‘Iuniti 18: ‘Aho 1

ʻAlamā 25–29

Talateú

Hili ha ngaahi taʻu lahi ‘o hono malanga ʻaki ‘o e ongoongoleleí, naʻe fakahīkihikiʻi ʻe ʻĀmoni ‘a e ‘Eikí mo fakafetaʻi kiate Ia koeʻuhí ko e tāpuaki ‘o ‘ene hoko ko ha meʻangāue ‘i Hono toʻukupú ke ‘omi ‘a e ongoongoleleí ki he kau Leimana. Naʻe tokolahi ha kau Leimana naʻa nau kamata ke tui ki he ‘Eikí, pea fakatomala, mo ui kinautolu ko e kau ‘Anitai-Nīfai-Līhai. Naʻe kamata fai ʻe he kau ‘Amelikaí mo e kau Leimaná ‘a e ngaahi teuteu ke tau mo e kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí hili ‘enau fai ha fuakava mo e ‘Otuá ke ‘oua te nau toe toʻo hake ‘enau ngaahi mahafu taú. Naʻe tali ‘e he kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí ha tokoni mei he kau Nīfaí ke maluʻi kinautolu, ke tokoniʻi kinautolu ke nau tauhi ‘enau fuakava mo e ‘Eikí. Naʻe fakahā ‘e he palōfita Nīfai ko ‘Alamaá ‘a e fiefia naʻá ne maʻu ʻi heʻene malanga ʻaki ‘a e ongoongoleleí mo fakaafeʻi ‘a e niʻihi kehé ke nau haʻu kia Sīsū Kalaisi.

ʻAlamā 25

‘Oku fakahoko ‘a e kikite ‘a ‘Apinetaí, pea tokolahi ‘a e kau Leimana naʻa nau uluí.

Fakakaukau ki ha ngaahi liliu kuó ke fai ‘i hoʻo ului ki he ongoongolelei ‘a Sīsū Kalaisí. ‘Oku fakamatala ‘a e ‘Alamā 25 ki hono fakahoko ‘o e kikite ‘a ‘Apinetaí ‘e kumi mo tāmateʻi ‘a e ngaahi hako ‘o e kau taulaʻeiki ‘a Noá, pea ‘oku fakahā ai ‘oku fakatonuhiaʻi ‘e he ‘Eikí ‘Ene kau palōfitá mo fakahoko ʻenau ngaahi kikite naʻe fai ‘i he ueʻi fakalaumālié (vakai, ‘Alamā 25:9). ‘Oku toe fakamatala foki ia ki hono tokolahi ‘o e kau Leimana naʻa nau fakatomala pea nau kau ki he kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí. Lau ‘a e ‘Alamā 25:14, pea kumi ki he meʻa naʻe fai ‘e he kau Leimana ko iá ‘i heʻenau ului ki he ongoongoleleí. ‘Oku tau ako ‘i he ‘Alamā 25:15 ki ha ʻuhinga ‘e ua naʻa nau tauhi ai ‘a e fono ‘a Mōsesé.

ʻAlamā 26

‘Oku fiefia ‘a ‘Āmoni ‘i he ngaahi ‘aloʻofa ‘a e ‘Eikí ki he kau Leimaná pea mo e ngaahi foha ‘o Mōsaiá.

Ko e hā ha meʻa ‘oku fie maʻu ki hono langa ha fale pe ko ha siasí? Ko e hā ha faʻahinga siasi ‘e langa ‘e ha tangata tufunga taukei ‘aki ʻa e ngaahi meʻangāue mo e nāunau totonú? Naʻe fakamatalaʻi ‘e ‘Āmoni ia mo hono ngaahi tokouá ‘i he ‘Alamā 26, ko e ngaahi meʻangāue ‘i he toʻukupu ‘o e ‘Eikí ke fai ha ngāue lahi. Lau ‘a e ‘Alamā 26:1–5, 12–13, pea kumi ki he ngaahi meʻa naʻe fakahoko ‘e he ‘Eikí ‘i Heʻene ngāue ʻaki ‘a ‘Āmoni mo hono ngaahi tokouá ko ha meʻangāue ‘i Hono toʻukupú. (Te ke lava ‘o fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi tali te ke maʻú ‘i hoʻo folofolá.) ‘Oku ‘uhinga ‘a e kupuʻi lea ‘i he veesi 5 ko e “ʻai ‘a e hele tuʻusí” ki he ngāue mālohi, pea ‘oku fakafofongaʻi ‘e he “ngaahi haʻingá” ‘a e kau uluí, pea fakafofonga ‘e he “feleokó” ‘a e Siasí, pea ‘oku ‘uhinga ‘a e kupuʻi lea, ko kinautolu ‘e tānakí “ke ‘oua naʻa maumau” ko hono tauhi fakatolonga ia ‘e he ‘Eikí ‘a e kau uluí mo foaki kiate kinautolu ‘a e moʻui taʻengatá.

Feinga ke ‘iloʻi pe fakaʻilongaʻi ha kupuʻi lea ‘e taha pe lahi ange ‘i he ‘Alamā 26:12 ‘a ia ‘oku fakahā ai naʻe mahino kia ‘Āmoni naʻá ne hoko pē ko ha meʻangāue ‘i he toʻukupu ‘o e ‘Eikí pea ko e ʻEikí naʻá Ne fakahoko ‘a e ngaahi maná ‘i heʻene ngāue fakafaifekaú.

‘Oku tau ako mei he ngaahi vēsí ni ‘a e tefitoʻi moʻoni ko ‘ení: ʻOku fakamālohia mo ngāue ʻaki kitautolu ‘e he ‘Eikí ko ha meʻangāue ‘i Hono toʻukupú ‘i heʻetau mateuteu mo fakavaivaiʻi ‘a kitautolú. Ko e tefitoʻi moʻoni ‘e taha ‘oku fengāueʻaki mo iá ‘oku tau ako foki ia ‘i he ‘Alamā 26 ʻoku: Tau maʻu ‘a e fiefiá ‘i heʻetau tauhi faivelenga ki he ‘Eikí mo ‘Ene fānaú. Lau ‘a e ‘Alamā 26:11, 13, 16, pea fakaʻilongaʻi ‘i he taimi kotoa pē te ke sio ai ki he foʻi lea ko e fiefia pe vīkiviki.

Lau ‘a e ‘Alamā 26:13–16, pea feinga ke ‘iloʻi ‘a e ngaahi ‘uhinga ‘oku fakahā mai ‘e ‘Āmoni ki hono ʻuhinga ʻo ‘ene fiefiá.

1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ‘a e ʻuhinga ‘okú ke pehē ai ‘oku tau maʻu ‘a e fiefiá ‘i he taimi ‘oku tau ‘i he ngāue ai ‘a e ʻEikí. ‘E lava foki ke ke hiki ha fakamatala ‘o kau ki ha taimi naʻá ke maʻu ai ha fiefia koeʻuhí ko hoʻo ngāue ‘i he Siasí.

Lau ‘a e ngaahi veesi ko ‘ení pea fakakaukauʻi ha tali ki he ngaahi fehuʻi ‘oku nau fai maí.

‘Alamā 26:22–23, 26–29. Fakatokangaʻi ‘a e ngaahi meʻa ‘oku fie maʻu ki hono ‘iloʻi ʻo e ngaahi meʻa lilo ‘a e ‘Otuá ‘oku fokotuʻu mai aí. Ko e hā ha talaʻofa ‘oku fai mai ki he kau faifekau ‘oku nau maʻu ‘a e ngaahi anga taau ‘oku fie maʻu ko ‘ení? Ko e hā ha ngaahi meʻa naʻe fehangahangai mo ‘Āmoni mo hono ngaahi tokouá ‘i heʻenau ngāue maʻá e ‘Eikí mo e kau Leimaná ‘a ia naʻá ne fakafaingataʻaʻiaʻi ‘enau ngāué? Ko e fē ‘a e ngaahi meʻa heni ‘okú ne fakafaingataʻaʻiaʻi ‘a e ngāué ‘a ia ‘oku faitatau mo e ngaahi meʻa ‘oku fehangahangai mo kinautolu ‘oku nau ngāue maʻá e Eikí ‘i he ‘aho ní? Ko e hā ha meʻa ‘oku lava ‘e he kau faifekau ‘o e onopōní ‘o ako mei he ‘Alamā 26:29 ‘o kau ki he feituʻu te nau lava ‘o akoʻi ai ‘a e ongoongoleleí?

ʻAlamā 26:30. Ko e hā ha meʻa naʻá ne fakalotolahiʻi ‘a e ngaahi foha ‘o Mōsaiá ke nau ngāue neongo ‘a e ngaahi taimi ‘o e faingataʻá?

2. Lau ‘a e ‘Alamā 26:35–37, pea tali ‘a e ngaahi fehuʻi ‘i laló ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

   1. Ko e hā ha ngaahi moʻoni ʻoku akoʻi ‘i he ngaahi veesi ko ‘ení ‘a ia te ne ‘oatu ha ngaahi ‘uhinga kiate koe ke ke fiefia ai ‘i he angalelei ‘a e ‘Otuá? (Te ke lava ‘o fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi kupuʻi lea ‘oku nau fakamahinoʻi ‘a e ngaahi moʻoni ko ‘ení.)

   2. Ko e hā ha faikehekehe ‘oku hoko ʻi hoʻo ‘iloʻi ‘oku tokanga mai ‘a e ‘Otuá kiate koe?

ʻAlamā 27

‘Oku taki atu ‘e ‘Āmoni ‘a e kakai ‘o ʻAnitai-Nīfai-Līhaí ke nau nofo malu ‘i he kau Nīfaí.

Fakakaukau ki he ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo teuteu ke ke ako ki he ‘Alamā 27:

• Kuo ‘i ai nai ha taha naʻá ne fai atu ha palōmesi kiate koe peá ne toe maumauʻi pē ‘a e palōmesi ko iá?

• ‘Okú ke ‘iloʻi ha taha naʻá ne tauhi maʻu pē ‘ene ngaahi palōmesi kiate koé?

• Ko e hā haʻo fakakaukau ki he kakai ‘oku nau tauhi ‘enau ngaahi palōmesí? Ko e hā hono ʻuhingá?

Hili ‘a e feinga ‘a e kau Leimaná pea ‘ikai lava ke nau fakaʻauha ‘a e kau Nīfaí, naʻa nau feinga leva ke fakaʻauha ‘a e kau Leimana ko ia (‘a e kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí) naʻe fakaului ‘e ‘Āmoni mo hono ngaahi tokouá. Manatuʻi naʻe tanu ‘e he kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí ‘enau ngaahi meʻataú ke fakamahinoʻi te nau tauhi ‘enau fuakava ke ‘oua te nau toe fai ha tāmate. Lau ‘a e ‘Alamā 27:2–3ke ‘iloʻi mei ai hono lahi ‘o e fakapapau ‘o e loto ‘o e kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí ke nau tauhi ‘enau fuakava ko iá.

Fakakaukau ki he ivi ‘o e tukupā ‘a e kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí ke nau tauhi ‘enau fuakava ke ‘oua te nau toe toʻo hake ‘enau ngaahi me’ataú ‘i he taimi na‘e ‘ohofi ai kinautolú. Fakakaukau ki ha founga te ke lava ai ‘o fakamālohia hoʻo tukupā ke ke tauhi hoʻo ngaahi fuakava mo e Tamai Hēvaní, ‘i he taimi ‘oku ngali faingataʻa ai ke ke tauhi iá.

Koeʻuhi ko e fakatanga mo e ‘oho mai ‘a e kau Leimana fai angahalá, naʻe taki atu ai ‘e ‘Āmoni ‘a e kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí ki Seilahemala—‘a ia ko ha kolo ‘o e kau Nīfaí—pea naʻe palōmesi ‘a e kau Nīfaí te nau maluʻi ai kinautolu mei honau ngaahi filí. Fakakaukau ki ha meʻa te ke lava ‘o fai ke tokoni kiate kinautolu ‘okú ke feohi mo iá ke nau tauhi ‘a e ngaahi fuakava kuo nau fai mo e ‘Eikí.

Naʻe ui ‘e he kau Nīfaí ‘a e kau ‘Anitai-Nīfai-Līhaí ‘i heʻenau aʻu atu ki Seilahemalá, ko e kakai ‘o ‘Āmoni. Lau ‘a e ‘Alamā 27:27–30, ‘o kumi ki he meʻa naʻe fakaʻau ke ‘iloa ai ‘a e kakai ‘o ‘Āmoní. Fakaʻilongaʻi ha ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ‘oku nau akoʻi ‘a e tefitoʻi moʻoni ko ‘ení: Ko e taimi ko ia ‘oku tau ului kakato ai ki he ‘Eikí, ‘oku tau tauhi ‘a e ngaahi fuakava kuo tau fai mo Iá.

3. Tali ha fehuʻi ‘e taha pe fakatouʻosi ‘a e ongo fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

   1. Ko e hā ha ngaahi meʻa kuó ke aʻusia ‘i ha taimi ne faingataʻa ai ke ke tauhi hoʻo ngaahi fuakava mo e ‘Eikí, ka naʻá ke kei tauhi pē ia?

   2. Ko hai ha taha kuó ne hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga kiate koe ‘a ia ʻokú ne faivelenga mo tauhi totonu ‘ene ngaahi fuakava mo e ‘Eikí? Kuo fakahā fēfē ‘e he tokotaha ko iá ‘a ‘ene tauhi faivelenga ki he ngaahi fuakava ko iá?

ʻAlamā 28

Naʻe ikunaʻi ‘e he kau Nīfaí ‘a e kau Leimaná ‘i ha tau fakamanavahē.

4. Fakakaukau ko ha tokotaha faiongoongo koe kuo fekau ke ke fai ha lipooti ki he ngaahi meʻa ‘oku fakamatalaʻi ‘i he ‘Alamā 28. Lau ‘a e ‘Alamā 28:1–6, 11–14, pea tohi ha kiʻi palakalafi nounou ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá ‘o fakamatalaʻi fakanounou ‘a e meʻa naʻe hoko aí. Fakapapauʻi ke tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo palakalafí.

   1. Ko e hā ha meʻa naʻe hoko ki he kau Nīfaí koeʻuhi ko ‘enau tokoniʻi ‘a e kakai ‘o ʻĀmoní ke nau tauhi ‘enau ngaahi fuakavá? (Vakai, ‘Alamā 28:1–3.)

   2. Naʻe lahi fēfē hono uesia ‘e he ngaahi mate ko ‘ení ‘a e kau Nīfaí? (Vakai, ‘Alamā 28:4–6.)

   3. Ko e hā naʻe manavahē ai ha kakai ‘e niʻihi ‘i he taimi naʻe mate ai ‘a e kakai naʻa nau ‘ofa aí, kae fiefia ‘a e kakai kehe ia ʻe niʻihi pea nau maʻu ha ‘amanaki lelei? (Vakai, ‘Alamā 28:11–12.)

Hiki ha tefitoʻi moʻoni ke ne fakamatalaʻi fakanounou ‘a e meʻa kuó ke ako mei he ‘Alamā 28:11–12:

Ko e taha ‘o e ngaahi tefitoʻi moʻoni ‘oku akoʻi ‘i he ‘Alamā 28 ko e: ʻI he taimi ko ia ‘oku tau maʻu ai ha tui kia Sīsū Kalaisi mo ‘Ene ngaahi talaʻofá, te tau lava ‘o maʻu ai ha ‘amanaki lelei mo e fiefia neongo ‘a e maté.

5. Tali ha fehuʻi ‘e taha pe fakatouʻosi ‘a e ongo fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

   1. Ko e fē nai ha taimi kuó ke mamata ai ki ha taha naʻá ne fehangahangai mo ‘ene maté pe ko e mate ‘a ha taha naʻá ne ‘ofa ai, mo ha ‘amanaki lelei tuʻunga ‘i heʻene tui kia Sīsū Kalaisí?

   2. Te ke fakamatalaʻi fēfē ‘a e maté ki ha taha ke tokoniʻi ‘a e tokotaha ko iá ke ne maʻu ha ‘amanaki lelei hili ‘a e mate ‘a ha taha ‘okú ne ofa ai?

Kumi ke ʻiloʻi ʻa e fakamatala ‘e tolu ‘a Molomoná “ko ia ‘oku mahino mai kiate kitautolu” ‘i he ‘Alamā 28:13–14. ‘E lava ke ke fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi kupuʻi lea ko ‘ení ‘i hoʻo folofolá. Ko e hā ha ngaahi fakakaukau naʻe fakamamafaʻi ‘e Molomona ‘i heʻene fakaʻosi ‘a e fakamatala ki he ngāue fakafaifekau ‘a e ngaahi foha ‘o Mōsaiá ki he kau Leimaná? Fakalaulauloto ki he ‘uhinga ‘oku mahuʻinga ai ke ke ‘iloʻi ‘a e ngaahi moʻoni ko ‘ení.

ʻAlamā 29

‘Oku vīkiviki ‘a ‘Alamā ‘i hono ‘omi ‘o e ngaahi laumālie ki he ‘Otuá

Kuo ‘i ai nai ha taimi naʻá ke fakaʻamu ai ‘okú ke maʻu ha mālohi ke ke fakahoko toko taha pē ha ngaahi ngāue lelei pe taʻofi ha kovi fakamanavahē ‘i he māmaní? ‘Oku kau ‘i he ‘Alamā 29 hono fakahā ‘e ‘Alamā ‘ene holi ke ne hoko ko ha meʻangāue ‘i he toʻukupu ‘o e ‘Eikí. Fakatotolo ‘i he ‘Alamā 29:1–3, pea kumi ki he meʻa naʻe holi ki ai ‘a e loto ‘o ‘Alamaá.

Manatu ki he meʻa naʻe hoko kia ‘Alamā ‘i heʻene kei talavoú, peá ke fakakaukau ki he ‘uhinga naʻe maʻu ai ‘e ‘Alamā ‘a e holi naʻá ne fakahā hení. Fakatokangaʻi ange ‘i he ’Alamā 29:3 ‘a e ‘uhinga naʻá ne ongoʻi ai ‘okú ne fai angahala ‘i heʻene holí. Lau ‘a e ʻAlamā 29:4–5, pea feinga ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ‘oku foaki ‘e he ‘Eikí kiate kinautolu ‘oku nau maʻu ha ngaahi holi māʻoniʻoní.

Fakatotolo ‘i he ʻAlamā 29:10, 14–16, pea fakaʻilongaʻi ‘a e pale naʻe maʻu ‘e ‘Alamā ki heʻene ‘omi ha ngaahi laumālie kia Kalaisí. ‘E lava ke ke fakaʻilongaʻi ‘a e taimi kotoa pē ‘oku ngāue ʻaki ai ‘e ‘Alamā ‘a e foʻi lea ko e fiefiá ‘i he ngaahi veesi ko ‘ení.

Ko e tefitoʻi moʻoni ‘e taha ‘oku akoʻi ‘i he ʻAlamā 29 ko e: Te tau maʻu ‘a e fiefiá ‘i heʻetau tokoni ki he niʻihi kehé ke nau fakatomala pea haʻu kia Sīsū Kalaisí. Ko e hā ha ngaahi meʻa kuó ke aʻusia ‘a ia naʻe tokoniʻi ai koe ke ke ongoʻi fiefia ‘i hono tokoniʻi ‘o e niʻihi kehé ke nau haʻu kia Kalaisí?

Fakalaulauloto ‘i ha kiʻi taimi siʻi ki ha ngaahi founga te ke lava ‘o tokoni ai ki ha niʻihi fakafoʻituitui ‘i he ngaahi kulupu ‘o e kakai ko ‘ení ‘a ia ‘oku fie maʻu ke nau fai ha liliu ‘i heʻenau moʻuí pea haʻu kia Kalaisi: (a) ko ho ngaahi kaungāmeʻá, (e) kau mēmipa ‘o ho fāmilí, mo (f) kinautolu ‘oku te‘eki te ke ‘iloʻi lelei. Kumi ki he fakahinohino ‘a e Laumālié ‘i hoʻo kumi ha ngaahi faingamālie ke ke ‘omi ai ha niʻihi kehe kia Sīsū Kalaisí.

4. Hiki ‘a e fakamatala ko ‘ení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ‘i lalo ‘i he ngaahi ngāue ke fai he ‘aho ní:

   Kuó u ako ‘a e ʻAlamā 25–29 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó).

   Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: