‘Iuniti 21: ‘Aho 2

ʻAlamā 50–52; 54–55

Talateú

Naʻe hoko atu ‘e he ‘Eikitau ko Molonaí hono tokoniʻi hono kakaí ke nau maluʻi kinautolú ʻaki ‘enau langa fakamālohia honau ngaahi koló. Naʻe lava ‘e he kau Nīfaí ‘o ikunaʻi ‘a e kau Leimaná ‘o aʻu mai ki he taimi naʻa nau angatuʻu mo fai angahala ai pea kamata ke fakavaivaiʻi ai ‘a kinautolú. Neongo ‘a e ngaahi feinga ‘a Molonai ke fakatahaʻi mo maluʻi ‘a e kakaí, naʻe mole ha ngaahi kolo lahi ‘o e kau Nīfaí koeʻuhí ko e lahi ‘a e fekeʻikeʻi ‘iate kinautolú. Naʻe faifai pea toki lava ‘e Molonai, Teanikumi, mo Līhai ‘o toe maʻu mai ‘a e kolo ko Mūlekí pea nau ikunaʻi ha taha ‘o e kau tau tokolahi taha ‘o e kau Leimaná. Naʻe feinga ‘a ‘Amolone ko e taki fai angahala ‘o e kau Leimaná ke aleaʻi ha fakafetongi ‘o e kau pōpulá, ka naʻe fakatauʻatāinaʻi ‘e Molonai ia ‘a e kau pōpula Nīfaí taʻe ‘i ai ha lilingi toto. Naʻe tuʻu maʻu ‘a Molonai ‘i heʻene fakakaukaú pea ‘ikai te ne fakavaivai kia ‘Amolone mo hono kau muimuí.

ʻAlamā 50–51

Naʻe fakamālohia pea tuʻumālie ‘a e kau Nīfaí ‘i he taimi naʻa nau talangofua ai ki he ‘Eikí pea nau faaitaha ‘iate kinautolu pē.

Fakakaukau ki ha taimi ‘i hoʻo moʻuí ‘a ia naʻá ke faingataʻaʻia ai he feinga ke ke ikunaʻi ha faingataʻá, hangē ko ha ‘ahiʻahi, paloplema fekauʻaki mo e moʻui lelei fakasinó, palopalema ‘i he akó, pe ha palopalema fekauʻaki mo hoʻo ngaahi fetuʻutaki mo ho ngaahi kaungāmeʻá pe kau mēmipa ‘o e fāmilí. Naʻá ke fakaʻamu nai he taimi ko iá naʻá ke maʻu ha ivi fakalaumālie lahi ange?

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Henelī B. ‘Aealingi ‘o e Kau Palesienisī ‘Uluakí: “ʻI he tupulaki lahi ange ‘a e ivi ‘o e ngaahi mālohi [‘o e angahalá] ‘a ia ‘oku ‘ākilotoa ‘a kitautolú, ko e ivi fakalaumālie ko ia naʻe pehē ‘i muʻa ‘oku feʻungá, ‘oku ‘ikai toe feʻunga ia he taimí ni. Pea ka ai ha tupulaki ‘i he ivi fakalaumālié naʻa tau pehē ‘oku lava ke tau aʻusiá, ‘e toe lahi ange ‘a e tupulaki ʻe fakafaingamālieʻi mai kiate kitautolú. ‘E tupulaki hono fie maʻu ‘o e ivi fakalaumālié mo e faingamālie ke maʻu iá ‘o aʻu ki ha tuʻunga ‘oku ‘ikai te tau fakamahuʻingaʻi ka ‘e fakatuʻutāmaki ia kiate kitautolu” (“Always,” Ensign, Oct. 1999, 9).

‘Oku lava ‘e he ngaahi teuteu ‘a e kau Nīfaí ki heʻenau ngaahi taú ‘o tokoniʻi kitautolu ke tau ako ‘a e foʻi moʻoni ko ‘ení: Kapau te tau teuteuʻi fakalaumālie ‘a kitautolu, te tau lava ‘o ikunaʻi ‘a e ngaahi faingataʻa ‘o e moʻuí.

Fakamanatu ‘a e ʻAlamā 50:1–6. Ko e hā ha meʻa naʻe fai ‘e he kau Nīfaí ke langa ha ngaahi maluʻi fakamālohi takai ‘i honau ngaahi koló? Lau ‘a e ʻAlamā 50:7. Ko e hā mo ha toe meʻa kehe naʻe fai ‘e he kau Nīfaí ‘i heʻenau teuteu ke taú?

