo folofolá ‘a e meʻa naʻe fai ‘e Līhai ki he fua ‘o e ‘akaú ‘i he 1 Nīfai 8:11, pea laineʻi ‘a e ngaahi olá ‘i he 1 Nīfai 8:12. Fakakaukau ki ha ngaahi founga te ke lava ai ‘o “kai” ‘i he Fakaleleí ‘o hangē ko e “kai” ‘e Līhai ‘a e fua ‘o e ‘akaú.

‘Oku fakahaaʻi ‘e he meʻa naʻe aʻusia ʻe Līhaí ʻoku ‘omi ʻe he haʻu kia Sīsū Kalaisí pea keinanga ʻi Heʻene Fakaleleí ‘a e fiefiá mo e nēkeneká.

1. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá: Ko e fē nai ha taimi kuo ‘omi ai ‘e he Fakalelei ‘a e Fakamoʻuí ha fiefia mo e nēkeneka ki hoʻo moʻuí?

Fakalaulauloto ki he ʻuhinga ‘oku totonu ai ke tau, hangē ko Līhaí, ‘o holi ke maʻu ‘e hotau fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakaleleí hili haʻatau maʻu ia. Lau ‘a e 1 Nīfai 8:3–4, 13–18, pea kumi ki he founga ne tali ʻaki ‘e he fāmili ‘o Līhaí ‘a e fakaafe ‘a Līhai ke nau kai ‘i he fua ‘o e ‘akau ‘o e moʻuí.

He ‘ikai te tau lava ‘o fakapapauʻi pe ʻe fili ‘a e niʻihi kehé ke nau keinanga (kai) ʻi he ‘ofa ‘a e ‘Otuá. Neongo iá, te tau lava ‘o fakaafeʻi mo poupouʻi kinautolu ‘o hangē ko Līhaí. Fakakaukau ki ha founga te ke lava ‘o fakaafeʻi mo poupouʻi ha taha ‘okú ke ‘iloʻi ke haʻu kia Kalaisi ‘o maʻu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o ‘Ene Fakaleleí.

1 Nīfai 8:19–35

Naʻe vakai ‘a Līhai ki he lavameʻa ʻa ha niʻihi pea ‘ikai lavameʻa ha niʻihi ‘o haʻu ki he ‘akau ‘o e moʻuí ‘o kai ‘a hono fuá.

Te ke lau ‘amui ‘i he 1 Nīfaí ki hono fakahā foki kia Nīfai ‘a e meʻa-hā-mai ‘o e ‘akau ‘o e moʻuí. Naʻá ne tohi hono ‘uhinga ‘o e ngaahi fakataipe kehekehe ‘o e ngaahi ‘īmisi ‘i he meʻa-hā-maí. Ngāue ʻaki ‘a e saati ko ‘ení ke ʻiloʻi ‘a e ngaahi fakataipé mo honau fakaʻuhingaʻí. Fakatotolo ‘i hoʻo folofolá ke fakakakato ‘a e ngāue ko ‘ení. Kuó ke ‘osi ako peá ke ‘iloʻi hono ‘uhinga ‘o e ‘uluaki fakataipe ‘e uá.

Fakataipe mei he Misi ‘a Līhaí	Ko hono Fakaʻuhingaʻi ʻo e Fakataipe ne Foaki kia Nīfaí
‘Oku ui ‘a e fuʻu ‘akaú, (vakai, 1 Nīfai 8:10; ko e ‘akau ‘o e moʻuí ‘i he 1 Nīfai 15:22)	Ko e ‘ofa ‘a e ‘Otuá (vakai, 1 Nīfai 11:25)
Ko e fua ‘o e fuʻu ‘akaú (vakai, 1 Nīfai 8:10–12)	Ko e meʻaʻofa māʻongoʻonga taha ia ‘a e ‘Otuá—ko e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí (vakai, 1 Nīfai 15:36)
Ko e vaitafe ‘o e vai (‘ulí) (vakai, 1 Nīfai 8:13)	(vakai, 1 Nīfai 12:16; 15:27)
Ko e vaʻa ukameá (vakai, 1 Nīfai 8:19)	(vakai, 1 Nīfai 11:25; 15:23–24)
Ko e ‘ao fakapoʻulí (vakai, 1 Nīfai 8:23)	(vakai, 1 Nīfai 12:17)
Ko e fuʻu fale lahi mo ‘ataʻataá (vakai, 1 Nīfai 8:26)	(vakai, 1 Nīfai 11:36; 12:18)

Mahalo ʻe tokoni ke fakaʻilongaʻi ʻi hoʻo folofolá ‘aki haʻo hiki hono fakaʻuhinga ‘o e fakataipe takitaha (‘a e ngaahi tali ‘i he ʻotu hono ua ‘o e saati ʻi ʻolungá) ‘i he tafaʻaki ‘o e veesi pe ngaahi veesi ‘oku fakamatala ki he ngaahi fakataipé (‘a e ngaahi veesi ‘i he ʻotu ‘uluaki ‘o e sātí).

Fakaʻilongaʻi ‘a e Folofolá

‘Oku faingofua ange hono maʻu ‘a e ngaahi fakamatala ‘oku hiki ‘i hoʻo folofolá ‘i he fakamatala ‘oku hiki ‘i ha tohinoa pe ‘i ha laʻipepá. ‘Oku hanga ‘e hoʻo hiki hono fakaʻuhingaʻi ‘o e ngaahi fakataipé, ngaahi potufolofola fakafekauʻakí, mo ha fakamatala kehe ‘i hoʻo folofolá, ‘o ʻai ke faingofua ange ke mahino kiate koe ‘a e folofolá, peá ke faiako foki mei ai ʻamui.

ʻI hoʻo lau ‘a e lea ko ‘eni ‘a Palesiteni Poiti K. Peeka ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, laineʻi ‘a e meʻa naʻá ne lea ʻaki ‘o kau ki he ‘uhinga ‘oku mahuʻinga ai ke tau ako ‘a e misi ‘a Līhaí:

“Mahalo te ke pehē ʻoku ʻikai ha ʻuhinga makehe ʻo e misi ʻa Līhaí kiate koe, ka ʻoku ʻi ai. ʻOkú ke kau ai; ʻoku tau kau kātoa ki ai. …

“ʻOku ‘i he misi pe mata-meʻa-hā-mai ‘a Līhai ki he vaʻa ukameá ‘a e meʻa kotoa pē ‘oku fie maʻu ‘e ha tokotaha Siasi ke mahino kiate ia ‘a e siviʻi ‘o e moʻuí” (“Ko ʻEtau Kau ʻi he Misi ʻa Līhaí,” Liahona, ʻAokosi 2010, 27).

‘I hoʻo ako ki hono toe ‘o e 1 Nīfai 8, fakakaukau ki he founga ‘e tokoniʻi ai koe ‘e he meʻa ‘okú ke akó ke “mahino kiate [koe] ‘a e siviʻi ‘o e moʻuí.” Lau ‘a e 1 Nīfai 8:21–33 pea kumi ki he founga ‘oku hanga ai ‘e he vaitafé, ‘ao fakapoʻulí, mo e fuʻu fale lahi mo ‘ataʻataá ‘o taʻofi ‘a e kakai ‘i he misi ‘a Līhaí mei hono kai ‘i he fua ‘o e ‘akau ‘o e moʻuí. Mahalo te ke fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ‘i hoʻo folofolá ‘a e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea mahuʻinga ‘oku fakamahinoʻi mai ai ‘a e ngaahi tūkiaʻanga ko ‘ení mo e mālohi ne nau maʻu ki he kakaí.

Ko e hā nai ha ngaahi tūkiaʻanga naʻe mamata ki ai ‘a Līhai ‘oku ‘i heʻetau moʻuí he ʻahó ni? Laineʻi ha ngaahi tūkiaʻanga kuó ke mamata ki heʻene taʻofi ha taha mei heʻene haʻu ki he Fakamoʻuí pea ongoʻi ‘a e fiefiá: ponokalafí, kumi ki hono tali lelei pe fakalāngilangiʻi ‘a e kakai kehé, maʻunimaá, siokitá, mānumanú, taaufehiʻa ki he kakai kehé, ‘ikai ke lotu mo ako ʻa e folofolá, tōtuʻa hono ngāue ʻaki ‘o e ngaahi fakafiefia fakaʻilekitulōniká, tōtuʻa ‘a e kau ki ha faʻahinga ‘ekitivitī pe sipoti, anga-kākaá, mo e muimui ki he meʻa ‘oku fai ‘e he taha kotoa. Fakakaukau ki ha sīpinga fakaonopooni kehe ‘o e ngaahi tūkiaʻanga ko ‘ení.

