“Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí
“Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá”
Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá
Naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ʻi Tīsema ʻo e 1832, ha fakahā ʻo fakahinohinoʻi ia ke fokotuʻu ha akoʻanga maʻá e kaumātuʻa ʻo e Siasí ʻi Ketilani.1 Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Siosefa Sāmita mo e niʻihi ʻi hono taimí e kupuʻi lea “akoʻanga ʻo e kau palōfitá” ke fakamatalaʻi e ako foʻou ko ʻení. Ne angamaheni ʻaki hono fakaʻaongaʻi eni ke fakamatalaʻi e semineli ʻi Hāvaati mo Yale pea pehē foki ki ha ngaahi ako kehe ʻa ia naʻe akoʻi e kau faifekaú ki heʻenau ngāue fakafaifekaú.2 Ki ha niʻihi, naʻa nau fakakaukau ki he “fakatahatahaʻi ʻo ha kau palōfitá,” ʻi he Fuakava Motuʻá ʻa ia ne kau ai e niʻihi hangē ko Samuela, ʻIlaisiā, mo ʻIlaisa.3
Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá ʻi Ketilaní
Ne ʻoatu ʻe he Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá ʻi Ketilaní e ako ki he ngaahi meʻa fakalaumālié mo fakaʻatamaí ʻa ia ne fai ʻi he faʻahitaʻu momoko takitaha mei he 1833 ki he 1836. Ne tokoni ia ke teuteuʻi kinautolu ki he ngāue fakafaifekaú pea mo ha talaʻofa ʻo e “ʻenitaumeni ʻo e mālohí” ʻi he kakato ʻa e Temipale Ketilaní.4 Ko e fuofua faʻahitaʻu akó ne kamata he ʻaho 22 ʻo Sānuali, 1833, ʻi ha loki ki ʻolunga he falekoloa ʻo Niueli K. Uitenií. Neongo ne fakatefito e akó ke teuteuʻi e kau tangatá ki he ngāue fakafaifekaú, ka naʻe kau atu foki mo ha kakai fefine ki he fuofua fakatahá mo e ngaahi aʻusia fakalaumālié, ʻa ia ne kau ai e ngaahi fakahā mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mo e lea ʻi he ngaahi lea kehekehé.5 Ne kamata ʻe he kau akó e ngaahi fakatahá ʻaki ha fakafeʻiloaki, pea talitali lelei e kau mēmipa foʻou ki he akó ʻaki e ouau ʻo hono fufulu ʻo e vaʻé.6
Ne ʻoatu e ngaahi fakahinohino fakalaumālie mo fakaʻatamai ʻi he akoʻangá, ʻo kau ai e ngaahi tefito hangē ko e hisitōlia, ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hokó, laukonga mo e tohi, fika, ako lea, mo e ako fakatokāteline. ʻI he ʻaho 27 ʻo Fēpueli, 1833, naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita e fakahā ne ʻiloa ko e Lea ʻo e Potó lolotonga ha fakataha e Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá, ko e taha ʻo e ngaahi meʻa naʻá ne ueʻí ko ha ngaahi fehuʻi ne ʻohake ʻe ʻEma Sāmita.7 Ne hoko atu e akó ʻi he faʻahitaʻu momoko ʻo e 1834 ʻi he hingoa ko e “akoʻanga ʻo e kaumātuʻá.”8 Lolotonga e faʻahitaʻu ako ʻo e 1835, naʻe akoʻi ʻe Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ha ngaahi kalasi ʻo fakatefito he ngaahi lea fekauʻaki mo e tui fakalotú naʻe ʻiloa kimui ange ko e Lectures on Faith. ʻI he faʻahitaʻu ako ʻo e 1836, naʻe totongi ʻe he Kāingalotú ʻa Sōsiua Seikasi, ʻa ia naʻá ne akoʻi ʻa Lolenisou Sinou ʻi he ʻUnivēsiti ʻOpeliní, ke ne akoʻi ha kalasi faka-Hepelū.9
Ngaahi Akoʻanga Kehe ʻo e Kau Palōfitá
Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Siasí e sīpinga ʻo e Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá ʻi Ketilaní ʻi ha ngaahi taimi mo e ngaahi feituʻu kehe. ʻI he fakaʻosi e faʻahitaʻu ako ʻo e fuofua Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá ʻi Ketilaní ʻi ʻEpeleli 1833, naʻe kamataʻi ʻe Paʻale P. Pālati ha akoʻanga faʻahitaʻu māfana ʻi Mīsuli. Naʻe fokotuʻu ʻe Pilikihami ʻIongi ʻi ʻIutā ha Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá ʻi he 1867 ʻo fakafehokotaki mo e ʻUnivēsiti ʻo Teseletí. Ne fokotuʻu ha ngaahi Akoʻanga Kehe ʻo e Kau Palōfitá hili ha taimi siʻi mei ai ʻi he toenga ʻo e vahefonuá. ʻIkai ngata pē ʻi he ako fakalaumālie mo fakaʻatamaí, ka ne kau atu e kau mēmipá ki he palani faka-ʻekonōmika mo fakapuleʻangá ʻi he feinga ʻa e kau nofo paioniá ke moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fono ʻo e fakatapuí. Naʻe fokotuʻu foki ʻe Sione Teila ʻa ia naʻá ne fetongi ʻa Pilikihami ʻIongí, ha Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá ʻi Sōleki Siti mo Seni Siaosi fakatouʻosi mei he 1883 ki he 1884.10
Hili e konga kimui ʻo e senituli 19, naʻe ʻikai fakaʻaongaʻi ʻe he Siasí e hingoa “Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá” ke fakamatalaʻi ʻene ngaahi ngāue fakaakó, ka naʻe kei tukupā pē ke fakahā e ngaahi taumuʻa ʻo e akó mo fakahoko kinautolu ʻi ha ngaahi founga kehekehe. Naʻe tokoni e Siasí ki hono fokotuʻu ʻo e ngaahi ʻapiako ki he ako maʻolunga angé ʻi he Faka-Hihifo ʻo ʻAmeliká pea ʻi ha ngaahi feituʻu kehe. ʻI he fakaʻau ke lahi ange e ngaahi polokalama akó, naʻe fakaʻaiʻai ʻe he kau taki e Kāingalotú ke nau kau ki he ngaahi polokalama kuo ʻosi fokotuʻú ke tokoni ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi heʻenau ngaahi feinga akó.11 Ke ʻoatu e ako fakalaumālié ki he ngāue fakafaifekaú mo e ngaahi akoʻanga fakalotofonuá, ne fokotuʻu ʻe he Siasí e seminelí, mo e ʻinisititiuti fakalotú, ngaahi senitā akoʻanga fakafaifekaú, mo e ngaahi fakataha ako fakatakimuʻa mo e fakamafola leá. ʻOku hoko atu ʻe he ngaahi polokalama taki taha ko ʻení, ʻi heʻenau ngaahi founga pē ʻanautolu, ʻa e tukufakaholo ʻo e Akoʻanga ʻo e Kau Palōfitá ʻi Ketilaní.
Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Fufulu ʻo e Vaʻé, Lea ʻo e Potó (TF 89), Fakakoloaʻi ʻAki e Mālohí