Naʻe langa ‘e he kau Nīfaí ha ngaahi ‘ā maluʻi kolo ʻo ‘omi ai kiate kinautolu ha mālohi ‘i ha taimi ‘o e faingataʻa lahi. Te tau lava ‘o muimui ki heʻenau sīpingá ‘aki haʻatau langa hake hotau ivi fakalaumālié he taimí ni koeʻuhí ke tau maʻu ai ‘a e ivi te tau fie maʻu ‘i he taimi ‘o e faingataʻá. ‘Oku lelei taha hono fakatupulaki ‘a e ivi fakalaumālié ‘i he taimi ‘oku ngāue fakaʻaho maʻu pē ki aí. ‘Oku tau mālohi fakalaumālie ‘i he ngaahi meʻa hangē ko e ako tuʻu maʻu ‘a e folofolá, lotú, maʻu ‘o e ngaahi houalotu ‘a e Siasí, fua hotau ngaahi fatongia ‘i he Siasí, fakahā ‘etau fakafetaʻí ki he ‘Otuá, tokoni ki he niʻihi kehé, mo e fanongo mo talangofua ki he ngaahi akonaki ‘a hotau kau taki faka-Siasí.

1. Fakakakato ‘a e fakamatala ko ‘ení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

   1. Te u lava ‘o fakatupulaki ha ivi fakalaumālie lahi ange ‘i haʻaku (Hiki ha ngaahi meʻa te ke lava ‘o faí).

   2. Te u fai maʻu pē ‘a e (fili ha meʻa ‘e taha mei he lisi naʻá ke toki hikí) ‘i he ‘aho takitaha ke fakatupulaki hoku ivi fakalaumālié.

Lau ‘a e ʻAlamā 50:19–23, pea kumi ki he founga naʻe tāpuekina ai ‘e he ‘Eikí ‘a e kau Nīfai naʻa nau tui faivelenga kiate Ia neongo ‘a e ngaahi tuʻunga faingataʻa ‘o honau taimí. Te ke lava ‘o hiki ‘a e tefitoʻi moʻoni ko ‘ení ‘i he tafaʻaki ‘o e ngaahi veesi ko ‘ení: ‘Oku ‘omi ‘e he tui faivelenga ki he ‘Otuá ‘a e ngaahi tāpuakí, neongo ‘a e moveuveu ‘oku hokó. Sio ki he ʻAlamā 50:21 ke ke ‘iloʻi ai ‘a e meʻa naʻe pehē ‘e Molomona ko e meʻa ia naʻá ne fakatupu ‘a e mole mei he kau Nīfaí ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘ení.

Naʻe hoko ‘a Peiholani ko e fakamaau lahi ‘o e kau Nīfaí lolotonga ‘a e taimi naʻe taki ai ‘e he ‘Eikitau ko Molonaí ‘a e kau Nīfaí ‘i heʻenau ngaahi tau mo e kau Leimaná. Ko e tangata māʻoniʻoni ia, pea naʻá ne ngāue ke fokotuʻu ‘a e melinó ‘i he fonuá. Ka neongo iá, naʻe ‘i ai ha kulupu ‘o e kau Nīfaí naʻa nau loto ke liliu ‘a e ngaahi lao ‘a e kau Nīfaí koeʻuhí ke lava ‘o puleʻi kinautolu ‘e ha tuʻi, kae ‘ikai ko e founga pule ‘o e kau fakamāú. Naʻe fokotuʻu atu ia ke fakahā ‘a e loto ‘o e kakaí ‘o kau ki aí, pea naʻe loto ‘a e kakaí ia ke tauhi maʻu ‘a e founga pule ‘o e kau fakamāú. Ka neongo iá, naʻe ‘ikai poupouʻi ‘e he “kau tangata tuʻí” ‘a e loto ‘o e kakaí, pea nau fakafisi ke nau tau fakataha mo e kau Nīfai kehé ‘i he haʻu ‘a e kau Leimaná ke taú. Naʻe pau ai ke taki atu ‘e Molonai ‘ene kau taú ke tauʻi ‘a e kau tangata tuʻí ke fakamālohiʻi kinautrolu ke nau kau mo e kau Nīfaí. Naʻe fakavaivaiʻi lahi ai ‘a e kau Nīfaí ‘i heʻenau ngaahi tau mo e kau Leimaná (vakai, ʻAlamā 51:1–21).

Lau ‘a e ʻAlamā 51:22–27, pea kumi ki ha fakamoʻoni naʻe lava ‘e he kau Leimaná ke maʻu ha mālohi ki he kau Nīfaí koeʻuhí ko e fekeʻikeʻi mo e kau tangata tuʻí. Fakakaukau ki he tefitoʻi moʻoni ko ‘ení: ʻOku fakaʻauha ‘a e melinó ‘e he māvahevahé mo e fekeʻikeʻí.

2. Lau ‘a e ʻAlamā 50:39–40 mo e ʻAlamā 51:22, pea fakatokangaʻi ‘a e faivelenga ‘a Peiholani mo e ‘Eikitau ko Molonaí ‘i heʻena feinga ke fokotuʻu maʻu ‘a e melinó ‘i hona kakaí. Fakakaukau ki ha taimi ‘i hoʻo moʻuí ‘a ia naʻá ke sio ai ki he fekeʻikeʻí, ‘o tatau ai pē pe ko ha ngaahi kaungāmeʻa, kau mēmipa ‘o e fāmilí, ngaahi maheni ‘i he akó, pe ha niʻihi kehe. Toe fakakaukau foki ki he ngaahi ‘ulungaanga ‘o ha taha ‘okú ne feinga ke fokotuʻu maʻu ‘a e melinó. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ki hoʻo ako folofolá ha fakamatala ‘o kau ki he ngaahi ‘ulungaanga ‘oku lava ke maʻu ‘e he tokotaha fakamelinó.

ʻAlamā 52

‘Oku ngāue fakataha ‘a Molonai mo Teanikumi ke ikunaʻi ‘a e kau Leimaná

Hangē ko ia kuo tohi ‘i he ʻAlamā 51:33–34, naʻe tāmateʻi ‘a ‘Amalekaia ‘e Teanikumi, ‘a ia ko e taha ‘o e kau taki fakakautau tuʻukimuʻa taha ‘a e kau Nīfaí. Hili ‘a e mate ‘a ‘Amalekaiá, naʻe fetongi ia ‘e hono tokoua ko ‘Amoloné ‘o ne puleʻi ‘a e ngaahi kau tau ‘a e kau Leimaná. Naʻe tuku ‘e Molonai ‘a e ngaahi fakahinohino kia Teanikumi ke hoko atu hono fakamālohia mo hono maluʻi ‘o e feituʻu fakatokelau ‘o e fonua ko Mahú pea kapau ‘e lava pea toe fakafoki mai ha kolo ‘o e kau Nīfaí ‘oku maʻu ‘e he kau Leimaná. (vakai, ʻAlamā 52:1–10). Lau ‘a e ʻAlamā 52:15–17, pea kumi ki he ‘uhinga naʻe fakakaukau ai ‘a Teaniumi ke ‘oua te ne ‘ohofi ‘a e kolo ko Mūlekí.

Naʻe ‘iloʻi ‘e Teanikumi, ko e taimi ko ia kuo ʻi loto ai ‘a e filí ‘i hono kolotau mālohi, ‘e faingataʻa ke ikunaʻi ia. ‘Oku tau lava ‘o ako ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení mei he meʻa naʻe hokó: Kapau te tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi kolotau mālohi ‘o e filí, te tau lava ai ‘o fakaʻehiʻehi mo taʻofi ‘a e ‘ahiʻahí.

3. Ko e hā ha ngaahi feituʻu ‘e lava ‘o lau ko ha ngaahi kolotau mālohi ‘o e filí? (Ko e ngaahi feituʻu pe ngaahi tuʻunga ia ‘e lava ‘o takiakiʻi ai koe ke ke fai angahala ‘o kapau te ke ‘alu ki ai—hangē ko ‘ení, ko ha paati ‘a ia ‘oku inu kava mālohi ai ‘a e kakaí pe ko hoʻo sio ‘i ha foʻi faiva ‘oku taʻe feʻunga.) Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha ngaahi feituʻu pehē. Hiki foki mo ha ‘uhinga ‘okú ke pehē ‘oku totonu ke ke fakaʻehiʻehi ke ‘oua te ke ‘alu ki he ngaahi feituʻu peheé.

Ko e taimi faingataʻa ‘eni ki he kau Nīfaí koeʻuhí he naʻe maʻu ‘e he kau Leimaná ha ngaahi kolo lahi ‘o e kau Nīfaí lolotonga hono tauʻi ‘e he kau Nīfaí ‘a e kau tangata tuʻí. Naʻe ngāue ʻaki ‘e he kau Leimaná ‘a e ngaahi kolo ko iá ‘o hoko ko ha ngaahi kolotau mālohi, ko ia naʻe faingataʻa ai ki he kau Nīfaí ke nau toe fakafoki ia. Naʻe faʻu ‘e Molonai ha palani ke tohoakiʻi mai ‘a e kau Leimaná ke nau haʻu ki tuʻa mei he kolo ko Mūlekí, koeʻuhí ke toe maʻu ‘e he kau Nīfaí ‘a e koló. Lau ‘a e ʻAlamā 52:21–26 ke ‘iloʻi ‘a e meʻa naʻe fai ‘e Molonai mo Teanikumí.

4. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ‘a e meʻa naʻe fai ‘e Molonai mo Teanikumi ke toe maʻu mai ai ‘a e kolo ko Mūlekí (vakai, ʻAlamā 52:21–26). Toe hiki foki ‘a hoʻo fakakaukau ‘o kau ki he hoko ‘a Molonai ko ha senialé. Ko e hā ha ngaahi founga naʻá ne hoko ai ko ha seniale lelei ki he kau Nīfaí?

ʻAlamā 54–55

‘Oku fakafisi ‘a Molonai ke fakafetongi ‘a e kau pōpulá mo ‘Amolone peá ne toe maʻu mai ‘a e kolo ko Kití

Naʻe tokolahi ha kau pōpula ‘o e taú naʻe fakapōpulaʻi ‘i he ongo faʻahí fakatouʻosi ‘i he ngaahi tau ʻa e kau Leimaná mo e kau Nīfaí. Naʻe ‘omi ‘e ‘Amolone ko e taki ‘o e kau Leimaná ha tohi kia Molonai, ‘o fokotuʻu mai ke na fakafetongi ‘a e kau pōpula mei he ongo faʻahí fakatouʻosi. Naʻe fiefia ‘a Molonai ke fakafetongi ‘a e kau pōpulá koeʻuhí ke fakafoki mai ‘a e kau pōpula Nīfaí pea koeʻuhí ke ʻoua ‘e toe fafanga mo tauhi ‘e he kau tau Nīfaí ‘a e kau pōpula Leimaná. (Vakai, ʻAlamā 54:1–2.)

Ka neongo iá, naʻe tohi mai ‘a ‘Amolone ‘i heʻena fetohiʻakí, ʻo ne pehē kuo pau ke tukulolo ‘a e kau Nīfaí pea tuku ke puleʻi kinautolu ‘e he kau Leimaná. Naʻá ne pehē ko e kau fakapō ‘a e kau Nīfaí pea ‘oku tonuhia ‘a e kau Leimaná ‘i hono tauʻi kinautolú. Naʻá ne toe pehē foki ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ‘Otua. (Vakai, ʻAlamā 54:16–24.)

Naʻe ‘iloʻi ‘e Molonai ‘i heʻene maʻu ‘a e tohi ko ‘ení ‘oku loi ‘a ‘Amolone. Naʻe ‘iloʻi ‘e ‘Amolone ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ‘uhinga māʻoniʻoni ‘a e kau Leimaná ki heʻenau tauʻi ‘a e kau Nīfaí. Naʻe pehē ‘e Molonai ‘e ‘ikai te ne fakafetongi ‘a e kau pōpulá pea ‘oange ai ki he kau Leimaná ha ivi lahi ange. Te ne kumi ha founga ke fakahaofi ai ‘a e kau pōpula Nīfaí kae ‘ikai fakafetongi ‘a kinautolu. (Vakai, ʻAlamā 55:1–2.)

Lau ‘a e ʻAlamā 55:3–24 ke ‘iloʻi ‘a e founga hono fakahaofi ‘e Molonai ‘a e kau pōpula Nīfaí.

‘I he fakafisi ‘a Molonai ke fakavaivai ki he ngaahi fie maʻu ‘a ‘Amoloné, peá ne ‘iloʻi ha founga ke fakahaofi ai ‘a e kau pōpula Nīfaí, naʻá ne taʻofi ai ha maʻu ‘e he kau Leimaná ha faingamālie lahi ange ki he kau Nīfaí, kae maʻu ai ‘e he kau Nīfaí ia ha faingamālie lahi. Ko e moʻoni ‘eni ‘e taha te tau lava ‘o ako mei he sīpinga ‘a Molonaí: Kapau te tau falala ki he ‘Eikí pea talangofua ‘o fai pau matematē kiate Ia, te Ne poupouʻi hake kitautolu ‘i hotau ngaahi faingataʻaʻiá.

Ko e talanoa ko ia ‘oku maʻu ‘i he ʻAlamā 55:3–24 ko ha talanoa fakafiefia moʻoni ia ‘o e fakahaofí. Fakakaukau ki ha mēmipa ‘o e fāmilí pe ko ha kaungāme‘a ia ‘e fiefia ‘i haʻane fanongo ki he talanoa ko ‘ení, peá ke kumi ha taimi ke ke fai ai ‘a e talanoá ki he tokotaha ko iá. ‘E lava foki ke ke fakahā ki he tokotaha ko ‘ení ‘a e tefitoʻi moʻoni ‘i he palakalafi ki ‘olungá ‘a ia ‘oku hiki mataʻitohi matolú pea fakakamatalaʻi ange ‘a e founga ‘oku hoko ai ‘a Molonai ko ha faʻifaʻitakiʻanga ‘o e tefitoʻi moʻoni ko ‘ení.

5. Hiki ‘a e fakamatala ko ‘ení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ‘i lalo ‘i he ngaahi ngāue ke fai he ‘aho ní:

   Kuó u ako ‘a e ʻAlamā 50–52; 54–55 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó).

   Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: