Laipelí
Lēsoni 38: Maʻake 7–8


Lēsoni 38

Maʻake 7–8

Talateú

Naʻe valokiʻi ʻe Sīsū ʻa e kau Fālesí ʻi heʻenau ngaahi talatukufakaholo loí. Naʻá Ne fakamoʻui ʻi he loto ʻofa ha tamasiʻi naʻe uluisino ai ha tēvolo, pea pehē ki ha naʻe tangata tuli mo noa. Naʻá Ne fafanga ha kakai ʻe toko fā afe ofi ki he Tahi Kālelí pea fononga ki Petesaita, ʻa ia naʻá Ne fakamoʻui ai ha tangata kui.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Maʻake 7

Ko e valokiʻi ʻe Sīsū ʻa e kau Fālesí, fakamoʻui ha tamasiʻi naʻe uluisino ai ha tēvolo, mo fakamoʻui ha tangata tuli

Kimuʻa e kalasí, ʻoange ki ha kau ako ʻe toko tolu ʻa e ngaahi fakahinohinó ni. Tokotaha ako 1: “ʻI hono fakahinohinoʻi ke fai iá, lue takai ʻi he kalasí taʻe kote pea fakangalingali ʻokú ke tetetete he mokosiá.” Tokotaha ako 2: “ʻI hono fakahinohinoʻi ke fai iá, ʻalu takai he lokí pea ʻeke pe kuo sio ha taha ki he pusiaki ho fāmilí ne molé.” Tokotaha ako 3: “ʻI hono fakahinohinoʻi ke fai iá, fakaava hoʻo kato āfeí ke ngangana ʻa e ngaahi meʻa ʻi lotó ʻi hoʻo lué.” (Te ke lava ʻo liliu e ʻekitivitī ko ʻení ʻaki hano fakaʻaongaʻi e ngaahi tūkunga kehe ʻokú ne fakahaaʻi e kau ako ʻoku faingataʻaʻia, kae tokanga ke ʻoua ʻe fakaʻaongaʻi ha taimi lahi.)

ʻI he kamata ʻa e kalasí, fakahinohinoʻi e kau akó ke fakakakato tahataha ʻa e ngaahi fakahinohino ko ʻení. Kole ki he kalasí ke kumi e meʻa ʻoku faitatau ai e ngaahi tūkunga ʻe tolu ko ʻení.

  • Ko e hā ʻoku faitatau ai e ngaahi tūkunga ko ʻení? (ʻOku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi tūkunga takitaha ko ʻení ha taha ʻoku faingataʻaʻia.)

  • ʻOku tuʻo fiha ʻetau maʻu ha ngaahi faingamālie ke tokoniʻi e niʻihi kehe ʻoku faingataʻaʻiá? Ko e hā ha ngaahi faingamālie kuó ke mamata ai kimuí ni mai?

Poupouʻi e kau akó ʻi heʻenau ako e Maʻake 7–8 ke kumi e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he Fakamoʻuí ke tau fai ʻi heʻetau fakatokangaʻi ha taha ʻoku faingataʻaʻiá.

Fakamatalaʻi fakanounou e Maʻake 7:1–30 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe valokiʻi ʻe he Fakamoʻuí e kau Fālesí ʻi heʻenau muimui he ngaahi talatukufakaholo halá. Naʻá Ne fakamoʻui foki ha tama fefine ʻo ha fefine Kiliki, naʻe uluisino ai ha tēvolo. Fakamanatu ange ki he kau akó ʻi he taimi ko ʻení, naʻe ngāue ʻa e Fakamoʻuí ki he fale ʻo ʻIsilelí, ʻikai ko e kau Senitailé, ka naʻá Ne tokoni loto ʻofa ki he fefine Senitaile ko ʻeni naʻe kole tokoni kiate Iá.

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e ngaahi kolo ʻo Taia mo Saitoní pea mo e Tahi Kālelí ʻi he Ngaahi Mape ʻo e Tohi Tapú, fika 11, “Ko e Fonua Tapú ʻi he Taimi ʻo e Fuakava Foʻoú.” Fakamatalaʻi ange hili e mavahe e Fakamoʻuí mei Taia mo Saitoní, naʻá Ne fononga ki he fakahahake ʻo e Tahi Kālelí, ki he feituʻu ko Tikapolusi.

Vahevahe tautau toko ua e kau akó. Fakaafeʻi kinautolu ke lau leʻolahi fakataha e Maʻake 7:31–37, ʻo kumi e founga naʻe fakahaaʻi ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e manavaʻofá ki ha tangata ʻi Tikapolusi. Hili ha taimi feʻunga, kole ki he kau akó ke aleaʻi e ngaahi fehuʻi ko ʻení mo honau hoá:

  • Ko e hā e ngaahi tūkunga naʻe feinga e tangatá ni ke fakamoʻui mei aí?

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí kimuʻa peá Ne fakamoʻui ʻa e tangatá?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e ngāue ʻa e Fakamoʻuí, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e lea ko ʻeni ne fai ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“ʻOku fehangahangai e ʻEikí mo ha laumālie tui ʻoku ʻikai lava ke fanongo ki Heʻene ngaahi leá pe fai ha tali lelei kiate kinautolu. Pea ko ia ko e hā mo ha meʻa ʻe toe fakanatula ange ka ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi fakaʻilonga angamaheni, ʻoku ʻiloʻi mo mahino ki he tangata tuli mo noá, ke fakahaaʻi e meʻa ʻoku lava ke fakahoko mo fai ʻe he ʻEikí …?” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:373).

  • Ko e hā ʻe lava ke akoʻi mai ʻe he ngaahi ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he tūkunga ko ʻení fekauʻaki mo Hono ʻulungāngá?

Fakamatalaʻi ange neongo e fakatokanga ʻa e Fakamoʻuí kiate kinautolu naʻá Ne fakamoʻuí ke ʻoua naʻa talanoaʻi ʻEne ngaahi maná, naʻe kei fanongo pē e kakai ʻi he feituʻu Tikapolusí ʻi he ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa kuo fai ʻe he Fakamoʻuí, pea naʻe tānaki fakataha atu ha kakai tokolahi kiate Ia (vakai, Maʻake 7:36–37).

Maʻake 8:1–21

Ko e fafanga ʻe Sīsū ha kakai ʻe toko fā afe tupu

Fakaafeʻi e kau akó ke nau tali ki he fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau pepa ki he akó pe tohinoa ako folofolá:

  • Ko e fē ha taimi kuo fakatokangaʻi ai ʻe ha taha haʻo fie maʻu tokoni peaá ne fai ha meʻa ke tokoniʻi koe?

Fakamatalaʻi ange ʻe maʻu ʻe he kau ako te nau fie vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá ha faingamālie ke fai ia ʻamui ange ʻi he lēsoní.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 8:1–3. Kole ki he kau akó ke muimuiʻi hono laú pea kumi e palopalema naʻe hoko koeʻuhí ko e kakai ne muimui ʻia Sīsuú.

  • Ko e hā e palopalema naʻe hoko ki he haʻofanga kakaí? Ko hai naʻá ne ʻiloʻi e fie maʻu ʻa e kakaí?

  • Ko e hā naʻe hohaʻa e Fakamoʻuí ʻe lava ke hoko kapau ʻe feinga e kakaí ke foki ki ʻapi teʻeki ke nau kai?

  • Fakatatau ki he veesi 2, naʻe fēfē e ongoʻi ʻa e Fakamoʻuí ki he kakaí? (Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e kupuʻi lea “ʻOku ou ʻofa mamahi ki he kakaí,” ʻa ia ʻokú ne fakahaaʻi e ongoʻi fakaʻofaʻia mo e tokanga ʻa e Fakamoʻuí ki he kakaí.)

Fakaafeʻi ha ongo tamaiki ako ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Maʻake 8:4–9. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe hoko mei he manavaʻofa ʻa e Fakamoʻuí.

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí maʻá e kakaí?

  • Ko e kakai ʻe toko fiha naʻe fafangaʻí?

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻi he fakamatala ko ʻení? (Tokoni ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Te tau lava ʻo muimui ki he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻi hono ʻiloʻi e ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé pea tokoni leva ke fakakakato ʻa e ngaahi fie maʻu ko iá. Tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakamatalaʻi ange naʻe akoʻi ʻe Sisitā Linitā K. Pētoni, palesiteni lahi ʻo e Fineʻofá, ʻoku fie maʻu ke tau “tomuʻa sio, pea tokoni” kae lava ke muimui ʻi he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻi hono tokoniʻi e fānau ʻa e ʻOtuá (“Tomuʻa Sio, Pea Tokoni,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2012, 78). Tohiʻi ʻa e kupuʻi lea ko ʻení he palakipoé ʻi lalo ʻi he tefitoʻi moʻoní.)

  • Te tau lava fēfē ʻo ʻiloʻingofua ange e fie maʻu ʻa e niʻihi kehé? (Fakakaukau ke fakamahinoʻi ange he ʻikai mahino leva ha niʻihi ʻo e ngaahi fie maʻú ʻi he taimi pē ko iá. Neongo ia, te tau lava ʻo lotu mo kole ha tokoni ʻi hono fakatokangaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé pea nofo taha ʻetau fakakaukaú ki he niʻihi kehé kae ʻikai ko kitautolu pē.)

  • Ko e hā ʻe lava ke ne fakahalaʻi ʻetau malava ke fakatokangaʻi e fie maʻu ʻa e niʻihi kehé pea tokoni ke fakakakato kinautolú?

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke vahevahe e ngaahi aʻusia ne nau hiki hifo kau ki ha taimi naʻe fakatokangaʻi ai ʻe ha taha ne nau faingataʻaʻia pea tokoni.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní:

ʻĪmisi
President Thomas S. Monson

“Kuo tuʻo fiha nai ha ongo ki ho lotó haʻo mātā tonu ha fie mau ʻa ha taha? Kuo tuʻo fiha nai haʻo fakataumuʻa ke tokoni ki ai? Kae hili iá, kuo tuʻo fiha nai ha toe hū mai ha meʻa ia he lolotonga ʻo e ʻahó peá ke femoʻuekina ai ka ke tukuange ki ha niʻihi kehe ke nau fai ʻa e tokoní, ʻo ke ongoʻi ‘sai pē, kuo pau pē ke tokoniʻi ʻe ha taha ʻa e fie maʻu ko iá.’

“ʻOku tau femoʻuekina pē he ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi heʻetau moʻuí. Ka ʻo kapau te tau kiʻi tuʻu hifo ʻo vakai fakalelei ki he meʻa ʻoku tau faí, te tau toki ʻiloʻi ai ʻoku tau femoʻuekina pē ʻi he ‘meʻa maumau-taimí.’ Ko hono fakalea ʻe tahá, ʻoku faʻa lahi ʻetau fakamoleki hotau taimí ʻi he tokanga ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fuʻu mauʻingá, ʻo tau taʻetokanga ai ki he ngaahi ngāue ʻoku mahuʻinga angé” (“Ko e Hā Kuó u Fai Maʻá ha Taha he ʻAhó ni?” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 85).

Kole ki he kau akó ke fakakaukauloto ki he ngaahi meʻa ne hoko ʻi ha ʻaho angamaheni kiate kinautolu. Fakaafeʻi kinautolu ke fakakaukau ki he kakai naʻa nau fetaulaki mahalo ne nau fie maʻu ʻenau tokoní, hangē ko e mātuʻá, tokouá mo e tuongaʻané mo e toʻú. Poupouʻi e kau akó ke tukupā ke muimui he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻenau fie tokoni ʻi heʻenau ʻiloʻi ha taha ʻoku faingataʻaʻia.

Fakamatalaʻi fakanounou e Maʻake 8:10–21 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe folau ʻa Sīsū mo ʻEne kau ākongá ki ha feituʻu naʻe ui ko Talamanuta hili hono fafanga ʻa e toko 4,000 ʻi he mana. Naʻe kole ai ʻe he kau Fālesí kiate Ia ke fakahā ange ha fakaʻilonga. Naʻe fakafisingaʻi ia ʻe Sīsū pea akoʻi ʻEne kau ākongá ke nau tokanga telia e tokāteline ʻa e kau Fālesí, ʻa ia naʻe tupu ʻi he fakapoʻuli fakalaumālié.

Maʻake 8:22–26

Ko hono fakamoʻui māmālie ʻe Sīsū ha tangata kui

Fakamatalaʻi ange naʻe mavahe ʻa Sīsū mo ʻEne kau ākongá mei he feituʻu Tikapolusí pea aʻu mai ki ha feituʻu naʻe ui ko Petesaita. ʻI heʻenau aʻu atu ki aí, naʻe ʻomi ha tangata kui ki he Fakamoʻuí ke fakamoʻui.

Fakaafeʻi ha fānau ako ʻe niʻihi ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Maʻake 8:22–26. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e founga naʻe fakamoʻui ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e tangata kuí.

  • Ko e hā naʻe hoko hili e ʻuluaki ala ʻa e Fakamoʻuí ki he tangata kuí? (Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he kupuʻi lea, “ʻOku ou mamata ki he kakai ʻoku hangē ko e ngaahi ʻakau, ʻoku ʻeveʻeva” [veesi 24] naʻe lava ʻa e tangata kuí ʻo sio, ka naʻe nenefu.)

  • Ko e hā naʻe hoko hili ʻa e toe ala tuʻo ua ʻa e Fakamoʻuí ki he tangatá?

ʻOange ki he kau akó ha tatau ʻo e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Pulusi B. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia: Poupouʻi e kau akó ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e ngaahi ʻuhinga naʻe fakamoʻui māmālie ai ʻe Sīsū ʻa e tangatá, pe fakatuʻunga.

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“ʻOku makehe ʻa e mana ko ʻení; he ko e tūkunga pē ia kuo lekooti naʻe fakamoʻui fakatuʻunga ʻe Sīsū ha taha. Mahalo naʻe muimui hotau ʻEikí ʻi he foungá ni ke fakamālohia e tui vaivai kae tupulaki ʻa e tangata kuí. ʻOku ngalingali ko e tūkunga hokohoko ʻo e fetuʻutaki fakatuʻasino mo Sīsuú ʻoku hoko ai ha ola ʻo hono tānaki atu ʻo e ʻamanaki leleí, loto fakapapaú, mo e tui ki he kuí. Naʻe tataki ʻe Sīsū (1) ʻa e tangata kuí ʻi hono nimá mei he koló, (2) fakaʻaongaʻi hono fāvaí ki he mata ʻo e tokotaha kuí, (3) fakahoko e ouau ʻo e hilifaki ʻo e nimá, pea (4) toe ala tuʻo ua ki he mata ʻo e tangatá.

“Ko e moʻoni ʻoku akoʻi mai ʻe he founga naʻe fakahoko ʻaki ʻa e fakamoʻui ko ʻení ʻoku totonu ke fekumi ʻa e tangatá ki he ʻaloʻofa fai-fakamoʻui ʻa e ʻEikí ʻaki honau iví mo e tuí kotoa, neongo ʻoku feʻunga pē ia mo ha faitoʻo fakakonga pē, ka neongo ia hili hono maʻu iá te nau lava ʻo maʻu ʻa e fakapapau mo e tui ʻoku tānaki atu ke ngaohi ke kakato mo lelei ʻa e meʻa kotoa. ʻOku faʻa fakamoʻui māmālie foki ʻa e tangatá mei heʻenau ngaahi palopalema fakalaumālié, sitepu ki he sitepu ʻi heʻenau fakafenāpasi ʻenau moʻuí mo e ngaahi palani mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá” (Doctrinal New Testament Commentary, 1:379–80).

  • Ko e hā e founga ʻe lava ai ʻe he fakamoʻui māmālié ʻo fakalahi ʻa e tui ʻa ha taha kia Sīsū Kalaisi?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke mahino ko e ngaahi tāpuaki ʻe niʻihi, hangē ko hono maʻu ʻo ha fakamoʻoni ʻo e ongoongoleleí pe maʻu ha fakamoʻui fakatuʻasino pe fakalaumālié, ʻoku faʻa hoko māmālie ia pe fakatuʻunga, kae ʻikai ʻi he taimi pē ko iá, pe ʻi he taimi pē taha?

Maʻake 8:27–38

Ko e fakamoʻoni ʻa Pita ko Sīsū ʻa e Kalaisí

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 8:27. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú pea kumi e fehuʻi naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú. Kole ki he kalasí ke nau fakamanatuʻi e founga naʻe tali ʻaki ʻe Pita ki he fehuʻi ko ʻení, ʻo hangē ko hono lekooti ʻi he Mātiu 16:16 (ko e veesi ko ʻení ko ha konga ia ʻo ha veesi fakataukei folofola). Kapau he ʻikai lava ke nau manatuʻi, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 8:29 (ʻoku kau ʻi he veesi ko ʻení ʻa e tali ʻa Pitá).

Fakamatalaʻi fakanounou e Maʻake 8:30–38 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá ke ʻoua leva ʻe fakahā Hono tuʻunga ko e Kalaisí, pe Mīsaiá. Naʻá Ne kamata akoʻi foki kinautolu kau ki Heʻene mamahi mo e mate ʻoku hanganaki maí.

Fakaʻosi e lēsoní ʻaki hono fakaafeʻi e kau akó ke fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ne nau ako mei he folofola ne nau ako lolotonga e lēsoní.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Maʻake 7:11. Ko e hā e “Kōpano”?

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ʻuhinga ʻo e “Kōpano” mo e ʻuhinga naʻe fakamalaʻiaʻi ai ʻe he Fakamoʻuí e founga naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau Fālesí mo e kau tangata tohí ʻa e founga ko ʻení:

“Ko e fakatātā ʻeni ʻoku tā e Sīsuú: Mahalo ʻoku fiekaia, telefua, mo tukuhausia ʻa e mātuʻá ʻoku toulekeleka mo vaivaí. … Ka ʻoku ʻi ai ʻenau fānau—ko ha fānau tuʻumālie mo koloaʻia. … Ko e moʻoni ʻoku ʻi ai ha meʻa feʻunga maʻá e kakai kotoa pē pea ke vahevahe. Ka ʻoku pehē ʻe he fānaú, ʻikai: ‘Ko e kōpanó ia.’ Ko hono ʻuhingá: ‘Kuo mau fuakavaʻi ia ki he ngaahi taumuʻa toputapú. Ko kimoutolu ʻemau mātuʻá, mahalo te mou mokosia mo fiekaia pea tukuhausia; ʻoku ʻikai ʻatā ʻemau koloá ke tokoniʻi kimoutolu. ʻOku mau moʻui faivelenga lahi ki he ʻEikí, pea kuo fuakavaʻi ʻemau koloá kiate ia; pea he ʻikai ke mau lava ʻo maumauʻi ʻemau ngaahi fuakavá.’

“Pe: ‘Ko e kōpanó ia; Kuó u fuakava ke hangē pē naʻe fakatapui ʻeku koloá ki he ngaahi taumuʻa toputapú, pea neongo ʻe hokohoko atu haʻaku fakaʻaongaʻi ia ʻi he kotoa ʻeku moʻuí, he ʻikai te ke maʻu ha meʻa ai koeʻuhí ko ʻeku fuakavá.’

“‘ … ʻOku mahuʻinga ange ke u tauhi ʻeku fuakavá ʻi haʻaku fakahoko hoku fatongia ke tauhi ʻeku ongomātuʻá. ʻOku maʻolunga ʻa e ngaahi talatukufakaholo ʻo e mātuʻá ʻi he fono fakalangi kuo tohi ʻe Mōsesé.’

“ʻOku ngali faingataʻa ke tui ʻe lava ke hōloa ʻa e tui fakalotú ki ha tuʻunga maʻulalo pehē, pea ʻoku matuʻaki faingofua pē ki ha kakai ʻoku pehē ʻoku nau tauhi ʻa e Sihova ʻo ʻenau ngaahi tamaí ke fakaʻataʻatā honau konisēnisí pea ongoʻi tauʻatāina mei hono tauhi ʻene fonó. Kuo ʻosi ui kinautolu ʻe Sīsū ko e kau mālualoi mo pehē ʻoku taʻeʻaonga ʻa ʻenau lotú” (The Mortal Messiah, 4 vols. [1979–81], 2:407–8).

Maʻake 8:1–9. “ʻOku ou ʻofa mamahi ki he kakaí”

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni fekauʻaki mo e ngāue ke tokoniʻi e niʻihi kehé ʻo pehē:

“ʻOku lahi fau e ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé, pea ʻe lava ke tau fai ha meʻa ke tokoni ai ki ha taha. …

“Siʻoku kāinga ʻofeinga, ʻoku ʻākilotoa kitautolu ʻe ha niʻihi ʻoku nau fie maʻu ʻetau tokangá, fakalotolahí, poupoú, fakafiemālié, ʻetau angaʻofá—ʻo tatau ai pē pe ko ha mēmipa kinautolu ʻo e fāmilí, kaungāmeʻa, maheni pe ko ha muli. Ko e toʻukupu kitautolu ʻo e ʻEikí ʻi he funga ʻo e māmaní, kuo fekauʻi mai ke tau tokoniʻi mo hiki hake ʻEne fānaú. ʻOkú Ne fakafalala mai kiate kitautolu takitaha” (“Ko e Hā Kuó u Fai Maʻá ha Taha he ʻAhó ni?” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 85).

Paaki