Laipelí
Lēsoni 158: Fakahā 17–19


Lēsoni 158

Fakahā 17–19

Talateú

Naʻe mamata ʻa Sione ʻe tauʻi ʻe he Pāpilone fakalaumālié, pe ko e māmani faiangahalá, ʻa e Lami ʻa e ʻOtuá pea ʻe ikuna ʻa e Lami ko iá ʻi he koví. ʻOku ui e Kāingalotú ke haʻu mei he Pāpilone fakalaumālié, pea ʻe ui ʻa e maʻá mo e māʻoniʻoní ki he ʻohomohe ʻa e Lamí. Naʻe mamata ʻa Sione ki he hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisí ʻi ha mālohi lahi ke fakaʻauha ʻa kinautolu ʻoku tauʻi Iá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Fakahā 17–18

Ko e tomuʻa mamata ʻa Sione ki he fakaʻauha ʻo Papilone fakalaumālié

Hiki he palakipoé ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Lini G. Lopini ʻo e Kau Fitungofulú, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia. (ʻOku maʻu ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi he “Avoid It” [Brigham Young University devotional, Sept. 17, 2013], 1, speeches.byu.edu.)

“ʻOku faingofua ange ke fakaʻehiʻehi mei he ʻahiʻahí ʻi hono fakafepakiʻi iá” (Elder Lynn G. Robbins).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku faingofua ange ai ke fakaʻehiʻehi mei he ʻahiʻahí ʻi hono fakafepakiʻi iá?

  • Ko e hā ʻe lava ʻo hoko kapau te tau fokotuʻu kitautolu ʻi ha ngaahi tūkunga kuo pau ke tau fakafepakiʻi maʻu pē e ʻahiʻahí?

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ha moʻoni ʻi heʻenau ako e Fakahā 17–18 te ne tokoniʻi kinautolu ke ʻiloʻi e founga ke fakaʻehiʻehi ai mei he ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi angahala lahi ʻo e māmaní.

Fakamanatu ki he kau akó naʻe mamata ʻa Sione ʻi ha mata meʻa-hā-mai ki he kau ʻāngelo ʻe toko fitu te nau lilingi mai e ngaahi mahaki fakaʻauhá ki he kau faiangahalá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí (vakai, Fakahā 16). Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 17:1. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe pehē ʻe he taha ʻo e kau ʻāngelo ʻe fitú te ne fakahā kia Sioné.

  • Ko e hā naʻe pehē ʻe he ʻāngeló te ne fakahā kia Sioné?

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Fakahā 17:15, ʻo kumi e meʻa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi vai lahí.

  • Fakatatau ki he veesi 15, ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi vai lahi ʻoku tangutu ai e fefiné? (Ko e kakai mo e ngaahi puleʻanga ʻokú ne maʻu e mālohi mo e ivi tākiekina ki aí [vakai foki, 1 Nīfai 14:11].)

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Fakahā 17:2–6. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi lea mo e kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi e fefiné mo hono ivi tākiekina ʻi he māmaní.

  • Ko e hā e ngaahi lea mo e kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi e fefiné?

  • Fakatatau ki he veesi 2, naʻe fakamatalaʻi fēfē e ivi tākiekina ʻo e fefiné ʻi he kau pulé mo e kakai ʻo e māmaní?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻi he veesi 6 ʻe he fefine ʻoku konā ʻi he toto ʻo e Kāingalotú mo e kau mate fakamāʻatá? (ʻI he kotoa ʻo e kuonga ʻi he hisitōliá, kuo tāmateʻi ha kakai māʻoniʻoni tokolahi ʻe he kau faiangahalá, pea ʻoku fokotuʻu mai ʻe he ngaahi lea mei he folofolá naʻe ʻi ai ha nunuʻa kona ʻo hono tāmateʻi ʻo e kau māʻoniʻoní ʻiate kinautolu ne fakahoko e tāmaté.)

Fakamatalaʻi ange ʻe lava ke fakafofongaʻi ʻe he manu fekai naʻe fakamatalaʻi ʻi he veesi 3 ʻa Loma ʻi he kuonga ʻo Sioné pea pehē ki he ngaahi puleʻanga mo e ngaahi fonua kovi ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí (vakai, Fakahā 17:8–13).

Kole ki he kau akó ke fakakaukau ki he tokotaha pe ko e meʻa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he fefine naʻe fakamatalaʻi ʻi he veesi 1–6. Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Fakahā 17:18, ʻo kumi e meʻa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he fefiné.

  • Fakatatau ki he veesi 18, ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he fefiné?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e “kolo lahí” (veesi 18) ki he Pāpilone fakalaumālié (vakai, T&F133:14). Koeʻuhí ko e ngaahi meʻa fakamāmaní mo e kovi ʻo Pāpilone he kuonga muʻá, pea koeʻuhí ko ha feituʻu ia naʻe pōpula ai e fānau ʻa ʻIsilelí, ʻoku faʻa fakaʻaongaʻi ʻi he heliaki ʻa Pāpilone ʻi he folofolá ke fakafofongaʻi e angahalá, anga fakamāmaní, mo e ivi tākiekina ʻo e tēvoló ʻi he māmaní, mo e pōpula fakalaumālié (vakai foki, 1 Nīfai 13:1–9; 14:9–10).

Hiki ʻi he palakipoé: Ko e Fefiné = Pāpilone, pe ko e faiangahala ʻa e māmaní

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Fakahā 17:14, ʻo kumi pe ko hai ʻe tauʻi ʻe Pāpiloné. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā ʻe hoko ko e ola ʻo e tau ko ʻení? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻE ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e faiangahala ʻo e māmaní, ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.)

  • Ko e hā e founga ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ʻi hono ʻilo e moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo hoko ko ha tokotaha ʻoku muimui kia Sīsū Kalaisí?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Fakahā 18:1–3 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fakahā ʻe he ʻāngelo ʻe taha e tō ʻa Pāpilone faiangahalá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 18:4. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí Hono kakaí ke faí.

  • Ko e hā naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí Hono kakaí ke faí?

  • Ko e hā e ngaahi ʻuhinga naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki Hono kakaí ke nau haʻu mei Pāpiloné? (Ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi angahala ʻo e māmaní mo e ngaahi mahaki fakaʻauha pe ngaahi tautea ʻe hoko ki he kau faiangahalá.)

  • Ko e hā e moʻoni te tau lava ʻo ʻiloʻi mei he fakahinohino ʻa e ʻEikí ki Hono kakaí ke fakamavaheʻi kinautolu mei he faiangahala ʻo e māmaní? (Neongo ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehekehe, fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi ha moʻoni hangē ko ʻení: ʻE lava ke tokoni hono fakamavaheʻi kitautolu mei he faiangahala ʻo e māmaní ke tau fakaʻehiʻehi mei he angahalá mo e ngaahi tautea ʻe hoko ki he kau faiangahalá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e ngaahi lea ʻi he veesi 4 ʻokú ne akoʻi ʻa e moʻoni ko ʻení.)

Vahevahe e kau akó ki ha ngaahi kulupu tautau toko ua ki he fā. ʻOange e ngaahi fehuʻi ko ʻení ki he kulupu takitaha ko ha laʻipepa tufa, pea fakahinohinoʻi e kau akó ke aleaʻi e fehuʻi ko ʻení mo ʻenau kulupú:

ʻĪmisi
handout, Separating Ourselves from Spiritual Babylon

Ko hono Fakamavaheʻi Kitautolu mei Pāpilone Fakalaumālié

Tohi lēsoni ʻa e Faiako Seminelí ʻi he Fuakava Foʻoú—Lēsoni 158

  • ʻOku tokoni fēfē ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ke tau fakamavaheʻi kitautolu mei he kovi ʻo e māmaní?

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakamavaheʻi ai kitautolu mei he faiangahala ʻo e māmaní ka tau hokohoko atu ke nofo ʻi he ʻofa, mo ngāue fakataha mo kinautolu ʻoku ʻikai ke tatau ʻetau ngaahi tuʻunga moʻuí?

  • Ko e hā ha founga kuo tokoniʻi ai koe pe ko ha niʻihi kehe ʻokú ke ʻiloʻi ʻi he mavahe mei he ngaahi ivi tākiekina mo e founga taʻemāʻoniʻoní ke fakaʻehiʻehi ai mei ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi angahala ʻo e māmaní?

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako ke vahevahe mo e kalasí e meʻa naʻa nau aleaʻi ʻi heʻenau kulupú. Fakaafeʻi e kau akó ke tohi ʻi ha laʻipepa (1) e ngaahi ivi tākiekina pe ngaahi founga taʻemāʻoniʻoni ʻoku fie maʻu ke fakamavaheʻi kinautolu mei aí mo e (2) founga te nau fai ai iá. Fakaafeʻi kinautolu ke tauhi ʻa e laʻipepá ʻi ha feituʻu te nau lava ʻo sio maʻu pē ki ai, pea poupouʻi kinautolu ke ngāue ʻo fakatatau mo e meʻa kuo nau hikí.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Fakahā 18:5–24 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe mamata ʻa Sione ki he tō ʻa e Pāpilone faiangahalá mo e mamahi ʻa hono kau poupoú.

Fakahā 19

Ko e mamata ʻa Sione ki he hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he mālohi ke fakaʻauha ʻa kinautolu ʻoku tauʻi Iá

Fakaʻaliʻali ki he kau akó ha fakatātā ʻo ha fefine mali mo e tamasiʻi mali. ʻEke ki he kau akó pe ʻoku nau pehē ko e hā e meʻaʻofa lelei taha te nau lava ʻo foaki ki hanau hoa he kahaʻú ʻi honau ʻaho malí. Hili e tali ʻa e kau akó, lau ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā Jeffrey R. Holland

[Ko e meʻaʻofa lelei taha te ke lava ʻo foaki ki ho hoa taʻengatá ʻi ho ʻaho malí ko koe ʻi ho tuʻunga lelei tahá—maʻa mo haohaoa pea mo taau ke maʻu ha faʻahinga maʻa pehē”] (Jeffrey R. Holland, “Personal Purity,” Ensign, Jan. 1998, 77).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku hoko ai e maʻa mo haohaoá ko e meʻaʻofa lelei taha te ke lava ʻo foaki ki ho malí ʻi ho ʻaho malí?

Fakamatalaʻi ange ʻoku lekooti ʻi he Fakahā 19 ha talanoa fakatātā ʻo e malí naʻe fakaʻaongaʻi ke fakahaaʻi e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí. Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Fakahā 19:1–6 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe mamata ʻa Sione ʻe fakahīkihikiʻi ʻe he kau māʻoniʻoní ʻa e ʻOtuá ki Heʻene ngaahi tautea ki he kau faiangahalá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 19:7. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi pe ko e mali ʻa hai naʻe fakahā ʻe he ʻāngeló kia Sioné.

  • Ko e mali ʻa hai naʻe fakahā ʻe he ʻāngeló kia Sioné?

  • Ko e hā naʻe ako ʻe Sione fekauʻaki mo e uaifi ʻo e Lamí?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e “taʻane ʻo e Lamí” (Fakahā 19:7) ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ki he kalasí ke fakafanongo pe ko hai e mali ʻo e Lamí.

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“ʻI he kuonga fakakosipeli ko ʻení ʻe hāʻele mai e Tangata Taʻané, ʻa ia ko e Lami ʻa e ʻOtuá, ke maʻu ʻa hono malí, ʻa ia ko e Siasi ʻoku kau ai ʻa e kāingalotu faivelenga kuo nau maʻu tokanga ki heʻene toe hāʻele maí” (Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 469).

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku hoko ai e nofo-malí ko ha fakataipe ʻo hotau vā fetuʻutaki ʻi he fuakavá mo Sīsū Kalaisí? (Te ke fakamatalaʻi ange ko e malí ko ha vā fetuʻutaki ʻoku fie maʻu ki ai e faivelengá, feilaulaú, ʻofá, tukupā, mo e falalá.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 19:8–9. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ʻe lava ke fai ʻe he Kāingalotú ke nau mateuteu ai ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí. Te ke lava ʻo fakamatalaʻi ange ʻe lava ke fakataipe ʻe he tuʻovalevale hinehiná ʻa e māʻoniʻoní, maʻá mo e angatonú.

  • Hangē ko ia ʻoku fakataipe ʻe he vala ʻo e uaifi ʻo e Lamí, ko e hā kuo pau ke tau fai ke tau mateuteu ai ki he hāʻele mai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Kapau ʻoku tau maʻa mo angatonu, te tau mateuteu leva ki he hāʻele mai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.)

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e foʻi lea tuku ʻi he veesi 8 ke foaki. Ke maʻa mei he angahalá mo māʻoniʻoniʻí ko ha meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá.

  • Ko e hā kuo fai ʻe he ʻOtuá ke ʻomi ha founga maʻatautolu ke maʻa ai mei he angahalá pea hoko ʻo māʻoniʻoní?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku hoko ai e maʻa mo māʻoniʻoní ko e taha ʻo e ngaahi meʻaʻofa lelei taha te tau lava ʻo foaki ki he Fakamoʻuí ʻi Heʻene toe hāʻele maí?

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Fakahā 19:10, ʻo kumi e founga fakafeangai ʻa Sioné hili ʻene fanongo ki he meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻāngeló kiate iá. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā naʻe fakahā ʻe he ʻāngeló kia Sione naʻá ne (ʻa e ʻāngeló) maʻu mo ha kau tamaioʻeiki kehe ʻa e ʻOtuá? (Ko e fakamoʻoni kia Sīsuú, ʻa ia ko e laumālie ʻo e kikité.)

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e “laumālie … ʻo e kikité” (veesi 10) ki he meʻafoaki ʻo e fakahaá mo e ueʻi fakalaumālie mei he ʻOtuá, ʻa ia ʻoku lava ai ha taha ke maʻu mo lea ʻaki ʻEne folofolá (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Kikité, Kikiteʻí,” scriptures.lds.org).

  • Ko e hā ha founga ʻe teuteu ai ha taha ʻokú ne maʻu ha fakamoʻoni kia Sīsū ki he Hāʻele ʻAnga Uá?

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke taufetongi hono lau leʻolahi e Fakahā 19:11–16, kau ai e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻo e Fakahā 19:15 (ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá). Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi e Fakamoʻuí ʻi Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Kole ki he kau akó ke nau lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakamatalaʻi ange ko e hoosi hinehina naʻe fakamatala ki ai ʻi he veesi 11 ko ha fakataipe ia ʻo e ikuna. ʻE hāʻele mai ʻa e Fakamoʻuí ke ikunaʻi e angahalá mo e faiangahalá.

  • Fakatatau ki he veesi 13, ʻoku fakamatalaʻi fēfē e kofu ʻo e Fakamoʻuí? (Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e kupuʻi lea “pulupulu kuo unu ʻi he totó” ʻe lanu toto Hono kofú. ʻOku fakataipe ʻe he lanu ko ʻení ʻa e fakaʻauha ʻo e kau faiangahalá ʻi Heʻene hāʻele maí [vakai, T&F 133:46–51] pea ʻe lava foki ke ne toe fakamanatu mai ʻa e mamahi naʻá Ne aʻusia lolotonga ʻEne Fakaleleí.)

Fakamahinoʻi ange ʻoku fakamahinoʻi ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Fakahā 19:15 naʻe mamata ʻa Sione ko e taimi naʻe hāʻele mai ai e Fakamoʻuí ko e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻí mo e ʻEiki ʻo e Ngaahi ʻEikí, te Ne puleʻi ʻa e ngaahi puleʻangá ʻaki e folofola ʻa e ʻOtuá. Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Fakahā 19:17–21 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe mamata ʻa Sione ki hono fakaʻauha ʻo kinautolu naʻe tauʻi e Lami ʻa e ʻOtuá (vakai, Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Fakahā 19:18.

Fakaʻosi ʻaki hono kole ange ki he kau akó ke fakalaulauloto ki he meʻa te nau lava ʻo fai ke mateuteu ai ki he hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisí. Poupouʻi kinautolu ke ngāueʻi ha faʻahinga ueʻi fakalaumālie pē ʻoku nau maʻu.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Fakahā 17:5. “Pāpilone ko e lahí”

ʻOku faitatau e mata meʻa-hā-mai ʻa Sione ki Pāpiloné mo e konga lahi ʻo e mata meʻa-hā-mai ʻa Nīfai ki he fuʻu siasi lahi mo fakalieliá, pe ko e siasi ʻo e tēvoló (vakai, 1 Nīfai 13–14). Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“Ko Pāpilone ko e lahí ko e siasi ia ʻo e tēvoló; ko e māmaní mo hono koví mo e anga fakakakano kotoa pē; ko e houalotu ia ʻo e faʻahinga kotoa pē, ʻi he fōtunga mo e fokotuʻutuʻu—tatau ai pē pe ko e tui fakalotu, fakapuleʻanga, fakapolitikale, sosaieti, pe ha meʻa kehe—ʻa ia ʻokú ne tali ha fakakaukau fakaetangata pe poupouʻi ha taumuʻa ʻokú ne tataki e tangatá mei he fakamoʻuí pea ki he ngaahi puleʻanga ʻo e nāunau siʻi ange ʻi he maama taʻengatá” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1966–73], 3:558).

Fakahā 18:4. “Haʻu mei [Pāpilone], … ke ʻoua naʻa mou moʻua ʻi heʻene ngaahi malaʻiá”

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻa ʻe lava ke fai ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ke nau moʻui ʻi he māmaní kae ʻikai uesia ʻi hono ngaahi koví:

“ʻOku fakautuutu e konga lahi ʻo e māmaní ʻi he angaʻulí, pea mo hono siʻaki ʻo e angamaʻá, anga māʻoniʻoní, angatonu fakatāutahá, nofo-mali angamahení, mo e moʻui fakafāmilí. …

“… Neongo e ngaahi feituʻu ʻoku lahi ai e koví, ʻoku fakaʻofoʻofa fakaʻeiʻeiki ʻa e māmaní fakalūkufua, ʻo fonu ʻi he kakai lelei tokolahi mo fakamātoato. Kuo ʻosi ʻomi ʻe he ʻOtuá ha founga ke tau moʻui ai ʻi māmaní kae ʻikai uesia kitautolu ʻe he ngaahi ivi holoki moʻui ʻo e koví ʻoku mafola aí. Te ke lava ʻo moʻui angamaʻa, ʻaonga, mo māʻoniʻoni ʻi he muimui ki he palani ʻo e maluʻi ne faʻu ʻe hoʻo Tamai ʻi Hēvaní: ʻa ʻEne palani ʻo e fiefiá” (“How to Live Well amid Increasing Evil,” EnsignLiahona, May 2004, 100).

Fakahā 18:4. “Ke ʻoua naʻa mou moʻua ʻi heʻene ngaahi malaʻiá”

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá he ʻikai hao e kau māʻoniʻoní mei he ngaahi faingataʻa mo e mamahi kotoa pē ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi tautea ʻe hoko ki he kau faiangahalá:

“Ko e fakakaukau hala ia ʻa e pehē ʻe hao ʻa e Kāingalotú mei he ngaahi fakamāú kotoa, kae mamahi ʻa e kau angahalá; he ʻoku moʻulaloa ʻa e kakano kotoa pē ke mamahi, pea ko e ʻkau māʻoniʻoní foki ʻe ʻikai te nau meimei hao;’… ʻe kei moʻulaloa pē ha tokolahi ʻo e kakai māʻoniʻoní ki he mahamahakí, ki he ngaahi meʻa fakamamahí, mo e alā meʻa pehē, koeʻuhí ko e vaivai ʻo e kakanó, pea ʻe toki fakahaofi ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (ʻi he History of the Church, 4:11).

Fakahā 19:9. “[Ko e] kātoanga ʻo e taʻane ʻo e Lamí”

Ko e “kātoanga ʻo e taʻane ʻo e Lamí” (Fakahā 19:9) ko ha ʻuhinga fakataipe ia ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. Naʻe akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē:

“Ko kinautolu ʻoku nau tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí mo ʻaʻeva ʻi Heʻene ngaahi fonó ʻo aʻu ki he ngataʻangá, ko kinautolu pē ia ʻoku fakangofua ke nofo ʻi Heʻene kātoanga nāunauʻiá. …

“[Kāinga], kiʻi fakakaukau ʻi ha momeniti, mo fehuʻia, pe te ke lava ʻo pehē kuó ke taau [mo] ha nofoʻanga ʻi he kātoanga taʻané” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 189–90).

Fakahā 19:13. “Kofu ʻaki … ʻa e pulupulu kuo unu ʻi he totó”

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻá ni ʻo kau ki he kofu kulokula ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí:

“ʻI he tafe ʻa e taʻataʻá ʻi he ava kotoa pē, kuo pau pē ke kulokula Hono kofú ʻi Ketisemani, ʻo kulaʻahoʻaho e pulupulu ko iá!

“ʻOku ʻikai ha ofo ko e taimi ʻe hāʻele mai ai ʻa Kalaisi ʻi he mālohi mo e nāunaú, te Ne hāʻele mai ʻi he teunga lanu kulokula (vakai, T&F 133:48), ʻo ʻikai ngata pē hono fakataipe e houhaú, ka ke fakamanatu mai foki kiate kitautolu ʻa e founga naʻá Ne mamahi ai maʻatautolu kotoa ʻi Ketisemani pea ʻi Kalevalé!” (“Overcome … Even As I Also Overcame,” Ensign, May 1987, 72).

Paaki