Seminelí mo e ʻInisititiutí
Lolotonga e konga kimui ʻo e 1800 tupú, naʻe fakalele ai ʻe he Siasí ha ngaahi ʻapiako ʻi he ngaahi nofoʻanga kehekehe ʻo e Siasí ʻa ia ne akoʻi ai e lēsoni fakalotú mo e fakaʻatamaí fakatouʻosi.1 ʻI he kamataʻanga ʻo e senituli hono hokó [1900 tupú], naʻe kamata ke ako ha Kāingalotu tokolahi ʻo e Siasí ʻi he ngaahi akoʻanga ʻa e puleʻangá. Naʻe kamata ke nofotaha ʻa e Poate Ako ʻa e Siasí, ʻa ia naʻa nau puleʻi ʻa e ngaahi ʻapiakó talu mei he 1888, ki hono fakahoko ʻo e ako fakalotú ki he fānaú mo e kakai lalahi kei talavoú.
Fuofua Seminelí
ʻI he hoko ʻa Siosefa F. Mēlili ko ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻo e Siteiki Kalānité, naʻá ne fakaʻamu ke fakalahi atu ki he ako māʻolunga ʻa e toʻu tupu ʻi hono siteikí ʻa e fakahinohino fakalotú. Naʻá ne maʻu ha ueʻi fakalaumālie mei hono uaifi ko Ane Lola Haiti Mēlilí, ʻa ia naʻá ne faʻa akoʻi ki heʻene fānaú ʻa e ngaahi talanoa mei he Tohi ʻa Molomoná mo e Tohi Tapú, ʻa ia naʻá ne ako mei he kalasi fakalotu ʻa Sēmisi E. Talamesi ʻi he ʻApiako Sōlekí. Naʻe faʻufaʻu ʻe Siosefa ha fakakaukau ki he seminelí ʻa ia naʻá ne ʻave ki he poate ako fakalotofonuá, pule ʻo e poate ako fakavahefonuá, pea mo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ke fakangofua. Naʻe fakapaʻanga ʻe he Siteiki Kalānité ʻa hono langa ʻo ha fale semineli ʻi he kauhala ʻe tahá mei he akoʻanga māʻolunga fakalotofonuá pea fakangāueʻi leva ʻa Tōmasi J. ʻIatesi, ko ha mēmipa ʻo e aleaʻanga māʻolunga ʻo e siteikí, ke akoʻi ʻa e ngaahi fuofua kalasí ʻi he Tohi Tapú mo e hisitōlia ʻo e Siasí. Naʻe kamata ʻa e ngaahi ʻuluaki fakatahaʻangá ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1912 mo ha fānau ako ʻe toko 70.2 Naʻe hoko e sīpinga ʻa Mēlilí ke ueʻi ai e Poate Ako ʻa e Siasí ke fakaava ha ngaahi semineli kehe ʻi he tafaʻaki ʻo e ngaahi ʻapiako kehé.
Naʻe langa ʻa e fuofua fale seminelí ʻi he kauhala ʻe tahá mei he ʻApiako Māʻolunga Kalānité, Sōleki Siti, ʻIutā, fakafuofua ki he 1912.
