“Ngaahi Fakaakeake Fakalotú,” Ngaahi Tefito ʻo e Hisitōlia ʻo e Siasí
“Ngaahi Fakaakeake Fakalotú”
Ngaahi Fakaakeake Fakalotú
ʻI he 1829 nai, naʻe ʻalu ai ʻa e tokotaha taʻu 13 ko Nancy Alexander [Nenisī ʻAlekisanitaá] ki ha fakataha lahi ʻa e kau Metotisí. Naʻá ne manatu ʻo pehē, “Ne laka hake ʻi ha kelekele ʻeka ʻe taha ʻenau nofoʻi honau ngaahi tēnití, pea naʻe fakahoko ʻenau fakatahá ʻo laui ʻaho pea ului ai ha tokolahi.” Lolotonga e ngaahi fakatahá, naʻe fakaafeʻi ia ʻe ha faifekau ki ʻolunga ki he “nofoʻanga maʻá e loto vēkeveké,” ʻa ia te ne maʻu ai mo e niʻihi kehé ha fakalotolahi mei he haʻofangá ke tekaki ʻenau moʻuí kia Kalaisi. “Ne ʻikai ke u maʻu ʻa e liliu ko ia ʻo e lotó,” ko ʻene fakahaá mai ia. Naʻá ne manatu ʻo pehē ko e niʻihi naʻa nau maʻu iá, naʻa nau kaila, “Haleluia fakafetaʻi, kuó u maʻu e tui fakalotú, ka naʻe ʻikai ke u ongoʻi pehē.”
Naʻe kau atu foki ʻa Siosefa Sāmita ki ha ngaahi fakataha fakaakeake ʻi heʻene kei talavoú, pea naʻá ne maʻu ha holi ke “ongoʻi & mo kaila hangē ko e Niʻihi Kehé ka naʻe ʻikai ke ne ongoʻi ha meʻa,” ʻo hangē pē ko Nenisií. Naʻe hoko e fefaʻuhi ʻa e kau fekumi hangē ko Nenisī mo Siosefá, ke “maʻu ha tui fakalotú,” pea mo e kau faifekau ne nau fakaʻamu ke maʻu ha kau ului ke fakamālohia honau ngaahi siasí, ke ne kamataʻi ha ngaahi fakaakeake fakalotu naʻá ne kapu e tokelau-hahake ʻo e ʻIunateti Siteití, ʻi he ngaahi fuofua taʻu ʻe hongofulu tupu ʻo e 1800.1
Naʻe ʻomi ʻe he Tau Fakalotofonua ʻa ʻAmeliká ha puleʻanga foʻou, ʻa ia naʻe pau ke ne maluʻi e ngaahi tauʻatāina fakalotú. ʻI he taimi tatau, naʻe siofi ʻe he kau faifekaú ʻa e holo ʻo ʻenau ngaahi fakatahaʻangá, ʻo maʻulalo ange ʻi he peseti ʻe 20, ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi siteití. Naʻe feinga ai ha kau faifekau tokolahi mei ha ngaahi siasi kehekehe ke fakaʻaiʻai honau kāingalotú ki ha tui lahi ange. Naʻe mole e ngaahi tuʻunga maʻolunga ʻo ha ngaahi siasi naʻe poupouʻi ki muʻa ʻe he puleʻangá, pea naʻá ne fakaʻatā ai ha kau malanga mei ha ngaahi siasi kehekehe ke nau fekumi mālohi ki ha kau ului foʻou. Naʻe hoko e mafola ʻo e ngaahi fakaakeaké—ko ha meʻa naʻe ui ʻe he kau fai hisitōliá ki mui ange ko e Fakaakeake Lahi Hono Uá—ke ne ueʻi ha kau Palotisani ʻAmelika tokolahi ke nau kamakamata ha ngaahi lotu kehekehe, tokoni ʻi ha ngaahi ngāue fakasōsiale, mo tuʻuaki ʻenau ngaahi tui faka-Kalisitiané.2
Naʻe fakaivia ʻe he laumālie ʻo e fakaakeaké ha kakai tangata mo fafine ʻo e ngaahi matakali kotoa pē pea mei he tapa kotoa pē ʻo e moʻuí. Naʻe akoako fakahoko ʻi he ngaahi kulupu hangē ko e ʻEpisikopeliané, kau Fakataha Fakalotú, mo e kau Pelesipiteliané, ha ngaahi fakataha lotu ne maau ange hono fokotuʻutuʻú. Naʻe kau ʻi heʻenau ngaahi fakaakeaké ha ngaahi fakamatala founga totonu mo ha malanga ʻi he Sāpaté, pea toe kākāivi ange e ngaahi lea ʻa ʻenau kau faifekaú ke fakalotoa e kakaí ki ha mateaki ʻoku lahi angé. Naʻe kehe ʻa e mafola ia ʻa e kau Metotisí mo e kau Papitaisó ʻi he feituʻu ʻutá, ʻa ia naʻe fakahoko ai ʻenau ngaahi kalasí mo e fakataha lotú. ʻI he ʻalu ke movete ʻo ofi ange ʻenau ngaahi kulupu malangá ki he ngaahi kauʻāfonuá, ne ʻiloa haʻanau kau malanga tokolahi ʻi heʻenau kātakiʻi ha ngaahi fakatuʻutāmaki lahi ke ʻave ʻa e ongoongoleleí ki he ngaahi nofoʻanga mamaʻó. ʻI he ngaahi feituʻu ʻuta lahi, ne hoko e ngaahi malangá ko ha ʻapitanga pō kakato ʻo ne ʻomi ha kakai tokolahi ʻo lau ʻaho ʻi ha taimi ʻe taha.
Ne hoko e ului fakatāutahá, ʻa e taupotu taha ʻo e malanga fakaakeaké, ʻo fakamānako ki he kau fekumi tui fakalotu naʻa nau ongoʻi taʻefiemālie ʻi he ngaahi potu siasi pau ʻo e kuonga ko iá. Ne fakamamafaʻi ʻe he ngaahi talanoa ʻo e uluí ha konisēnisi ne fakapōpulaʻi, ha ʻilo ne mei fakatonuhiaʻi e ʻOtuá ʻi hano kapusi ha laumālie ʻo ha taha ki heli, pea mo ha fakamoʻoni mālohi kuo ʻomi e ʻaloʻofa ʻa Kalaisí ke fakahaofi [kinautolu]. ʻI hono fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi kaungāmeʻá mo e kaungāʻapí e ngaahi aʻusia ko ʻení, ne tupulaki lahi ai e tokangá mo e kau atu ki he ngaahi potu siasí mo e ngaahi kautaha ki he liliú.
Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Ngaahi Siasi Faka-Kalisitiane ʻi he Kuonga ʻo Siosefa Sāmitá, Ngaahi Tui Fakalotu ʻi he Kuonga ʻo Siosefa Sāmitá, Ngaahi Fakamatala ʻa Siosefa Sāmita ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí