Talateu KIAʻĪnosí
Ko e hā Hono ʻUhinga ʻOku Ako ai e Tohí Ni?
‘Oku fakaʻaliʻali mai ‘e he tohi ‘a ‘Īnosí ‘a e mālohi ‘o e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí ke fakamaʻa ‘a e kakaí mei he angahalá pea ngaohi kinautolu ke nau kakato. Naʻe fāinga ‘a ‘Īnosi ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá ‘i he lotu lahi kimuʻa pea toki fakamolemoleʻi ‘ene ngaahi angahalá. Hili ia peá ne lotua ‘a e lelei fakalaumālie ‘a e kakai Nīfaí mo e kau Leimaná. Naʻá ne ngāue ‘i he toenga ‘o ‘ene moʻuí koeʻuhí ko honau fakamoʻuí. Te ke lava ‘o ‘iloʻi ‘i hoʻo ako ‘a e tohi ‘a ‘Īnosí, ha ngaahi lēsoni mahuʻinga fekauʻaki mo e lotú, fakatomalá, mo e fakahaá. Te ke toe lava foki ‘o ako, ko e taimi ko ia ‘oku maʻu ai ‘e he kakai fakafoʻituituí ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakaleleí, te nau holi ke ‘oatu ‘a e ngaahi tāpuaki ko iá ke nau ‘inasi ai mo e kakai kehé.
Ko Hai Naʻá Ne Tohi ʻa e Tohí Ni?
Ko ‘Īnosí, ko e foha ia ‘o Sēkope, mo e mokopuna ‘o Līhai mo Selaia, pea ko ia naʻá ne hiki ‘a e tohi ko ‘ení. Naʻe tohi ‘e ‘Īnosi, naʻe akoʻi ia ‘e he‘ene tamaí “ʻi he akonaki mo e enginaki ‘a e ‘Eikí” (ʻĪnosi 1:1). Naʻe tohi ‘e ‘Īnosi ‘i he ofi ke ngata ‘ene moʻuí, kuó ne fakahā “ʻa e folofolá ‘o fakatatau ki he moʻoni ‘oku ‘ia Kalaisí” (ʻĪnosi 1:26) ‘i hono ngaahi ‘ahó kotoa pē. Naʻe tuku ‘e ‘Īnosi ‘a e ʻū lauʻi peleti iiki ‘a Nīfaí ki hono foha ko Seilomí kimuʻa peá ne pekiá. Naʻe fakaʻosi ‘e ‘Īnosi ‘ene lekōtí ‘aki ‘ene fiefia ‘i he ‘aho ‘a ia te ne tuʻu ai ‘i he ‘ao ‘o hono Huhuʻí. Naʻá ne pehē, “Te u toki mamata ki hono fofongá ‘i he fiefia, pea te ne folofola mai kiate au: Haʻu kiate au, ‘a koe ‘oku monūʻia, ‘oku ‘i ai ha potu kuo teuteu moʻou ‘i he ngaahi nofoʻanga ‘o ‘eku Tamaí” (ʻĪnosi 1:27).
Ko e Fē Taimi mo e Feituʻu Ne Tohi Aí?
Naʻe fakaʻosi ‘e ‘Īnosi ‘ene lekōtí ‘aki ‘ene fakahā kuo ‘osi atu ha taʻu ‘e 179 talu mei he mavahe ‘a Līhai mei Selusalemá (vakai, ʻĪnosi 1:25). ‘Oku fokotuʻu ai ‘a e taimi ‘o ‘ene tohí ki he taʻu 544 K.M. nai pe ofi ki ai (‘a ia ne fakaʻosi ai ‘e Sēkope ‘ene lekōtí) mo e taʻu 420 K.M. naʻe hiki ai ‘e ‘Īnosi ‘a e lekooti ko ‘ení lolotonga ‘ene nofo ‘i he fonua ko Nīfaí.