Laipelí
Talateu ki he Tohi ʻa Paula kia Taitusí


Talateu ki he Tohi ʻa Paula kia Taitusí

Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku ako ai e tohí ni?

Hangē ko ʻene ngaahi tohi kia Tīmoté, ʻoku ʻi he tohi ʻa Paula kia Taitusí, ha faleʻi taʻefeliliuaki mei he ʻAposetolo ko Paulá ki ha taki fakalotofonua ʻo e Siasí. Naʻe tohi ʻe Paula ko e “ʻamanaki lelei ki he moʻui taʻengatá” naʻe ʻuluaki talaʻofa ia ʻe he ʻOtuá ʻi he moʻui kimuʻa he māmaní “ʻi he teʻeki ai tuʻu ʻa māmaní” (Taitusi 1:2). Naʻá ne akoʻi ʻoku totonu ke hanganaki atu ʻa e Kāingalotú ki he “ʻamanaki fakamonūʻia ko ia” ʻo e hakeakiʻí pea ki he Hāʻele ʻAngaua Maí (Taitusi 2:13). Naʻe tohi foki ʻa Paula kia Taitusi fekauʻaki mo hono “fufulu ʻo e fakatupu foʻoú” mo e “fakafoʻou ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní,” ʻo ʻuhinga ki he ouau ʻo e papitaisó mo e ola fakahaohaoaʻi ʻo hono maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ʻoku fakatou ʻaonga ʻi he teuteu ke “ngaohi ai ʻa kitautolu ko e fānau hoko, ʻo taau mo e ʻamanaki lelei ki he moʻui taʻengatá” (Taitusi 3:5, 7). ʻI hono ako e faleʻi fakalaumālie ʻa Paula kia Taitusí, ʻe lava ke fakatupulaki ʻe he kau akó ʻenau tui ʻoku ʻomi ʻe he ngaahi tokāteline mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ʻa e ʻamanaki lelei ki he moʻui taʻengatá.

Ko hai naʻá ne tohi ʻa e tohí ni?

Naʻe hiki ʻa e tohi ʻa Taitusí ʻe Paula (vakai, Taitusi 1:1).

Ko e fē ʻa e taimi mo e feituʻu ne tohi aí?

ʻOku ngalingali naʻe fai ʻe Paula ʻa e Tohi kia Taitusí ʻi he vahaʻa ʻo ʻene tohi e 1 mo e 2 Tīmote ʻi he A.D. 64–65 (vakai, Ko e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Ngaahi Tohi ʻa Paulá,” scriptures.lds.org). Naʻe fai ʻe Paula ʻa e Tohi kia Taitusí hili hono fuofua tuku pōpula ʻa Paula ʻi Lomá. Naʻe ʻikai fakahaaʻi ʻe Paula e feituʻu naʻá ne ʻi aí ʻi he taimi naʻá ne fai ai e Tohi kia Taitusí.

Ko hai naʻe fakataumuʻa ki ai hono hikí pea ko e hā hono ʻuhingá?

Naʻe tohi ʻe Paula ʻa e tohí ni kia Taitusi, ʻa ia naʻe ui ʻe Paula ko e “foha moʻoni ʻo taau mo e tui ʻatautolu kotoa pē” (Taitusi 1:4). Ko ha Kalisi ʻa Taitusi (Kalētia 2:3) pea naʻe fakaului ia ʻe Paula tonu ki he ongoongoleleí (vakai, Bible Dictionary ʻi he tatau faka-Pilitānia ʻo e Tohi Tapu ʻa e Siasí, “Titus”). Hili hono fakaului ʻo Taitusí, naʻá ne ngāue mo Paula ke fakamafola ʻa e ongoongoleleí pea fokotuʻu ʻa e Siasí (vakai, ʻi he tatau faka-Pilitānia ʻo e Tohi Tapu ʻa e Siasí, “Titus”). Naʻá ne tokoni ke tānaki ʻa e ngaahi foaki maʻá e kau masiva ʻi Selusalemá (vakai, 2 Kolinitō 8:6, 16–23) mo fononga fakataha foki mo Paula ki he fakataha alēlea ʻi Selusalemá (vakai, Kalētia 2:1). Naʻe fakafalala ʻa Paula kia Taitusi ke ʻave ki Kolinitō e ʻuluaki tohi ʻa Paula ki he Kāingalotu ne nofo aí (vakai, 2 Kolinitō 7:5–15). Naʻe tohi ʻa Paula kia Taitusi ke fakamālohia ia ʻi hono fatongia ke taki mo tokangaʻi e kolo ʻo e Siasí ʻi Kelití neongo ʻa e fakafepakí (vakai, Taitusi 1:5, 10–11; 2:15; 3:10).

Ko e hā ha ngaahi fōtunga makehe ʻo e tohí ni?

Ko e tohi ko ʻení ko e taha ia ʻo e ngaahi Tohi fakatakimuʻá (ki ha faifekau, pe taki, ʻi he Siasí), fakataha mo e 1 mo e 2 Tīmote (vakai, Bible Dictionary ʻi he tatau faka-Pilitānia ʻo e Tohi Tapu ʻa e Siasí, “Pauline Epistles”). ʻOku ʻomi ʻe he Tohi ʻa Taitusí ʻa e fuofua fakamoʻoni kuo fokotuʻu ʻa e Siasí ʻi he motu faka-Kalisi ʻo Kelití ʻi he Tahi Meteleniané (vakai, Taitusi 1:5). Naʻe fatongia ʻaki ʻe Taitusi hono uiuiʻi e kau pīsope foʻou ʻi he motú. Naʻe hiki ʻe Paula ha niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga taau fakalaumālie maʻá e kau pīsopé (vakai, Taitusi 1:6–9). ʻIkai ngata aí, naʻe fai ʻe Paula ha faleʻi pau ki he kakai tangata, fafine mo e kau tamaioʻeikí ʻo kau ki he ʻulungaanga totonu ʻo e Kāingalotú (vakai Taitusi 2:2–10).

Fokotuʻutuʻú

Taitusi 1 ʻOku fakahinohinoʻi ʻe Paula ʻa Taitusi ke fakanofo ha kau taki ʻo e Siasí pea hiki leva ha ngaahi tuʻunga ʻoku taau mo e kau pīsopé. ʻOkú ne fakahinohinoʻi ʻa Taitusi ke fakatonutonu e ngaahi tokāteline halá pea ke valokiʻi ʻa e kau akonaki loi ʻoku “lau ʻoku nau ʻilo ʻa e ʻOtuá; ka ʻi heʻenau ngaahi ngāué ʻoku nau siʻaki ia” (Taitusi 1:16).

Taitusi 2 ʻOku poupouʻi ʻe Paula ʻa Taitusi ke fakahinohinoʻi ʻa e kāingalotu toulekeleka ʻo e Siasí ke tā ha ngaahi sīpinga ki he Kāingalotu kei iiki angé. ʻOkú ne kole foki kia Taitusi ke akoʻi ʻa e kau tamaioʻeikí ke talangofua ki honau ʻeikí. ʻOku fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e founga ʻoku totonu ke moʻui ʻaki ʻe he kau ākongá ʻi heʻenau teuteu ki he toe hāʻele mai ʻa e ʻEikí. ʻOkú ne fakamatalaʻi ʻa e huhuʻi ʻoku fakafou mai ʻia Sīsū Kalaisí.

Taitusi 3 ʻOku akoʻi ʻe Paula ʻoku totonu ke hoko e kāingalotu ʻo e Siasí ko ha kau tangataʻifonua lelei mo ha kau muimui angatonu ʻo Sīsū Kalaisi. Te tau lava ʻo maʻu ʻi he papitaisó, ʻa e moʻui taʻengatá ʻo fakafou ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí.

Paaki