‘Iuniti 31: ‘Aho 1

ʻEta 13–15

Talateú

Naʻe kikite ‘a e palōfita ko ʻEtá ‘o kau ki he Selusalema Foʻoú. Naʻá ne toe fakatokanga foki kia Kolianitomuli, ‘a ia ko ha tuʻi ‘o e kau Sēletí, ‘e fakaʻauha hono kakaí koeʻuhi ko ‘enau fai angahalá, peá ne naʻinaʻi kia Kolianitomuli mo hono falé ke nau fakatomala. Ka ‘i he taimi naʻe fakafisi ai ‘a Kolianitomuli mo hono kakaí ke nau fakatomalá, naʻe mafola lahi ange ‘a e taú mo e fai angahalá ‘i ha ngaahi taʻu lahi ‘o aʻu ki hono fakaʻauha kotoa ‘o e puleʻanga Sēletí. Ko ‘Eta pē mo Kolianitomuli naʻe haó ‘o na mamata ki hono fakahoko ‘o e kikite ‘a ‘Etá.

ʻEta 13:1–12

‘Oku hiki ‘e Molonai ‘a e ngaahi kikite ‘a ‘Eta ‘o kau ki he Selusalema Foʻoú mo e Selusalema motuʻá

Fakakaukau ki ha ngaahi kolo ‘e niʻihi he ‘ahó ni ‘oku ‘i ai hanau hingoa fakatenetene ‘e taha ‘a ia ‘oku fakahā ai ha tuʻunga mahuʻinga ‘o e kolo ko iá. Hangē ko ‘ení, ko Pālesi, Falanisē, ‘oku toe ui foki ia ko e Kolo ‘o e Māmá. Ke kamatá, vakai pe te ke lava ‘o fakahoa ‘a e ngaahi kolo ‘i laló mo honau ngaahi hingoa fakatenetene totonú (ʻOku ‘oatu ‘a e ngaahi talí ‘i he ngataʻanga ‘o e lēsoní).

Kailo, ‘Isipite	Ko e Kolo Matangiʻiá
Manila, Filipaini	Ko e Kolo ‘o e Ngaahi Taua Minaleti ‘e Taha Afé
Sikākou, USA	Ko e Kolo Taʻengatá
Mekisikou Siti, Mekisikou	Ko e Mataʻitofe ‘o e ‘Oliení
Loma, ‘Ītali	Ko e Kolo ‘o e Ngaahi Palasí

‘Oku taki atu ‘e he lēsoni ‘o e ‘aho ní ‘etau tokangá ki ha kolo mahuʻinga ‘e ua ‘i he ngaahi ‘aho fakaʻosí: (1) Selusalema mo e (2) ko e Selusalema Foʻoú. ‘E ‘iloa ‘i he ngaahi ‘aho fakaʻosí ‘a e ongo kolo ko ‘ení koeʻuhi ko ‘ena māʻoniʻoní. Naʻe akoʻi ‘e ‘Eta ‘a e kau Sēletí, ko e fonua ko ia ‘oku nau nofo aí ko e fonua ia ‘e langa ai ‘a e kolo ‘i he kahaʻú ‘a ia ‘e ui ko e Selusalema Foʻoú.

Lau ‘a e ʻEta 13:2–8. Naʻe fakahā ‘e he ‘Eikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘e langa a e Selusalema Foʻou ko ia ‘oku fakahā mai ‘i he ʻEta 13:6 ‘e langa ia ‘i he Vahefonua Siakisoní, ‘I Mīsuli, ‘i he USA (vakai, T&F 57:1–4; 84:1–4). Ko e hā ha fakamatala ‘a ‘Eta ‘o kau ki he ongo kolo ko ‘ení ‘i he ʻEta 13:3, 5? Fakalaulauloto ki he anga ‘o e nofo ‘i ha kolo hangē ko ia. Ako ‘a e ʻEta 13:10–11 ke ‘ilo mei ai ‘a e meʻa kuo pau ke aʻusia ‘e ha taha peá ne toki lava ‘o nofo ‘i he ongo kolo toputapu ‘o e Selusalema Foʻoú mo e Selusalema motu’á (ʻa ia ‘e toputapu ‘i he taimi ‘e toe langa hake ai ia ki he ‘Eikí; vakai, ʻEta 13:5).

Ko e hingoa ‘e taha ‘o e Selusalema Foʻoú ko Saione (vakai, Mōsese 7:62; Ngaahi Tefito ‘o e Tuí 1:10). Neongo ‘oku ‘ikai te tau nofo ‘i Selusalema pe ko e Selusalema Foʻoú, ka ‘oku lava ke feinga ‘a e kāingalotu kotoa ‘o e Siasí ke fokotuʻu ‘a Saione. Te tau lava ‘o teuteu ke tau nofo ‘i ha ngaahi potu ‘oku toputapu, kau ai ‘a e puleʻanga fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá,ʻi heʻetau feinga ke tau maʻa tuʻunga ‘i he Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí.

ʻEta 13:13–15:34

‘Oku fakafisinga ‘e he kau Sēletí ‘a ‘Eta pea nau fai atu ‘i heʻenau fai angahalá mo e taú ‘o aʻu ki honau fakaʻauhá

Lau ‘a e ʻEta 13:13–19, pea kumi ki he ngaahi tuʻunga naʻe ‘i ai ‘a e sōsaieti ‘o e kau Sēletí ‘i he taimi ‘o ‘Etá. Ako ‘a e ʻEta 13:20–22 ke ‘iloʻi ‘a e pōpoaki ‘a ‘Eta kia Kolianitomulí mo e anga hono tali ia ‘e Kolianitomuli mo hono kakaí.

1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

   1. Ko e hā ha ngaahi founga ‘i hotau ʻahó kuó ke vakai ai ki hono fakafefeka ‘e he kakaí ‘a honau lotó pea nau fakafisinga ‘a e kau tamaioʻeiki ‘a e ‘Eikí?

   2. Ko e hā ha meʻa te ke fai ke tauhi ke mālohi maʻu pē hoʻo tuí mo e talangofua ki he ngaahi lea ‘a e kau palōfitá?

Hangē ko ia kuo tohi ‘i he ʻEta 13:23–14:20, naʻe tau ‘a Kolianitomuli mo ha kau tangata tokolahi ‘a ia naʻa nau feinga ke toʻo ‘a e puleʻangá meiate ia, ‘a ia ‘oku kau ai ‘a Seileti, Kiliate, mo Lipi. Naʻe aʻu ki he mafola ‘a e taú ‘i he puleʻanga kotoa ‘o e kau Sēletí. Ko e fili fakamumui ‘o Kolianitomulí ko Sise. ‘Oku fakamatalaʻi fakaikiiki ‘a hono lahi ‘o e fakaʻauha ‘o e kau Sēletí ‘i he ngaahi tau ko ‘ení ‘i he ʻEta 14:21–25 mo e ʻEta 15:1–2.

Lau ‘a e ʻEta 15:3–6 ke ‘iloʻi ‘a e meʻa naʻe feinga ‘a Kolianitomuli ke fai ke fakahaofi ‘a e toenga ‘o hono kakaí mei he fakaʻauhá. Fakakaukau ki he ‘uhinga naʻe ‘ikai tali ai ‘e Sise ‘a e fokotuʻu ‘a Kolianitomulí mo e ‘uhinga naʻe fakafisi ai ‘a e ngaahi kau tau ‘o e ongo faʻahí fakatouʻosi ke tukuloló (vakai foki, ʻEta 14:24).

Lau ‘a e ʻEta 15:12–17, pea kumi ki he ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e tuʻunga ‘o e kau Sēletí. Ko e hā ha meʻa naʻá ke ‘iloʻi ‘i he tuʻunga naʻa nau ‘i aí ‘oku fakalilifu mo fakamamahi? Manatuʻi naʻe fakatokanga ‘a ‘Eta ‘i ha ngaahi taʻu lahi ki he kakaí ke nau fakatomala (vakai, ʻEta 12:2–3; 13:20). Lau ‘a e ʻEta 15:18–19, pea kumi ki he ngaahi tautea naʻe hoko koeʻuhi ko e ‘ikai te nau tali ‘a e ngaahi fakatokanga ‘a e ‘Eikí ke nau fakatomalá. Fakakakato ‘a e fakamatala ko ‘ení ‘o fakatatau ki he meʻa kuó ke laú: Kapau ‘e ‘ikai te tau tali ‘a e ngaahi fakatokanga ‘a e ‘Eikí ke fakatomalá, te Ne .

Mahalo naʻá ke hiki ‘i he konga ‘i ‘olungá ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ‘ení: Kapau ‘e ‘ikai te tau tali ‘a e ngaahi fakatokanga ‘a e ‘Eikí ke fakatomalá, te Ne tuku ke mavahe Hono Laumālié pea maʻu leva ‘e Sētane ‘a e mālohi ki hotau lotó.

2. Ngāue ʻaki ‘a e ʻEta 15:19 mo e tefitoʻi moʻoni ‘oku tau ako mei aí, pea fakamatala ki he ‘uhinga ‘oku hala ai ha fakaʻuhinga ‘e taha pe lahi ange ‘i he ngaahi fakaʻuhinga ko ‘ení ‘e fai ‘e ha taha ‘i he ‘ahó ni ke fakatonuhiaʻi ‘aki ‘a e ‘ikai te ne fakatomalá:

   1. ‘Oku ou ‘iloʻi ‘oku ‘ikai tatau ‘a e ngaahi heleʻuhila ‘oku ou sio aí mo e ngaahi tuʻunga ‘a e Siasí, ka ‘oku hangē ‘oku ‘ikai ke ne uesia ‘e ia ‘eku moʻuí.

   2. ‘Oku ‘ikai kovi ‘eku inu kava mālohi mo hoku ngaahi kaumeʻá. Ko ‘emau fakafiefia pē.

   3. Ko e kiʻi ponokalafi siʻisiʻi pē ia. ‘Oku ‘ikai ko ha pehē ia te u ‘alu ai au ‘o maumauʻi ‘a e angamaʻá. Ko e meʻa foki ‘e tahá, te u lava pē ‘e au ‘o taʻofi ia ‘i ha taimi pē te u fie taʻofi ai ia.

   4. ‘Oku ‘ikai fie maʻu ia ke u fakatomala he taimí ni. ‘Oku lava pē ke tatali ia kae ‘oua ke u ‘alu ‘o ngāue fakafaifekau pe mali ‘i he temipalé.

‘Oku fakamatalaʻi ‘e he ʻEta 15:20–32 ʻa e anga ‘o e fetauʻaki ‘a e ongo kau taú ‘o aʻu ki he toe pē ‘a honau ongo takí, ‘a ia ko Kolianitomuli mo Sise. Pea toki tāmateʻi leva ‘e Kolianitomuli ‘a Sise.

‘Oku ‘omi ‘e he hisitōlia ‘o e kau Sēletí ha sīpinga mahino ‘o e meʻa ‘oku hoko ki ha kakai ‘i he taimi ‘oku ‘ikai te nau tali fakakātoa ai ‘a e ngahi feinga ‘a e ‘Otuá ke fakalotoʻi kinautolu ke nau fakatomalá. Neongo ‘e ‘ikai te tau fehangahangai leva mo ha fakaʻauha fakasino ‘i heʻetau fakafisi ke fakatomalá, ka te tau ongoʻi halaia kapau ‘e ‘ikai te tau tali ʻa e ngaahi fakatokanga ‘a e ‘Eikí ke fakatomalá.

Fakakaukau ki he fakamatala ko ‘eni naʻe fai ‘e ‘Eletā Niila L. ‘Enitaseni ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻOku ou fakamoʻoniʻi ‘oku malava pea ʻoku vēkeveke ʻa e Fakamoʻuí ke fakamolemoleʻi ‘etau ngaahi angahalá. ‘Oku ‘ikai ha angahala ia ‘oku ʻikai ke faʻa fakamolemoleʻi, tuku kehe pē ‘a e ngaahi angahala ‘a kinautolu tokosiʻi ‘oku nau fili ke lohiakiʻi e laumālié hili ‘enau ‘iloʻi hono kakató. Ko ha faingamālie fakaofo kiate kitautolu takitaha ke tau tafoki mei heʻetau ngaahi angahalá pea haʻu kia Kalaisi. Ko e fakamolemole fakalangí ko e taha ia ‘o e ngaahi fua melie taha ‘o e ongoongoleleí, toʻo atu ʻo e halaiá mo e mamahí mei hotau lotó pea fetongi kinautolu ‘aki ‘a e fiefiá mo e fiemālie ‘o e konisēnisí” (“Fakatomala … Koeʻuhí Ke u Fakamoʻui ʻa Kimoutolu,” Ensign pe Liahona, Nōv. 2009, 40–41).

Vakaiʻi fakalelei ha faʻahinga meʻa pē ‘okú ke fai ‘oku lava ke ne taʻofi ‘a e mālohi ‘o e Laumālie Māʻoniʻoní mei hoʻo moʻuí. Fakakaukau ki ha founga te ke lava ai ‘o ngāue ʻaki ‘a e mālohi ‘o e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí ke fakahoko ha ngaahi liliu ‘oku fie maʻu ke fai ‘a ia ‘e tokoniʻi ai koe ke ke maʻu ʻa e Laumālié pea taʻofi ‘a e mālohi ‘o Sētané.

‘Oku tau ako mei he ʻEta 13–15 ‘oku fakatupu ‘e he ‘itá mo e loto-sāuní ‘etau fai ha ngaahi fili ‘oku kovi kiate kitautolu mo e kakai kehé. Lau pe toe lau ‘a e ngaahi potu folofola ko ‘ení, pea fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi foʻi lea pe ngaahi kupuʻi lea ‘oku nau akoʻi ‘a e moʻoni ko ‘ení: ʻEta 13:27; 14:24; 15:6, 22, 28.

Fakalaulauloto ki he ngaahi kovi ‘oku fakatupu ‘e he ‘ita ‘oku ʻikai mapuleʻí ki ha fāmili pe ko ha ngaahi fetuʻutaki kehe. Fakakaukau ki ha ngaahi meʻa ‘oku hoko ‘i hoʻo moʻuí ‘a ia ‘e fie maʻu ai ke ke liʻaki ‘a e ngaahi loto-‘itá pe loto-sāuní.

Kumi ‘i hoʻo lau ‘a e fakamatala ko ‘eni naʻe fai ‘e ‘Eletā Tēvita E. Soleniseni, ko ha mēmipa mālōlō ‘o e Kau Fitungofulú, peá ke kumi ki he founga te ke lava ai ‘o ikuʻi ‘a e ngahi loto-‘itá pe holi ke sāuní: “Ko e taimi ko ia ‘oku fai mai ai ‘e ha taha ha kovi kiate kitautolu pe ko e kakai ‘oku tau ‘ofa aí, ko e mamahi ia ‘okú ne lava ‘o lōmekina kakato kitautolu. ‘Oku lava ke tau ongoʻi ai ‘o hangē ko e meʻa mahuʻinga taha ‘i he māmaní ‘a e mamahi pe ko e fai hala ko iá, pea ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha meʻa ke tau toe fili ki ai, ka ke sāuniʻi pē. Ka ‘oku akoʻi kitautolu ‘e Kalaisi, ko e Pilinisi ‘o e Melinó, ki ha founga ‘oku lelei ange. ‘Oku lava ke faingataʻa ‘aupito hono fakamolemoleʻi ha taha naʻe fai hala mai kiate kitautolú, ka ‘i heʻetau lava ‘o fakamolemoleʻi iá, ‘oku tau fakaava mai ai ha kahaʻu lelei ange kiate kitautolu. ‘Oku ‘ikai ke toe puleʻi leva ‘etau taumuʻá ‘e he fai hala ‘a e tokotaha kehé. Ko e taimi ko ia ʻoku tau fakamoemoleʻi ai ‘a e niʻihi kehé, ‘oku fakatauʻatāinaʻi ai kitautolu ke tau fili ‘a ‘etau founga moʻuí. Ko e ‘uhinga ‘o e fakamolemolé, ‘oku ‘ikai toe puleʻi ‘etau fonongá ‘e he ngaahi palopalema ‘o e kuohilí, pea tau lava ai ‘o tokanga taha pē ki he kahaʻú pea ‘i hotau lotó ʻa e ‘ofa ‘a e ʻOtuá” (“Forgiveness Will Change Bitterness to Love,” Ensign pe Liahona, Mē 2003, 12).

3. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e fē nai ha taimi kuó ke aʻusia ai pe ko ha taha ʻokú ke ‘iloʻi ‘a e fakamoʻuí pe tau’atāiná hili haʻo fili ke ke faʻa fakamolemole?

Te ke lava ‘o ikunaʻi ha faʻahinga loto-‘ita pē loto-sāuni kapau te ke tafoki kia Sīsū Kalaisi pea maʻu mo e mālohi ‘o e fakamolemole mo e fakafiemālie ‘i Heʻene Fakaleleí. Manatuʻi ke ke tafoki ki he ‘Eikí ke ke maʻu mei ai ‘a e tokoni te ke fie maʻu ‘i he ngaahi meʻa pehē ‘oku hokó.

4. Hiki ‘a e fakamatala ko ‘ení ‘i lalo ‘i he ngaahi ngāue ke fai he ‘ahó ni ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

   Kuó u ako ‘a e ʻEta 13–15 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó).

   Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

• Ngaahi tali ki he ‘ekitivitī fakatauhoa ‘i he kamataʻanga ‘o e lēsoní: Kailo, ‘Isipite (Ko e Kolo ‘o e Ngaahi Taua Minaletí ‘e Taha Afé); Manila, Filipaini (Ko e Mataʻitofe ‘o e ‘Oliení); Sikāko, USA (Ko e Kolo Matangiʻiá); Mekisikou Siti, Mekisikou (Ko e Kolo ‘o e Ngaahi Palasí); Rome, Italy (Ko e Kolo Taʻengatá).