ʻI he aʻu ki he 1919, kuo fakaava ha semineli ʻe hongofulu mā tolu pea lesisita ki ai ha fānau ako ʻe meimei 1,500. ʻI he taʻu ʻe hongofulu hono hokó, naʻe liliu e tokanga ʻa e polokalama ako ʻa e Siasí mei he ngaahi akoʻanga fakaʻatamaí ki hono fakatupulaki ʻo e ngaahi semineli ko ʻení, pea ʻi ai mo ha kau faiako mo e fānau ako ʻi ʻIutā, ʻAitahō, mo ʻAlesona. Naʻe fili ʻa ʻĀtama S. Penioni ko e Palesiteni ʻo e Ngaahi Akoʻanga ʻa e Siasí pea naʻá ne ngāue ke fakalahi ʻa e polokalamá ki he ngaahi ʻapiako kotoa pē ne tokolahi feʻunga ai ʻa e fānau ako Siasí. Naʻá ne toe fakalahi foki ʻa e tuʻunga fakaako ʻa e polokalama akó mo fakangāueʻi ha kau faiako Siasi naʻa nau ako ʻunivēsiti.3
Naʻe fakahoko ʻe he ngaahi akoʻanga fakapuleʻanga ʻi ʻIutaá mo e ngaahi ʻēlia kehe naʻe tokolahi ai ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ha ngaahi polokalama semineli lolotonga e akó, ʻo lava ai ha fānau ako tokolahi ke nau maʻu-kalasi semineli lolotonga e ngaahi houa akó. Naʻe siviʻi e fokotuʻutuʻu ko ʻení ʻe ha niʻihi ne nau fakaʻamu ke mavahe ʻaupito ʻa e ngaahi kautaha ʻa e siteití mei he ngaahi kautaha fakalotú. Naʻe solova ha faʻahinga fakamanamana pē ki he polokalama seminelí ʻi ha ngaahi hopo naʻe fakahū ki he Fakamaauʻanga Lahi ʻa e ʻIunaiteti Siteití, ʻa ia nae tuʻutuʻuni ai ke fakangofua ʻa e polokalama semineli lolotonga e akó kae tapui ʻa e “hulutuʻa ʻa e kau atu ʻa e puleʻangá ki he ngaahi meʻa fakalotú.” ʻI ha kiʻi vahaʻataimi, naʻe fakatefito ʻe he Poate Ako ʻa e Siasí ʻa e naunau fakalēsoni ʻa e seminelí ʻi he Tohi Tapú, kae ngāue ʻa e pule komisioná mo e kau faiako mo e kau ngāue fakapuleʻangá ke feau e ngaahi tuʻunga kuo tuʻutuʻuni ʻe he fakamaauʻangá ke fakamavahevaheʻi ʻa e siasí mei he siteití. Naʻe poupouʻi ʻa e kau faiako seminelí ke nau feinga ke maʻu hanau mataʻitohi mei he ʻunivēsití pea foaki mo ha sikolasipi ʻa e ngaahi lēsoni fakalotú.4
Fuofua ʻInisititiuti Fakalotú
ʻI he 1920 tupú, naʻe ʻikai ha fale feʻunga ke fakahoko ai e ngaahi fakatahaʻanga faka-Siasi ʻa e Kāingalotu ne ako ʻi he ʻUnivēsiti ʻo ʻAitahoó ʻi he kolo ko Mosikou ʻi ʻAitahoó. Naʻe faʻu leva ʻe he Poate Ako ʻa e Siasí ha polokalama tokoni ʻo e “semineli ki he ʻunivēsití.” ʻI he 1927, naʻe fokotuʻu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa J. Uailei Sēsini ke ne akoʻi e ngaahi kalasi fakalotu ʻi he ʻUnivēsiti ʻo ʻAitahoó pea tataki ʻa hono langa ʻo ha fale maʻá e ʻInisititiuti Fakalotu ʻo Mosikoú ʻa ia naʻe lava ke fakatou fakahoko ai e fakahinohino ʻi loki akó mo e ngaahi fakatahaʻanga kehe ʻa e Siasí. ʻI ha taʻu ʻe 20, naʻe kamata ke fakaava ha ngaahi ʻinisititiuti tatau ʻo ofi ki he ʻū ʻapiako ʻo e ngaahi kolisi mo e ʻunivēsiti kehekehe ʻi ʻAitahō, ʻIutā, Kalefōnia, Uaiōmingi, mo ʻAlesoná. Naʻe faʻu ʻe he ngaahi kosilio ʻa e tamaiki akó ha ngaahi kulupu tokoni, ko hano fetongi fakalotu ia ʻo e ngaahi kulupu fakatokoua ʻa e kakai tangatá mo e kakai fefiné (fraternities, sororities), ʻa ia naʻe tokoni ia ke tokolahi ange ai ʻa e kau lesisita ki he ngaahi kalasi ʻinisitiutí. ʻI he kamataʻangá, naʻe ʻikai akoʻi ʻe he kau faiako taimi kakató ʻa e ngaahi kalasí ʻo makatuʻunga ʻi ha naunau fakalēsoni tuʻupau ka naʻa nau fakahoko ha ngaahi fakamatala fakalotu ʻo makatuʻunga ʻi heʻenau taukei pē ʻanautolú, hangē ko e kau palōfesa ʻi honau ʻapiako ofi maí.5
Ko e fuofua fale ʻInisititiuti ʻo e Lēsoni Fakalotú ʻi Mosikou, ʻAitahō.
Fakalakalaka mo e Fakalahi ʻo e Ako Fakalotú
ʻI hono kamata ʻo e ngaahi fuofua ʻinisititiuti fakalotú, naʻe mātā tonu ʻa e ʻIunaiteti Siteití ki ha ngaahi fakakikihi fekauʻaki mo e saienisí mo e tui fakalotú. Naʻe hoko ʻa e Hopo Sekoipesí ʻi he 1925 ke ne tohoakiʻi ai e tokanga ʻa e fonuá ki he fakakikihi pe ʻoku totonu nai ke akoʻi e liliu e moʻui ʻa e tangatá ʻi he ngaahi akoʻanga fakapuleʻangá pea ʻoku totonu nai ke fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi talanoa fakatohitapu ʻo e Fakatupú ʻi he ngaahi fakaʻuhinga fakasaienisi fakaonopōní. Hili ʻa e fakakikihi ko ʻení, naʻe fai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Poate Ako ʻa e Siasí ha ngaahi ngāue ke fakapapauʻi ʻoku nofotaha pē ʻa e kau faiakó mo e naunau fakalēsoní ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Naʻe fakahoko ʻe he poaté ha ngaahi founga foʻou ki hono fakangāueʻi ʻo e kau talēkita ʻinisititiutí, liliu e naunau fakalēsoní ke fakapapauʻi e ngaahi akonaki ʻa e kau taki ʻo e Siasí, mo tokangaʻi ke potupotutatau ʻa e ngaahi founga fakamāmani mo fakalotu ki he sikolasipí. ʻI he 1938, naʻe fai ai ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí ha lea ki he kau faiako seminelí mo e ʻinisititiutí ʻi he “The Charted Course of the Church in Education” (Ko e Hala Fononga ʻa e Siasí ʻi he Akó) ʻa ia naʻe fakamamafaʻi ai ʻa e ako fakalaumālié ʻi he ngaahi tuʻunga fakaako kotoa pē pea fakatokanga ki hono fetongi ʻo e fakahaá ʻaki ʻa e fakakaukau fakamāmaní. Naʻe hoko ʻene leá ko ha makafua ia ki he kau faiako ʻa e Siasí mo fakamahinoʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e naunau fakalēsoní ʻi ha ngaahi taʻu lahi.6
ʻI he 1950 tupú, naʻe vakaiʻi ʻe he Poate Ako ʻa e Siasí ha palani ke fakatahatahaʻi ʻa hono puleʻi makehekehe ʻo e seminelí mo e ʻinisititiutí. Naʻe fokotuʻu ʻe ʻĒnesi L. Uilikinisoni, ko e palesiteni ʻo e ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, ke fakatahaʻi ʻa e ngaahi feituʻu kotoa pē ʻo e ako fakalotú ki ha polokalama pē ʻe taha ʻa ia ʻe maʻu ai ʻe he kau faiakó ha ngaahi monūʻia, ako ngāue kimuʻa pea faiakó, mo ha naunau lēsoni tuʻupau. Naʻe aofangatuku ʻaki e ngaahi ngāué ni ʻa hono fokotuʻu ʻo e Potungāue Ako ʻa e Siasí (CES).7
Lolotonga iá, ko e ngaahi feinga ke fakalahi ʻa e kalasi seminelí ke ope atu ʻi ʻIutā, ʻAitahō, mo ʻAlesoná ne fakafepakiʻi ia ʻe he ngaahi poate akó mo e kau ʻōfisa fakavahefonuá ʻa ia naʻe ʻikai ke nau loto ke fakahoko e ngaahi kalasi [seminelí] lolotonga e taimi akó. Naʻe hokohoko atu e kole ʻa e kau palesiteni fakasiteiki ʻi Kalefōniá, ʻa ia naʻe fakaʻau ke tokolahi ai e kāingalotú pea ʻikai ha kalasi [semineli] lolotonga e taimi akó, ke poupouʻi e polokalama semineli. Naʻe ueʻi fakalaumālie ʻe he lavameʻa ʻa ha kalasi pongipongi ʻe taha ʻi Sōleki Siti ʻa e Komisiona ko Felengilini L. Uēsité ke ne fekau atu ʻa Lei L. Sōnasi, ko ha pule ako semineli ʻi ʻIutā, ke ne fokotuʻutuʻu ha ngaahi kalasi tatau ʻi Kalefōnia. Naʻe hiki ʻa Sōnasi ki Losi ʻEniselesi, ʻa ia naʻá ne ngāue ai mo Hauati W Hanitā, ko e palesiteni fakasiteiki ʻo Pasatiná mo e Palesiteni ʻo e Siasí he kahaʻú, ke fokotuʻu ha poate ako fakavahelahi mo fakahoko ha ngaahi kalasi ʻi he 6:00 mo e 6:30 hengihengi. Neongo naʻe taʻetui ha tokolahi ʻe maʻu kalasi hengihengi e fānaú, ka naʻe vave ʻaupito ʻa e fakaʻau ke tokolahi ʻa e maʻu kalasí. Hili ha taʻu ʻe fitu, ne laka hake he toko 9,000 ʻa e fānau ako ne lesisitá.8
Naʻe ʻikai fuoloa kuo fakalahi ʻe he kau pule ʻi he Potungāue Ako ʻa e Siasí ʻa e ngaahi semineli pongipongí ke tokoni ki he ngaahi puleʻanga fakamatakali ʻo kau ʻInitia Kulá, ʻIulope, ʻAositelēlia, mo Nuʻusila. ʻI he taʻu 1960 tupú mo e 70 tupú, naʻe fokotuʻu ai ʻa e seminelí mo e ʻinisititiutí ʻi he ʻOtu Motu Pasifikí, fakatokelau ʻo e ʻAtalanitikí, ʻOtu Kalipiané, tonga-hahake ʻo ʻĒsiá, ʻAmelika Lotoloto mo ʻAmelika Tonga, mo ʻAfilika. Naʻe faʻu ʻe he Polokalama Ako ʻa e Siasí ha naunau fakalēsoni tuʻupau ki he ngaahi kalasí mo fokotuʻu ha ngaahi polokalama naʻe fakataumuʻa maʻá e fānau ako ʻoku Malu e Fanongó mo kuí. Naʻe fakalahi ʻa e ngaahi polokalamá ke poupouʻi ʻa e ako ʻi he ʻū falemahaki fakaʻatamaí mo e ʻū fale fakapōpula fakavahefonuá. ʻI he aʻu ki he 2020, naʻe fakalaka ʻa e tokolahi ʻo e kau lesisita ki he seminelí mo e ʻinisititiutí ʻi he toko 400,000 mo e 310,000.9
Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Church Academies (Ngaahi Akoʻanga ʻa e Siasí), Ngaahi Houalotu ʻa e Kau Finemuí, Ngaahi Houalotu ʻa e Kau Talavoú