Laipelí
Talateu ki he Tohi ʻa Paula ki he Kakai Hepeluú


Talateu ki he Tohi ʻa Paula ki he Kakai Hepeluú

Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku ako ai e tohí ni?

ʻOku Fakamoʻoni ‘a e Tohi ʻa Hepeluú ki he māʻolunga taha ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku lahi hake ia ʻi he kau ʻāngeló pea mo lelei ange Hono huafá mo Hono uiuiʻí. Ko e kau ʻāngeló ko e kau tamaioʻeiki ia ʻa e ʻOtuá, ka ko Hono ʻAló ʻa Sīsū Kalaisi. ʻOku akoʻi foki ʻe he tohi ko ʻení ʻoku māʻolunga ange ʻa Sīsū ʻia Mōsese pea naʻe ʻomi ʻe Heʻene ngāue fakafaifekaú ha fuakava foʻou ne maʻolunga ange ʻi he fuakava motuʻa ʻi he malumalu ʻo e fono ʻa Mōsesé. ʻI heʻene hoko ko e Taulaʻeiki Lahi ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ʻoku māʻolunga ange Hono lakanga fakataulaʻeikí ʻi he kau taulaʻeiki lahi ʻi he malumalu ʻo e fono ʻa Mōsesé.

Neongo ʻoku fonu ʻa e folofolá ʻi he ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ki he feilaulau fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻEne Toetuʻú, mo ʻEne Hāʻele Hake ki he langí, ʻoku fakamamafaʻi ʻe Hepelū ʻa e kei hokohoko atu e ngāue ʻa e Huhuʻí ʻi he moʻui ʻo kinautolu kotoa pē ʻoku tafoki kiate Ia ʻi he talangofuá mo e tuí. ʻE lava ke tokoni hono ako e tohi ʻa Hepeluú ki he kau akó ke mahino lelei ange e tokāteline ʻo e Fakaleleí mo ueʻi fakalaumālie kinautolu ke moʻui ʻaki ʻa e tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí.

Ko hai naʻá ne hiki e tohí ni?

ʻOku tali ʻe ha tokolahi ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí ʻa Paula naʻá ne tohi e Tohi ʻa Hepelū (Vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Ngaahi Tohi ʻa Paulá”). Neongo ia, ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau fehuʻia pe naʻe tohi ʻe Paula ʻa e tohi ko ʻení koeʻuhí he ʻoku kehe hono fōtungá mo hono fakaleá mei he ngaahi tohi kehe ʻa Paulá. ʻOku faʻa pehē neongo kapau naʻe ʻikai tohi ʻe Paula, ka ko ʻene ngaahi fakakaukau koeʻuhí ʻoku fenāpasi ʻa e ngaahi tokāteline ʻi he tohi ʻa Hepeluú mo e ngaahi tokāteline ʻi he ngaahi tohi kehe ʻa Paulá. Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ngaahi fakamatala mei he tohi ʻa Hepeluú ki he ʻAposetolo ko Paulá (vakai Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 120). ʻOku tau tali ʻa Paula ko e tokotaha naʻá ne hiki ʻa e tohí, koeʻuhí ko e ngaahi taumuʻa ʻo e tohi lēsoni ko ʻení.

Ko e fē taimi mo e feituʻu naʻe tohi aí?

ʻOku ʻikai ke tau ʻilo e feituʻu naʻe fai ai e tohi ʻa Paula ki he kakai Hepeluú. ʻOku ʻikai ke tau ʻiloʻi pau e taimi naʻe tohi aí. Ka neongo ia, ʻoku pehē ʻe he tokolahi naʻe tohi ia ʻi he T.S. 60–62, ʻo meimei taimi tatau mo e ngaahi tohi ʻa Paula ki he kakai Filipaí, Kolosé, ko e kau ʻEfesoó, mo e Filimoné (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Ngaahi Tohi ʻa Paula,” scriptures.lds.org).

Ko hai naʻe fakataumuʻa ki ai hono hikí pea ko e hā hono ʻuhingá?

Naʻe hiki ʻe Paula ʻa e Tohí ki he kakai Hepeluú ke poupouʻi e kāingalotu Siu ʻo e Siasí ke tauhi maʻu ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí pea ke ʻoua naʻa nau tafoki ki heʻenau ngaahi founga motuʻá (vakai, Hepelū 10:32–38).

Naʻe tafoki ha tokolahi ʻo e kau Kalisitiane Siú mei he Siasí koeʻuhí ko e mālohi ʻa e ngaahi faingataʻá, ʻo foki ki heʻenau ngaahi founga angamaheni ʻo e lotu faka-Siu ʻi he falelotu lahí (vakai, Hepelū 10:25, 38–39). Naʻe loto ʻa Paula ke fakahā ki he kau Kalisitiane Siu ko ʻení naʻe ʻuhinga e fono ʻa Mōsesé kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí ko e tupuʻanga moʻoni ʻo e fakamoʻuí.

Ko e hā ha ngaahi fōtunga makehe ʻo e tohí ni?

ʻOku hoko e tohi ʻa Hepelū ko ha malanga ne fakahoko ʻa ia ne toutou ʻuhinga ki he ngaahi folofola mo e ngaahi ngāue ʻa e kau ʻIsilelí kae ʻikai ko ha foʻi tohi pē. Ko e malanga lōloa taha ia ʻi he folofolá fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻoku māʻolunga ange ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he meʻa kotoa pē.

ʻOku akoʻi ʻe Hepelū ʻoku māʻolunga ange ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he fonó koeʻuhí he naʻá Ne ʻomi e fonó. ʻOku toe akoʻi foki ʻe he tohi ʻa Hepelū naʻe maʻu ʻe he kau palōfitá ha mālohi ʻi heʻenau tui kiate Ia, ko e Taulaʻeiki Lahi ia naʻá Ne fakahoko e ngaahi feilaulau ʻi he kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá, ʻoku lahi hake ia ʻi he kau ʻāngeló, pea ʻoku tau maʻu e fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá ʻo fakafou ʻi Heʻene feilaulau huhuʻí.

Ko e tohi ʻa Hepeluú ko ha taha ia ʻo e ngaahi feituʻu ʻi he Tohi Tapú ʻoku tau lava o lau ai fekauʻaki mo e palōfita ko Melekisētekí (vakai, Hepelū 7:1–4) pea mo e lakanga fakataulaʻeiki naʻe ui ki aí (vakai, Hepelū 5:5–6, 10; 6:20; 7:11–17). ʻOku akoʻi ʻe he tohi ʻa Hepeluú ʻoku lahi hake ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, pea ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku ʻikai maʻu ʻa e fakamoʻuí ʻi he fono ʻa Mōsesé pe ko e ngaahi ouau naʻe fakahoko ʻe he kau taulaʻeiki faka-Līvaí ka ʻia Sīsū Kalaisi mo e ngaahi ouau ʻo e Lakanga Taulaʻeiki faka-Melekisētekí (vakai, Hepelū 7:5–28). ʻOku ʻomi ʻe he Hepelū 11:1–12:4 ha ngaahi malanga ʻi he tuí pea mo akoʻi mai e founga ʻe lava ke falala ai ha tokotaha fakafoʻituitui kia Sīsū Kalaisi. (Vakai, Bible Dictionary, “Pauline Epistles: Epistle to the Hebrews.”)

Toʻo Kongokonga Lalahí

Hepelū 1–6 Ko Sīsū Kalaisí ʻa e tatau ʻaupito ʻo e Tamaí. ʻOkú Ne māʻolunga ange ʻi he kau ʻāngeló mo e kau palōfita kotoa pē ne muʻomuʻa ʻiate Iá, kau ai ʻa Mōsese. Naʻe ʻikai lava e kau ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá ne ʻomi mei ʻIsipité ke hū ki he mālōlōʻanga ʻo e ʻEikí koeʻuhí naʻa nau fakafefeka honau lotó kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne tamaioʻeiki ko Mōsesé. ʻI heʻene hoko ko e Taulaʻeiki Lahí, ʻoku māʻolunga ange ʻa Sīsū ʻi he kau taulaʻeiki lahi ʻi he kuonga ʻo Mōsesé. Naʻe fakahaohaoaʻi ʻa Kalaisi ʻi Heʻene mamahí. ʻE lava ke tau hū ki he mālōlōʻanga ʻo e ʻEikí pea “fai atu ki he haohaoa” ʻi he ngaahi tokāteline mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí (Hepelū 6:1).

Hepelū 7–13 ʻOku puleʻi ʻe he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e ongoongoleleí pea ʻoku māʻolunga ange ia ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. Naʻe hoko ʻa e tāpanikalé mo e fono ʻa Mōsesé ko ha fakamelomelo ki he ngāue fakafaifekau ʻa Kalaisí. Naʻe fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e fono ʻa Mōsesé ʻi he lilingi Hono taʻataʻá, kae lava ke tau maʻu ʻa e fakamoʻui mo e fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá. Naʻe fakahoko ʻe he kau palōfitá mo e kau tangata mo e kau fafine kehé ha ngaahi ngāue māʻoniʻoni mo ha ngaahi mana, ʻi he tui.

Paaki