ʻĪnosi

Talateú

Hili ‘a e fakakaukau ‘a ‘Īnosi ki he ngaahi lea ‘a ‘ene tamaí, naʻá ne lotua leva peá ne maʻu ha fakamolemole ‘o ‘ene ngaahi angahalá. Hili ia peá ne lotua ‘a e lelei fakalaumālie ‘a e kau Nīfaí mo e kau Leimaná peá ne ngāue ‘i he toenga ‘o ‘ene moʻuí koeʻuhí ko honau fakamoʻuí.

ʻĪnosi 1:1–8

Hili ‘a e fakakaukau ‘a ‘Īnosi ki he ngaahi lea ‘a ‘ene tamaí, naʻá ne lotua leva peá ne maʻu ha fakamolemole ‘o ‘ene ngaahi angahalá.

Lau ‘a e ʻĪnosi 1:1, 3, pea fakatokangaʻi e ivi takiekina ne maʻu ʻe Sēkope ‘ia ‘Īnosí. Neongo ko e foha mo e mokopuna ‘o ha kau palōfita ‘a ‘Īnosi, ka naʻá ne kei fie maʻu pē ke ne aʻusia ‘iate ia pē ‘a e mālohi ‘o e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí.

Fakakaukau ki ha taimi ‘a ia naʻá ke ongoʻi fuʻu fiekaia ‘aupito ai. Siakaleʻi ha ngaahi foʻi lea ‘i lalo ‘a ia ‘oku nau fakamatalaʻi ‘a e meʻa ‘okú ke ongoʻi ‘i hoʻo fiekaiá.

‘alefa
vaivai
taʻe fiemālie
hōngea
mamahi
loto-hohaʻa
ko ha havala

Fakaʻilongaʻi ‘a e kupuʻi lea “naʻe holi tuʻu hoku laumālié” ‘i he ʻĪnosi 1:4. ʻOkú ke pehē ko e hā hono ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea ko ʻení?

‘Oku lava ke kau ki he kupuʻi lea ‘oku “holi tuʻu hoku laumālié” ha ongoʻi ‘okú te ngeʻesi fakalaumālie pē, pe mamahi pe ha holi ke fakafonu fakalaumālie kita. Naʻe tohi ‘e ‘Īnosi fekau‘aki mo ha taimi naʻá ne aʻusia ai ‘a e fiekaia fakalaumālie ko ‘ení. Naʻá ne tohi, naʻe “tō mamafa ki hono lotó” ‘a e ngaahi lea ‘a ‘ene tamaí (ʻĪnosi 1:3). Naʻá ne aʻusia ha ngaahi holi naʻe ngaohi ia ke ne ngāue ‘i he tuí, tuʻunga ‘i heʻene fakakaukau ki he ngaahi lea ko iá. Naʻe fakahoko ha ngaahi liliu ‘i heʻene moʻuí pea ‘omi mo e ngaahi tāpuaki mei he ‘Eikí tuʻunga ‘i heʻene ngaahi ngāue ‘i he tuí.

Kamata ha ngaahi ngāue ke tokoni ke mahino kiate koe ‘a e ngaahi meʻa naʻe aʻusia ‘e ‘Īnosí pea fakafekauʻaki ia ki ho‘o moʻuí, ‘aki haʻo vahevahe ha peesi kakato ‘o hoʻo tohinoa ki he ako folofolá ki he konga ‘e ono, pea fakahingoa ‘a e konga takitaha ‘o hangē ko ‘ení:

Ko e meʻa naʻe holi ki ai ‘a ‘Īnosí:	Ko e meʻa ‘oku ou holi ki aí:
Ko e meʻa naʻe fai ‘e ‘Īnosí:	Ko e meʻa ‘oku fie maʻu ke u faí:
Ko e meʻa naʻe aʻusia ‘e ‘Īnosí:	Ko ʻeku ngaahi aʻusiá

Lau ‘a e ʻĪnosi 1:2–3, pea kumi ki he ngaahi kupuʻi lea ‘i he veesi takitaha ‘oku nau fakahā mai ‘a e meʻa naʻe holi ‘a ‘Īnosi ke ne maʻu ‘i heʻene moʻuí. Hiki ‘a e ngaahi kupuʻi lea ko iá ki he konga ‘oku fakaʻilongaʻí. “Ko e meʻa naʻe holi ki ai ‘a ‘Īnosi” ‘i he saati ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá.

‘Oku tokoni ‘a e holi ‘a ‘Īnosi ke ne maʻu ha fakamolemole ‘o ‘ene ngaahi angahalá, ke mahino kiate kitautolu ‘a e meʻa naʻá ne ‘uhinga ki ai ‘i he ʻĪnosi 1:4 ‘i heʻene tohí, “ʻOku holi tuʻu hoku laumālié.” Naʻe ‘ikai ngata ‘i he holi tuʻu (fiekaia) ‘a ‘Īnosi ke maʻu ha fakamolemolé, ka naʻá ne toe holi foki ke ne maʻu ‘a e “moʻui taʻengatá pea mo e fiefia ‘a e kau māʻoniʻoní” (ʻĪnosi 1:3). Naʻá ne fie ma‘u ke ne ongoʻi ‘a e fiefia ‘oku maʻu mei heʻene feʻunga ke ne nofo fakataha mo e ‘Eikí mo e kakai kehe ‘oku māʻoniʻoní.

Fakakaukau pe ‘okú ke maʻu ‘a e fiekaia fakalaumālie ko ia ‘oku fakamatalaʻi ‘e ‘Īnosí. Hiki ki he saati ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá ‘a ia ‘oku fakaʻilongaʻi “Ko e meʻa ‘oku ou holi ki aí,” ha niʻihi ‘o e ngaahi holi fakalaumālie ‘okú ke ‘uakai ki ai ‘i hoʻo moʻuí.

Naʻe tataki ‘a ‘Īnosi ‘e he ngaahi meʻa naʻá ne holi ki aí, ke ne ngāue ʻaki ‘ene tuí peá ne ngāue. Kumi mo fakaʻilongaʻi ‘i he ʻĪnosi 1:2, ‘a e foʻi lea naʻe ngāue ʻaki ‘e ‘Īnosi ke fakamatalaʻi ‘ene feinga naʻe faí. Fakatokangaʻi ange, naʻe ‘ikai fāinga ‘a ‘Īnosi mo e ‘Otuá, ka ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá ‘i he lotu. ‘Oku kau ‘i he fāinga ko iá ha fāinga fakaʻatamai mo fakalaumālie ke fakahā ki he Tamai Hēvaní ‘a e fakamoʻomoʻoni ‘o ‘etau ngaahi holí mo ‘etau fie fakatomalá mo fakahoko ‘a e ngaahi liliu ‘oku fie maʻu ‘i heʻetau moʻuí. Naʻe tohi ‘e ‘Īnosi ‘i he ’Īnosi 1:4, ha ngaahi fakamatala fakaikiiki ‘e niʻihi ki heʻene fāinga ko iá.

Lau ‘a e ʻĪnosi 1:4, pea fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi me‘a na‘e fai ‘e ‘Īnosi ke fakahā ‘okú ne kumi fakamātoato ke maʻu ha fakamolemole ‘o ‘ene ngaahi angahalá. Hiki ‘a e meʻa naʻá ke ‘iló ʻi lalo ʻi he konga “Ko e meʻa naʻe fai ‘e ‘Īnosí” ‘i he saati ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá.

Ko hono ‘uhinga ‘o e foʻi lea ko e kole tāumaʻu ‘i he ʻĪnosi 1:4 ko e kole ia ‘i he loto fakatōkilalo mo e holi lahi. Mahalo ‘e ‘ikai fuoloa ‘etau ngaahi lotú ‘o hangē ko e lotu ‘a ‘Īnosí, ka ‘oku fie maʻu ke fai ia ‘i he loto-fakamātoato.

Hiki ki he saati ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá, ‘i lalo he konga “Ko e meʻa ‘oku fie maʻu ke u faí,” ha founga te ke lava ai ‘o fakahā ki he ‘Eikí hoʻo loto fakamātoato ‘i hoʻo lotu mo fekumi ki Heʻene ngaahi tāpuaki fakalaumālié.
Naʻe tupu mei he ngaahi ngāue faivelenga mo fakamātoato ‘a ʻĪnosí haʻane maʻu ha ngaahi tāpuaki mahuʻinga ‘i heʻene moʻuí. Lau ‘a e ʻĪnosi 1:5–8, pea fakaʻilongaʻi ‘a e meʻa naʻe aʻusia ‘e ‘Īnosí. Hiki ‘a e ngaahi meʻa ko ‘ení ki he konga “Ko e meʻa naʻe aʻusia ‘e ‘Īnosí” ‘i he saati ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá. Fakatokangaʻi ange ‘i hoʻo lau ‘a e veesi 5 mo e 6, ‘a e founga ne ‘ilo ai ‘e ‘Īnosi kuo fakamolemoleʻi iá. Ko e leʻo ko ia ‘oku fakamatala ki ai ‘a e veesi 5, ko e leʻo ia naʻe ongo mai ki he ‘atamai ‘o ‘Īnosí (vakai, ʻĪnosi 1:10).

‘Oku akoʻi mai ‘i he ʻĪnosi 1:7–8 ko e taimi ʻoku tau ngāue ʻaki ai ‘a e tui kia Sīsū Kalaisí, ‘oku lava ‘o fakamolemoleʻi ai ‘etau ngaahi angahalá, pea lava ‘o ngaohi ai ke tau kakato. Ko ‘etau ngaahi holi ke fakalakalaká, ko ‘etau ngaahi lotu fakamātoató, mo ‘etau ngaahi feinga ke fakatomalá, ko e ngaahi founga ia ‘oku tau lava ‘o fakahā ai ‘etau tui kia Sīsū Kalaisí.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e founga ʻe lava ke toʻo ai ʻa ʻetau ongoʻi loto halaiá ʻi heʻetau fakaʻaongaʻi e tui kia Sīsū Kalaisí pea fakatomalaʻi ʻa ʻetau angahalá:

“Ko ʻetau fakatomala moʻoni pē, ʻe toʻo atu leva ʻe Kalaisi ʻa e mafasia ʻo e ongoʻi halaia ʻi heʻetau angahalá. Te tau lava ‘o ‘iloʻi ʻiate kitautolu pē kuo fakamolemoleʻi mo fakamaʻa kitautolu. ‘E fakapapauʻi mai ‘e he Laumālie Māʻoniʻoní kiate kitautolu; ko ia ʻa e tokotaha Fai-fakamāʻoniʻoní. He ʻikai ha toe fakamoʻoni ʻe taha ʻo e fakamolemolé ʻe lelei ange ai. …

“[Naʻe folofola ‘a e ‘Eikí] ‘Vakai, ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai” (T&F 58:42).

“ʻE feinga ‘a Sētane ke tau tui ‘oku ‘ikai fakamolemoleʻi ‘etau ngaahi angahalá koeʻuhí he ‘oku tau lava ‘o manatuʻi kinautolu. Ko Sētané ko ha taha loi, ‘oku feinga ke nenefu ‘etau vakaí mo takihalaʻi kitautolu mei he hala ‘o e fakatomalá mo e fakamolemolé. Naʻe ‘ikai talaʻofa mai ‘a e ‘Otuá ia ‘e ngalo ‘iate kitautolu ‘etau angahalá. ‘E tokoni ‘etau manatuʻí ke tau fakaʻehiʻehi ai mei haʻatau toe fai ha ngaahi fehalaaki tatau. Ka ‘o kapau te tau tuʻu maʻu mo faivelenga, ‘e mōlia atu pē ‘etau manatu ki heʻetau ngaahi angahalá ‘i he fakalau atu ‘a e taimí. ‘E hoko ‘eni ko ha konga ‘o e fakamoʻui ‘oku fie maʻú mo e founga ‘o e fakamāʻoniʻoniʻí” Ensign pe Liahona, Mē 2007, 101).

Fakakaukau ki he ngaahi fehuʻi ko ‘ení, ke tokoniʻi koe ke ke fakahoko ‘a e ngaahi lea ‘a Palesiteni ‘Ukitofá: Ko e fē nai ha taimi naʻá ke ongoʻi ai kuo fakamolemoleʻi ‘e he ‘Eikí ‘a hoʻo ngaahi angahalá? Naʻá ke ‘iloʻi fēfē kuo fakamolemoleʻi koé? Kuó ke ongoʻi nai kimuí ni ‘a e fakamolemole ‘a e ‘Eikí?

Hili hoʻo fakalaulauloto ki he ngaahi fehuʻi ‘i ‘olungá, hiki ki he konga “Ko ʻeku ngaahi taukeí” ‘o e saati ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá ‘a e meʻa naʻá ke aʻusia ‘i hoʻo ngaahi ongo ‘o e fakamolemolé. Pe ko haʻo hiki ha fakamatala ki ha meʻa ‘okú ke ‘amanaki ke ke aʻusia ‘i hoʻo ngāue ʻaki ‘a e tui kia Sīsū Kalaisi.

ʻĪnosi 1:9–27

‘Oku lotua ‘e ‘Īnosi ‘a e kau Nīfaí mo e kau Leimaná, peá ne ngāue mo ha niʻihi kehe ki honau fakamoʻuí

ngaahi siakale kehekehe mo e lotomālie pē ‘e taha

‘Oku hanga ‘e he fakatātā ko ‘ení ‘o fakatātaaʻi ‘a e lotu ‘a ‘Īnosí. Naʻá ne ‘uluaki lotua pē ia, hili ia pea fakalahi ‘ene lotú ‘o kau mai ki ai ha niʻihi kehe. Lau ‘a e ʻĪnosi 1:9–10, pea fakaʻilongaʻi pe ko hai naʻe lotua ‘e ‘Īnosi ‘i heʻene lotu tuʻo uá. Lau ʻa e ʻĪnosi 1:11–14, pea fakaʻilongaʻi pe ko hai ne lotua ʻe ʻĪnosi ʻi heʻene lotu tuʻo tolú.

Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá: Ko e hā ha meʻa ‘oku ongo makehe kiate koe ‘o kau ki hono lotua ‘e ‘Īnosi ‘a e kau Leimaná, ‘o fakatatau ki heʻene fakamatalaʻi ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e kau Leimaná ‘a ia ‘oku lau ki ai ‘i he ʻĪnosi 1:14?

‘Oku tau ako mei he faʻifaʻitakiʻanga ‘a ‘Īnosí, ko e taimi ko ia ‘oku tau aʻusia ai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí, te tau feinga leva ke tokoniʻi ‘a e kakai kehé ke nau maʻu ‘a e fakamoʻuí. ‘E tokoniʻi koe ke ke manatuʻi ‘a e foʻi moʻoni ko ‘ení, kapau te ke hiki kotoa pe fakakonga pē ‘a e fakamatala ko ‘eni meia Palesiteni Hauati W. Hanitā, ‘i he tafaʻaki ‘o hoʻo folofolá:

“Ko e taimi kotoa pē ‘oku tau aʻusia ai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakaleleí ‘i heʻetau moʻuí, kuo pau ke tau tokanga ai ki he lelei ‘a hotau kāingá. …

“Ko e fakaʻilonga mahuʻinga ‘o e ului fakafoʻituitui ‘a ha taha, ko ‘ene holi ke fakahā ‘a e ongoongoleleí ke ne ‘inasi ai mo e kakai kehé” (The Teachings of Howard W. Hunter, ed. Clyde J. Williams [1997], 248–49).

Lau ‘a e ʻĪnosi 1:19–20, 26, pea fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi foʻi lea pe ngaahi kupuʻi lea ‘oku nau fakahā ‘a e fakamātoato ‘o e ngaahi holi ‘a ‘Īnosi koeʻuhí ko e kau Nīfaí mo e kau Leimaná hili ‘ene lotua kinautolú.

Lau ‘a e ʻĪnosi 1:27, pea kumi ki ha fakamoʻoni ‘o e fiefia naʻe aʻusia ‘e ‘Īnosi koeʻuhí ko ‘ene ngaahi feingá mo hono fakapapauʻi mai ‘o e moʻui taʻengata naʻá ne maʻú.

Fakakaukauʻi ‘i he faʻa lotu ha founga ‘e taha pe lahi ange ‘i he ngaahi meʻa kuó ke ako ‘i he lēsoni ko ‘ení mei he sīpinga ‘a ‘Īnosí. Fili ha fakamatala ‘e taha ‘i lalo, peá ke fakakakato ia ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá:
1. Hangē ko ‘Īnosí, ‘oku ou holi ke u maʻu ha fakamolemole ki heʻeku ngaahi angahalá. Te u fakahā ki he ‘Eikí, ‘oku fakamātoato ‘eku holi ko ‘ení ‘aki ‘eku …
2. Hangē ko ‘Īnosí, ‘oku ou holi ke tokoni ki he kau mēmipa ‘o hoku fāmilí mo hoku ngaahi kaungāmeʻá ke nau haʻu kia Sīsū Kalaisi. Ko e tokotaha ‘eni (hingoa ‘o e tokotaha ko iá) te u feinga ke tokoni ki aí ‘aki ‘eku …
3. Naʻe lotua ‘e ‘Īnosi ‘a e kau Leimaná, ‘a ia ‘oku totonu ke ne lau ko hono ngaahi filí. Hangē ko ‘Īnosí, ‘oku ou fie fakahaaʻi ʻa e ‘ofa ‘a e ‘Eikí kiate kinautolu ‘oku nau fai taʻe ‘ofa mai kiate aú. Ko e founga ‘e taha te u fai ai ‘ení, ko ‘eku …

Feinga ke fakahoko ‘a e meʻa kuó ke tohi ʻi hoʻo tohinoa ki he ako folofolá. Ko e taimi ko ia ‘okú ke ngāueʻi ai hoʻo tui ki he Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí mo fakatomalá, te ke lava ke maʻu ai ha fakamolemole, fiefia, mo ha holi lahi ange ke tokoni ki he niʻihi kehé.

Hiki ‘a e fakamatala ko ‘ení ‘i lalo ‘i he ngaahi ngāue ke fai he ‘aho ní ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá:

Kuó u ako ‘a e ʻĪnosi 1 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó).

Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: