Laipelí
Talateu ki he Ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló


Talateu ki he Ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló

Ko e hā hono ‘uhinga ʻoku ako ai e tohí ni?

ʻOku fakafehokotaki ʻe he Ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló ʻa e lekooti ʻo e moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he Ongoongolelei ʻe faá pea mo e ngaahi tohi mo e ngāue ʻa ʻEne Kau ʻAposetoló. ʻOku fakatātā mahino ʻe he tohi ʻa Ngāué ʻa e hokohoko atu hono tataki ʻe he Fakamoʻuí ʻa Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate kinautolu naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe fakahā ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e moʻoní ki he Kau ʻAposetoló, ʻo nau toki tataki mo akonekina ai ʻa e Siasí. Naʻe fakahoko ʻe he Kau ʻAposetoló ha ngaahi mana ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí. ʻI heʻenau ako ʻa e tohí ni, ʻe ako ʻe he kau akó ʻa e founga naʻe mafola ai ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí mei Selūsalema “ki he ngataʻanga ʻo e māmaní” (Ngāue 1:8). ʻE toe tokoni foki hono ako ʻa e tohí ni ki he kau akó ke nau vakai ki he poto ʻe hoko mai mei he muimui ki he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻo e kuonga ní pea lava ke fakalotolahiʻi ai kinautolu ke nau loto-lahi ʻo tuʻu ko ha kau fakamoʻoni ʻo Sīsū Kalaisi.

Ko hai naʻá ne tohi ʻa e tohí ni?

Ko Luke naʻá ne tohi ʻa e Ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló “ko e tohi ia hono ua ʻo ha tohi konga ua. … ʻOku ui ʻa e konga ʻuluakí ko e Ongoongoleleí ʻo fakatatau kia Luke” (Fakahinohino ki he Folofolá, “Ngaahi Ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló,” scriptures.lds.org; vakai foki Luke 1:1–4; Ngāue 1:1).

Ko e fē ʻa e taimi mo e feituʻu ne tohi aí?

Naʻe tohi ʻa Ngāue hili e Kosipeli ʻa Luké (vakai Ngāue 1:1), ʻa ia ngalingali naʻe tohi ʻi he konga kimui ʻo e fuofua taʻu ʻe teaú [51–100] A.D. ʻOku ʻikai ke tau ʻilo pe naʻe tohí ʻi fē.

Ko hai naʻe fakataumuʻa ki ai hono hikí pea ko e hā hono ʻuhingá?

Naʻe tohi ʻe Luke ʻa e tohi ʻa Ngāué ki ha tangata ko Tiofilusi (vakai Ngāue 1:1).

Ko e hā ha ngaahi fōtunga makehe ʻo e tohí ni?

ʻOku fakalau ʻe he tohi ʻa Ngāué ʻa e fakalakalaka mo e mafola ʻa e lotu faka-Kalisitiané, ʻo kamata ʻi Selūsalema, ko e kolomuʻa ʻo e vahefonua ʻo e Kau Siú pea fakaʻosi ki Loma, ko e kolomuʻa lahi ʻo e ʻemipaeá. Ko e fakamatala ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he tohi ʻa Ngāué naʻe hoko ia ʻi ha taʻu ʻe 30 (meimei A.D. 30–62) pea fakatefito pē ʻi he ngāue fakafaifekau ʻa Pita (vakai Ngāue 1–12) mo Paulá (vakai Ngāue 13–28). Ka ne taʻeʻoua e tohi ʻa Ngāué, ʻe fakangatangata pē ʻetau ʻilo ki he hisitōlia ʻo e Siasí ʻi he kuonga muʻá ki he konga siʻisiʻi ʻoku ʻomai ʻe he ngaahi tohi ʻi he Fuakava Foʻoú. ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻomai he tohi ʻa Ngāué ha ngaahi tohi fakahisitōlia mahuʻinga ki he ngaahi tohi ʻa Paulá.

Naʻe mahuʻinga ki he fakalakalaka ʻa e Siasí ʻi he kuonga muʻá ʻa e ului ʻa Paulá (Ngāue 9) mo ʻene ngaahi ngāue kimui aí; ko e mata meʻa-hā-mai ʻa Pita ki hono tali ki he Siasi ʻo e Kau Senitailé ka ʻoku teʻeki ului ki he tui faka-Siú (Ngāue 10:9–16, 34–35); mo e ngaahi tokāteline naʻe akoʻi ʻi he konifelenisi ʻi Selūsalemá (Ngāue 15).

Naʻe fekauʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Kau ʻAposetoló ʻi he Luke 24:49, ke nau toki kamata ʻenau ngāue fakafaifekaú ʻo ka hili ha nau “maʻu ʻa e mālohi mei ʻolunga.” ʻOku lekooti ʻia Ngāue ʻa hono fakakoloa ʻaki ʻo e mālohi ko ení mei he Laumālie Māʻoniʻoní peá ne fakamatala ki he fakaofo hono olá, ʻo kamata mei hono liliu ʻo e laui afe ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí (vakai Ngāue 2). ʻOku fakamamafaʻi ʻe Luke ʻi he vahe kotoa ʻo Ngāué e ngaahi ngāue ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he fakafoʻituituí mo e ngaahi fakatahaʻangá. Ngali ʻoku toe ʻuhinga ʻa e “maʻu ʻa e mālohi mei ʻolunga” ki he Kau ʻAposetoló “naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi ʻilo pau, mālohi, mo e ngaahi tāpuaki makehe, ʻa ia ʻoku toki faʻa foaki pē ʻi he Temipale ʻo e ʻEikí” (Pulusi R. Makongikī, Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:859).

Fokotuʻutuʻú

Ngāue 1–2 Ko e ngāue ʻa Sīsū Kalaisi ki Heʻene kau ākongá ʻi he ʻaho ʻe 40 hili ʻa ʻEne Toe Tuʻú pea toki hāʻele hake ki he langí. Ko e ui ʻe he Kau ʻAposetoló ʻa Mataiasi ke ne fetongi ʻa e fatongia ʻi he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻaki ʻa e ueʻi fakalaumālie. ʻOku lilingi atu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí. ʻOku fakamoʻoni loto-toʻa ʻa Pita ki he Fakamoʻui naʻe toetuʻú, pea naʻe meimei toko tolu afe ʻa e kakai naʻe uluí.

Ngāue 3–8 Ko e fakamoʻui ʻe Pita mo Sione ha tangata naʻe pipiki talu hono fanauʻi mai. Naʻe puke fakapōpula ʻa Pita mo Sione koeʻuhí ko hono malangaʻaki mo e faifakamoʻuiʻaki e huafa ʻo Sīsū Kalaisí pea naʻe fakahaofi kinaua mei he fale fakapōpulá. Ko e ui ʻe he Kau ʻAposetoló ʻa e kau tangata ʻe toko fitu ke tokoni kiate kinautolu ʻi heʻenau ngāue fakafaifekaú; ko e taha ʻo e kau tangata ko ení, ko Sitīveni, ʻokú ne fakamoʻoni ʻi he fakataha ʻa e Kau Siú, pea naʻe tāmateʻi ia ʻe he kau mēmipa ʻo e fakatahá. ʻOku malanga ʻa Filipe ʻi Samēlia hono kotoa.

Ngāue 9–12 ʻOku ului ʻa Saula pea kamata ʻene ngāue fakafaifekaú. Naʻe ʻilo ʻe Pita ʻi ha mata meʻa-hā-mai ʻoku totonu ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ki he Kau Senitailé. Ko e tāmateʻi ʻe Hēlota ʻAkilipa I ʻa e ʻAposetolo ko Sēmisí (ko e tokoua ʻo Sione) peá ne puke pōpula ʻa Pita.

Ngāue 13–15 Ko hono ui ʻo Saula mo Pānepasa ke na hoko ko e ongo faifekau. ʻOkú na fehangahangai mo e Kau Siú pea ʻoku tali lelei kinaua ʻe he Kau Senitaile ʻe niʻihi. ʻOku fakataha ʻa e kau taki ʻo e Siasí ʻi Selūsalema pea nau alea ʻoku ʻikai fie maʻu ke kamu ʻa e kau papi ului Senitailé (pe kei tauhi ʻa e fono ʻa Mōsesé) ʻi heʻenau kau mai ki he Siasí. Ko e ʻalu a Paula (ʻa ia ʻoku ui ko Saulá) ʻi heʻene fononga fakafaifekau ko hono tuʻo uá, fakataha mo Sailosi.

Ngāue 16–20 Ko hono fakamālohia ʻe Paula mo Sailosi e ngaahi siasi ʻe niʻihi naʻe fokotuʻu kimuʻá. Ko e malangaʻi ʻe Paula “ko e hako ʻo e ʻOtuá ʻakitautolu” ʻi ʻAleopeiko ʻi ʻAtenisí (Ngāue 17:29). Ko e fakaʻosi ʻe Paula ʻene fononga fakafaifekau hono uá peá ne mavahe atu ʻi heʻene fononga fakafaifekau hono tolú ki he kotoa ʻo ʻĒsia Minó. Ko e fakakaukau ʻa Paula ke foki ki Selūsalemá.

Ngāue 21–28 ʻOku puke fakapōpula ʻa Paula ʻi Selūsalema pea ʻoku hokohoko atu ʻene fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí. ʻOku toe hā mai ʻa e ʻEikí kia Paula. ʻOku alēlea e kau Siu tokolahi ke tāmateʻi ʻa Paula. ʻOkú ne fakamoʻoni ʻi he ʻao ʻo Filike, Fesito, mo ʻAkilipá ʻi Sesalia. ʻOku tūkia e vaka naʻe folau ai ʻa Paulá ʻi heʻene ʻalu ki Lomá. ʻOku malanga ʻaki ʻe Paula ʻa e ongoongoleleí lolotonga ʻene nofo pōpula ʻi hono ʻapi ʻi Lomá.

Paaki