Ko e tefitoʻi moʻoni ko ‘eni ‘o e ongoongoleleí, ko e founga ia ‘e taha ‘o hono fakamatalaʻi fakanounou ‘o e meʻa kuó ke ako mei hoʻo ako mei he ngaahi tūkiaʻanga ‘i he 1 Nīfai 8:21–33: ʻOku lava ‘e he loto-hīkisiá, anga fakamāmaní, mo e moʻulaloa ki he ‘ahiʻahí ‘o taʻofi koe mei haʻo maʻu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakaleleí.

2. Hiki ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá, ‘a e fakamatala fakanounou ʻi ʻolungá pea mo e ngaahi ongo ‘okú ke maʻu ‘o kau ki hono moʻoní mo e ngaahi founga te ke lava ‘o fakahoko ai ia ‘i hoʻo moʻuí.

Fakalaulauloto ki ha founga ‘oku lava ai ‘e he ‘uli ‘o e māmaní, ngaahi ‘ahiʻahi ‘a Sētané, mo e loto hīkisiá ‘o taʻofi pe fakatuai hoʻo fakalakalaka fakalaumālié.

Toe fakatotolo ‘i he 1 Nīfai 8:21–33. Kumi he taimí ni ha tali ki he ngaahi fehuʻi ko ‘ení:

• ‘Oku mahuʻinga fēfē ‘a e vaʻa ukameá (ko e folofola ‘a e ‘Otuá—‘a ia ‘oku kau ai ‘a e ngaahi folofolá, ngaahi lea fakalaumālie ‘a e kau palōfitá mo e kau taki kehe ‘o e Siasí, mo e fakahā fakatāutahá) kiate kinautolu naʻa nau lava lelei ‘o kai ‘i he fua ‘o e ʻakaú?

• Ko e hā ha kupuʻi lea ‘i he 1 Nīfai 8:30 ‘okú ne fakamatalaʻi ha meʻa kuo pau ke tau fai kae lava ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá ‘o taki kitautolu ke tau hao atu ki he ‘akau ‘o e moʻuí?

3. Hiki ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá ha founga ‘oku lava ai ‘e he folofola ‘a e ‘Otuá ‘o tataki mo maluʻi kitautolu mei he ‘ahiʻahí.

‘Oku akoʻi ‘e he ngaahi veesi ko ‘ení ‘a e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ‘eni ‘o e ongoongoleleí: Kapau te tau piki maʻu ki he folofola ‘a e ‘Otuá, te ne tokoniʻi kitautolu ke tau ikunaʻi ‘a e ‘ahiʻahí mo e ngaahi ivi tākiekina ‘o e māmaní. ‘Oku tokoniʻi kitautolu ‘i heʻetau piki maʻu ki he folofola ‘a e ‘Otuá ke tau ofi ange ki he ‘Eikí pea maʻu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakaleleí.

4. Ke tokoniʻi koe ke ke vakai ki hono fakamoʻoniʻi ‘o e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ‘ení ‘i hoʻo moʻuí, tali ha fehuʻi ‘e taha pe ko e ongo fehuʻí fakatouʻosi ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá:

   1. Ko e fē nai ha taimi kuo tākiekina mo maluʻi ai koe ‘e he folofola ‘a e ‘Otuá mei he ‘ahiʻahí, loto-hīkisiá, pe anga fakamāmaní?

   2. Ko e fē nai ha taimi kuo tokoniʻi ai koe ‘e he folofola ‘a e ‘Otuá ke ke ‘unuʻunu atu ke ofi ange ki he Fakamoʻuí?

Naʻe poupou ‘a Līhai ki hono fāmilí “ʻaki ‘a e ‘ofa kotoa ‘a ha mātuʻa anga ‘ofa, ke [nau] tokanga ki heʻene ngaahi leá” (1 Nīfai 8:37). Naʻá ne loto ke nau aʻusia ‘a e fiefia mo e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakelelei ‘a Sīsū Kalaisí ‘o hangē ko iá.

5. Hiki ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá ha taumuʻa ke fakalakalaka ai hoʻo ako ki he folofola ‘a e ‘Otuá.

Ko e taimi ko ia te ke muimui mo piki maʻu ai ki he folofola ‘a e ‘Otuá, te ke lava ‘o ikunaʻi ‘a e ngaahi tūkiaʻanga te nau taʻofi koe mei haʻo keinanga ‘i he Fakaleleí mo maʻu e fiefia moʻoní.

6. Hiki ‘a e fakamatala ko ‘ení ‘i lalo ‘i he ngaahi ngāue ke fai he ‘aho ní ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá:

   Kuó u ako ‘a e 1 Nīfai 8 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó).

   Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: