Laipelí
Lēsoni 88: Ngāue 9


Lēsoni 88

Ngāue 9

Talateú

Naʻe hā ʻa Sīsū kia Saula ʻi heʻene fononga ki Tāmasikusí, hili pē ia naʻe kui leva ʻa Saula. Hili hono fakamoʻui ia ʻe ʻAnanaiá, naʻe papitaiso ʻa Saula pea kamata ke ne malanga ʻi Tāmasikusi. Hili ha taʻu ʻe tolu mei ai, naʻe ʻalu ʻa Saula ki Selūsalema ka naʻe fakafoki mai ia ʻe he Kau ʻAposetoló ki Tāsusi ʻi hono fakamanamanaʻi iá. Naʻe fakahoko ʻe Pita ha ngaahi mana ʻi Litia mo Sopa.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Ngāue 9:1–9

Ko e hā ʻa Sīsū kia Saula ʻi he hala ki Tāmasikusí

Hiki ʻi he palakipoé ʻa e lea ko eni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: (ʻOku maʻu ʻa e lea ko ení ʻi he “Ko e Lelei Tahá ʻOku Teʻeki ke Aʻusia,” Ensign pe Liahona, Sānuali 2010, 19–20.)

“ʻOku ʻi ai ha faʻahinga meʻa ʻi hotau tokolahi ʻoku tautautefito ai ʻa e ʻikai lava ke fakamolemoleʻi pea fakangaloʻi ʻa e ngaahi fehalaaki kimuʻa he moʻuí—ʻo tatau ai pē pe ko haʻatau ngaahi fehalaaki pe ngaahi fehalaaki ʻa ha kakai kehe. …

“Tuku ke fakatomala ʻa e kakaí. Tuku ke tupulaki ʻa e kakaí. Tui ʻe lava ʻa e kakaí ʻo liliu mo tupulaki” (ʻEletā Sefilī R. Hōlani).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ʻi he palakipoé. Hili ia, fehuʻi ange leva ki he kalasí:

  • Ko e hā ha ngaahi tūkunga ʻe niʻihi ʻoku mahuʻinga ai ke fakaʻatā ʻa e niʻihi kehé ke liliu mo tupulaki pea tui te nau lava ʻo fai ia?

  • Ko e hā ha ngaahi tūkunga ʻe niʻihi ʻoku mahuʻinga ai ke tau tui ʻe lava ke tau liliu mo tupulaki?

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ʻa e ngaahi moʻoni ʻi heʻenau ako e Ngāue 9 ʻe lava ke tau ako mei he aʻusia ʻo ha taha naʻe liliu pea fakalakalaka.

Fakamatala ange ko e konga lahi ʻo e fakamatala ʻi he Ngāue 9 ʻoku nofotaha ia ki he ngaahi aʻusia ʻo ha tangata ko Saula. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e fakamatala ko eni kau kia Saulá:

Naʻe fāʻeleʻi ʻa Saula ʻi he kolo ʻo Kalisi ko Tāsusí (vakai, Ngāue 21:39) pea naʻá ne nofo fonua ʻi Loma (vakai, Ngāue 16:37). Ko ha Siu ia mei he hako ʻo Penisimaní (vakai, Loma 11:1) pea naʻe akoʻi ʻe Kamelieli ʻi Selūsalema (vakai, Ngāue 22:3), ko ha Fālesi naʻe ongoongoa pea naʻe tokaʻi he naʻe faiako ʻi he lao faka-Siú (vakai, Ngāue 5:34). Naʻe hoko ʻa Saula ko ha Fālesi (vakai, Ngāue 23:6), pea naʻá ne lea ʻi he “lea faka-Hepelū” (mahalo ko e faka-ʻĒlame) mo e lea faka-Kalisí (vakai, Ngāue 21:37, 40). Naʻe ʻilo ia kimui ʻaki hono hingoa faka-Latina ko Paulá (vakai, Ngāue 13:9). (Vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Paula.”)

Fakamanatu ki he kau akó naʻe ʻi ai ʻa Saula ʻi hono tolomakaʻi ʻo Sitīvení (vakai, Ngāue 7:58–59). Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 8:1–3 pea kole ki ha tokotaha ako ʻe taha ke lau leʻolahi e Ngāue 9:1–2 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e founga hono ngaohi ʻe Saula ʻa e kau muimui ʻo Kalaisí.

  • Naʻe ngaohi fēfē ʻe Saula ʻa e kau muimui ʻo Kalaisí.

  • Fakatatau ki he Ngāue 9:1–2, ko e hā naʻe ʻalu ai ʻa Saula ki Tāmasikusí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 9:3–6 . Kole ki he kau akó ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe hoko ʻi he fononga ʻa Saula ki Tāmasikusí.

  • Ko hai naʻe hā kia Saulá?

Fakamahinoʻi ange ʻa e kupuʻi lea ko e “ʻakahi ʻa e meʻa māsilá” ʻi he veesi 5. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e māsilá ki ha meʻa pe vaʻakau māsila ʻoku fakaʻaongaʻi ke taki ʻaki e fanga manú (kapau ʻe lava, fakaʻaliʻali ki he kau akó ha vaʻakau māsila). ʻI he tūkunga ko ení, ʻoku ʻuhinga e “ʻakahi ʻa e meʻa māsilá” ki hono fakafepakiʻi ʻa e ʻOtuá.

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e fehuʻi ʻa Saulá ne lekooti ʻi he veesi 6.

  • Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he fehuʻi ʻa Saulá kau kiate iá? (Naʻá ne holi ke tukulolo ki he finangalo ʻa e ʻEikí.)

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Ngāue 9:7–9 ʻaki hono fakamatalaʻi ange fakatatau mo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Ngāue 9:7, naʻe mamata ʻa kinautolu naʻe fononga mo Saulá ki he māmá ka naʻe ʻikai ke nau fanongo ki he leʻo ʻo Sīsuú ʻi Heʻene folofola kia Saulá (vakai foki, Ngāue 22:9). Hili ʻa e meʻa-hā-maí, naʻe kui ai pē ʻa Saula. Naʻe taki atu ia ki Tāmasikusi, pea naʻe ʻikai ke ne kai pe inu ʻi ha ʻaho ʻe tolu.

  • Fakakaukauloto ko Saula koe. Kapau kuó ke fakaaoao ʻi hono fakatangaʻi e kau ākonga ʻo Sīsū Kalaisí, ko e hā nai hoʻo fakakaukau mo hoʻo ongo ʻi he taimi ko ení?

Ngāue 9:10–22

Ko e fakamoʻui ʻe ʻAnanaia ʻo Tāmasikusí ʻa Saulá, papitaiso ia peá ne malanga kau kia Sīsū Kalaisi

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 9:10–12 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe fekau ʻe he ʻEikí ke fai ʻe ʻAnanaiá, ko ha mēmipa ʻo e Siasí ʻi Tāmasikusi.

  • Ko e hā naʻe fekau ʻe he ʻEikí kia ʻAnanaia ke faí?

Fakamatalaʻi ange ko e tefitoʻi taumuʻa ʻo e ʻalu ʻa Saula ki Tāmasikusí ke puke pōpula ʻa e kakai hangē ko ʻAnanaiá.

  • Kapau ko ʻAnanaia koe pea ʻokú ke ʻilo ki he ongoongo ʻo Saulá, ko e hā nai haʻo fakakaukau hili hoʻo maʻu ʻa e fekau ko ení mei he ʻEikí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 9:13–16 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí kia ʻAnanaia fekauʻaki mo Saulá.

  • Naʻe kehe fēfē ʻa e ʻafio ʻa e ʻEikí kia Saulá mei he vakai ʻa ʻAnanaia kia Saulá?

  • Fakatatau ki he veesi 15, ko e hā kuo fili ʻe he ʻEikí ʻa Saula ke ne aʻusia mo fakahokó? (Mahalo te ke fie fakamahinoʻi ange ʻoku lava ke ʻuhinga e kupuʻi lea “meʻa ngāue kuo fili” ki he foʻi moʻoni ko ia naʻe tomuʻa fakanofo ʻa Saula ki heʻene ngāue fakafaifekaú.)

  • Fakatatau ki he veesi 16, neongo ʻe hoko ʻa Saula ko ha meʻa ngāue kuo fili ki he ʻEikí, ka ko e hā te ne lava ʻo aʻusiá?

  • Ko e hā ha ngaahi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e founga ʻoku ʻafio mai ai ʻa e ʻEikí kiate kitautolú? (Mahalo ʻe ʻilo ʻe he kau akó ha ngaahi moʻoni kehekehe, kae fakapapauʻi ke fakamamafaʻi ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa ia te tau lava ʻo aʻusiá pea ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa e mālohi ʻoku tau maʻu ke tokoni ai kiate Ia ʻi Heʻene ngāué. Hiki e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai honau ngaahi puipuituʻa fakafoʻituituí, ʻulungāngá, mo e ngaahi meʻa ʻoku nau malavá ke tokoni ki he ʻEikí ʻi Heʻene ngāué. Kole ange ke nau hiki ʻenau ngaahi fakakaukaú ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 9:17–20 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe fai ʻe ʻAnanaia hili e tokoni ʻa e ʻEikí ke mahino kiate ia ʻa e meʻa ʻoku malava ʻe Saulá mo hono misiona ki he kahaʻú.

  • Ko e hā naʻe fai ʻe ʻAnanaia maʻa Saulá?

  • Fakatatau ki he veesi 20, ko e hā naʻe “kamata leva” pe tuai e kemo hono fakahoko ʻe Saula hili hono papitaiso iá peá ne maʻu ha iví?

Fakamahinoʻi ange naʻe fakahā ʻe he fakatomala, papitaiso, mo e malanga ʻa Saulá ʻa ʻene tui kia Sīsū Kalaisí mo ʻene talangofua ki he finangalo ʻa e ʻEikí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 9:21–22 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e founga ʻo e fakafeangai e kakaí ki he malanga ʻa Saulá.

  • Naʻe fēfē ʻa e fakafeangai e kakaí ki he malanga ʻa Saulá?

  • Ko e hā naʻe ofo ai e kakaí ʻi heʻenau fanongo kia Saulá?

Fakamanatu ki he kau akó naʻe fakatātaaʻi ʻe he fehuʻi ne fai ʻe Saula kia Sīsuú ne lekooti ʻi he Ngāue 9:6 ʻa ʻene loto maʻulalo mo ʻene holi ke talangofua ki he finangalo ʻa e ʻEikí.

  • Ko e hā kuo pau ke tau fai ke liliu pea fakahoko e meʻa ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí te tau malavá? (ʻI hono fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻa e kau akó, tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Kapau te tau talangofua ki he finangalo ʻa e ʻEikí, te tau lava leva ʻo liliu pea fakahoko ʻa e meʻa ʻokú Ne ʻafioʻi te tau malavá.)

Fakaafeʻi ha ongo tamaiki ako fie tokoni ke haʻu ki muʻa ʻi he lokí. ʻOange ki he tokotaha ako ʻe taha ha ʻumea molū, pea ʻoange ki he tokotaha ako ʻe tahá ha ʻumea fefeka. (Kapau ʻoku ʻikai ke lava maʻu e ʻumeá, fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukauloto ʻoku nau fakahoko ʻa e ʻekitivitī ko ení, hili ko iá pea fai ange leva ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku hoko maí.) Tuku ange ki he ongo fie tokoní ha sēkoni ʻe 30 pe lahi ange ke na fakaʻaongaʻi ʻena ʻumeá ʻo foʻu ha faʻahinga meʻa pē ʻoku na fili. Kapau ʻoku pehē ʻe he tokotaha ʻoku ʻi ai e ʻumea fefeká ʻoku fuʻu faingataʻa, poupouʻi ke ne toe feinga pē.

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi kinaua ke fakaʻaliʻali ʻa e meʻa naʻá na ngaohí. Fehuʻi ange ki he tokotaha naʻe ʻi ai e ʻumea fefeká:

  • Ko e hā naʻe faingataʻa ai ke fakafuo ha meʻa ʻaki hoʻo ʻumeá?

Fakamālō kiate kinaua pea fakaafeʻi ke na foki atu ki hona nofoʻangá. Fehuʻi ange ki he kalasí:

  • ʻOku tatau fēfē ʻa e ʻumea fefeká mo ha tokotaha ʻoku ʻikai ke talangofua ki he finangalo ʻa e ʻEikí?

  • ʻOku tatau fēfē ʻa e ʻumea moluú mo ha tokotaha ʻoku talangofua ki he finangalo ʻa e ʻEikí?

  • Kuo tokoniʻi fēfē koe pe niʻihi kehé ʻi he talangofua ki he ʻEikí ke liliu pea fakahoko ʻa e meʻa ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí te mou malavá?

Lau leʻolahi e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni ‘Eselā Tafu Penisoni:

ʻĪmisi
President Ezra Taft Benson

“ʻE lava ʻe ha [tokotaha] ke ʻeke ha fehuʻi ʻoku ʻikai ke toe mahuʻinga ange ʻi heʻene moʻuí ka ko ia naʻe fehuʻi ʻe Paulá: ‘… ʻEiki, ko e hā ʻokú ke finangalo ke u faí?’” (“Listen to a Prophet’s Voice,” Ensign, Jan. 1973, 57).

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he fehuʻi “ʻEiki, ko e hā ʻokú ke finangalo ke u faí?” Fakaafeʻi ke nau hiki ha faʻahinga ueʻi fakalaumālie ʻoku nau maʻu. Hii ha taimi feʻunga, lau leʻolahi ʻa e lea ko eni ʻa Palesiteni Penisoní:

“ʻOku ʻikai lava ʻe ha [tokotaha] ke fai ha ngāue ʻoku toe lahi ange ʻi he tulifua ki ha ʻalunga ʻe ʻomi ai kiate ia ʻa e tali ki he fehuʻi ko iá peá ne ngāueʻi leva ʻa e tali ko iá” (“Listen to a Prophet’s Voice,” 57).

Poupouʻi e kau akó ke hokohoko atu ke fekumi ki ha tali ʻo e fehuʻi ko ení pea mo ngāueʻi ha faʻahinga ueʻi fakalaumālie te nau maʻu.

Ngāue 9:23–31

Ko e fakamanamanaʻi ʻa Saula ʻi Selūsalemá pea ʻave ia ʻe he Kau ʻAposetoló ki Tāsusi

Fakamatalaʻi ange naʻe hili pē ʻa e ului ʻa Saulá, naʻá ne nofo ʻi ʻAlepea pea toki foki ki Tāmasikusi (vakai, Kalētia 1:17). Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Ngāue 9:23–26 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe palani fakafufū e kau Siu ʻi Tāmasikusí ke tāmateʻi ʻa Saula, ka naʻe tokoniʻi ia ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻo ne hola mei he koló. Naʻe ʻalu ʻa Saula ki Selūsalema hili ha taʻu ʻe tolu ʻo ʻene uluí (vakai, Kalētia 1:18), ʻa ia naʻe ilifia ai e kāingalotu ʻo e Siasí ke tali ia koeʻuhí naʻe ʻikai ke nau tui kuó ne hoko ko ha ākonga ʻo Sīsū Kalaisi.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe tālaʻa ai ha niʻihi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ke tali kuo hoko ʻa Saula ko ha ākonga ʻo Sīsū Kalaisi?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Ngāue 9:27–31 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe ʻomi ʻe Pānepasa, ko ha mēmipa ʻo e Siasí (vakai, Ngāue 4:36–37), ʻa Saula ki he Kau ʻAposetoló pea talaange kau ki he meʻa‑hā-mai ʻa Saulá mo ʻene malanga loto-toʻa ʻi Tāmasikusí. Naʻe talitali lelei leva ʻe he kāingalotú ʻa Saula ki heʻenau feohiʻangá. ʻI he taimi naʻe fekumi ai e kau Siu lea faka-Kiliki ʻi Selusalemá ke tāmateʻi ʻa Saulá, naʻe ʻave ia ʻe he kau taki ʻo e Siasí ki Tāsusi. Naʻe aʻusia ʻe he Siasí ʻa e melino mo e tupulaki ʻi Siutea, Kāleli, mo Samēlia.

Ngāue 9:32–43

Ko e fakahoko ʻe Pita ha ngaahi mana ʻi Litia mo Sopa

Vahevahe e kau akó ke nau tauhoa. Kole ha tokotaha ʻi he hoa takitaha ke lau ʻa e Ngāue 9:32–35 pea lau ʻe he tokotaha ʻe tahá e Ngāue 9:36–42. Fakaafeʻi ke nau kumi ʻa e ngaahi mana naʻe fai ʻe Pitá mo e anga hono tali ʻe he kakaí. Fakamatalaʻi ange ko e faʻa foaki (veesi 36) ko e angamaheni ia ʻo e foaki maʻá e masivá.

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kau akó ke aleaʻi mo honau hoá ʻa e ngaahi mana naʻe fai ʻe Pitá mo e anga hono tali ʻe he kakaí. Hili ia pea fehuʻi ange ki he kalasí:

  • Fakatatau ki he veesi 35 mo e 42, naʻe tali fēfē ʻe he kakai ʻo Litiá mo e kakai ʻo Sopá ʻa e tauhi ʻa Pitá?

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako mei heʻenau ngaahi talí kau ki he ngaahi ola ʻe lava ke hoko ʻi he tauhi ki he niʻihi kehé? (ʻI hono fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻa e kau akó, tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Te tau lava ʻo tokoni ki he kakaí ke nau tafoki ki he ʻEikí mo tui kiate Ia, ʻaki ʻetau tauhi ki he niʻihi kehé.)

Fakamatalaʻi ange ko e founga ʻe taha ke tauhi ki he niʻihi kehé ko hono foaki ha ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ke tokoni ki he kau akó ke nau ʻiloʻi ha toe ngaahi founga te tau lava ai ʻo tauhi ki he niʻihi kehé, fehuʻi ange:

  • Fakatatau ki he veesi 36 mo e 39, naʻe tauhi fēfē ʻa Tāpaita ki he niʻihi kehé?

  • ʻOku tokoni fēfē ha taha ʻoku fonu ʻi he “ngaahi ngāue lelei” (veesi 36) peá ne tauhi ʻa e niʻihi kehé ke fakatafoki ʻa e kakaí ki he ʻEikí pea tui kiate Ia?

  • Ko e fē nai ha taimi kuo tokoniʻi ai koe pe niʻihi kehé, ʻi he ngāue lelei ʻa ha tokotaha kehe ke tafoki ai ki he ʻEikí mo tui kiate Ia?

Fakaʻosi ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ne ʻakoʻi ʻi he lēsoni ko ʻení.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Ngāue 9:1–2. Ko e mafai ʻo Saulá ke ne puke pōpula e kāingalotu ʻo e Siasí ke ʻomi ki Selūsalema

Naʻe maʻu ʻe Saula ʻa e mafai mei he kau taulaʻeiki lahi ʻi Selūsalemá ke ne ʻalu ki mamaʻo atu mei Siutea pea ʻomi e kau Siú ke fakamaauʻi ʻe he Sanitaliné, naʻe malava ʻe he kau taulaʻeiki lahí ke fakangofua e meʻá ni koeʻuhí “naʻe fakaʻatā ʻe he kau Lomá ʻa e Sanitaliné ke nau fakaʻaongaʻi ʻenau mafai ki hono puleʻi ʻo e ngaahi hia sivilé mo e fai hiá (tuku kehe pē ʻa e ngaahi hia lalahí) ʻi he kātoa e kolo ʻo e kau Siú, ʻo aʻu atu ki tuʻa Pālesitaine” (J. R. Tamelou, ed., A Commentary on the Holy Bible [1909], 831). Koeʻuhí ko e fono ʻa Mōsesé naʻe hoko ia ko ha lao sivile pea pehē foki naʻá ne hoko ko ha lao fakalotu ki he kau Siú, ʻe lava pē ke puke pōpula ʻa e kau Siu Kalisitiané hangē ha kau fai hiá. Ko e “tohi” naʻe toʻo ʻe Saulá ko ha ʻū pepa naʻe ʻi ai ha ngaahi fakahinohino kau ki he ʻuhinga ʻo e ngāue ʻa Saulá mo e tohi fakamoʻoni ki heʻene mafai ke fakahoko ʻene ngāué.

Ngāue 9:1–22. Ko e ului ʻa Saulá

Naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī ko “Saula ʻo Tāsusí ko ha taha ia naʻe loto-toʻa mo ngāue mālohi ʻi heʻene feinga ke tafiʻi ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻa ia naʻá ne tui ko ha siasi pē ia ʻokú ne ʻuliʻi ʻa e folofola ʻo e ʻOtuá” (ʻi he Conference Report, Oct. 1946, 144). Kae kehe, naʻe hoko e fetaulaki mo e Fakamoʻuí ke ʻomi ai ha fuʻu liliu lahi ʻia Saula. Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻa ne ngali aʻusia ʻe Saula lolotonga e ʻaho ʻe tolu naʻe kui aí:

“Lolotonga e ʻaho ʻe tolu ʻo e ʻikai lava ʻa [Saula] ʻo sió naʻe kamata ai hono liliu ʻo e ʻulungāngá ʻa ia naʻe faifai pē pea hoko ʻo liliu ai e hisitōlia ʻo e lotu faka-Kalisitiané. Pau pē naʻá ne ongoʻi ha fuʻu mamahi lahi ʻi hono laumālié, ha tautea ʻi hono konisēnisí, ha mamahi ʻoku taau pē mo e ʻOtuá koeʻuhí ko ʻene angahalá, ʻi heʻene fakavaivaiʻi ia ko e mateuteu ke tukulolo ki he fakahinohino ʻa ʻAnanaiá” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 2:90).

Naʻe lea ʻaki ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā ʻa e meʻá ni kau ki he ului ʻa Saulá:

“Ke fakakakato ʻa e ului [ʻa Saulá] naʻe papitaiso ia. Naʻe liliu ʻa e moʻui ʻa Paulá. ʻOku fakaofo ʻa e hoko ʻa e tangata naʻá ne kau ʻi hono fakapoongi ʻo Sitīvení ko e taki ia ke ne poupouʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe ʻuhinga ai e pekia ʻa Sitīvení. …

“… Naʻe liliu ʻa e moʻui ʻa Paulá ʻi he meʻa naʻe hoko ʻi he Hala ki Tāmasikusí. Kimuʻá, naʻá ne hoko ko ha tokotaha naʻe fakaaoao ʻi hono fakatangaʻi ʻo e lotu faka-Kalisitiané, ka ʻi he hili pē ʻa e meʻa ne hoko ʻi he Hala ki Tāmasikusí naʻe hoko ia ko e taha ʻo kinautolu naʻe faivelenga ʻi hono fakamafola iá” (ʻi he Conference Report, Oct. 1964, 108–9).

Ngāue 9:2. Ko e feinga ʻa Saula ke puke pōpula ʻa e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí

Naʻe akonaki ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei kau ki he taumuʻa ʻa Saula ke kumi ʻo puke pōpula ʻa e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí:

“Naʻá ne fuʻu fakapapauʻi te ne taʻofi ʻa e meʻa naʻá ne pehē ko ha tokāteline halá, peá ne feinga ai ʻo ne maʻu e mafai ko ha ʻōfisa ʻo e Sanitaliné ke puke pōpula ʻa e kau muimui ʻia Sīsuú ʻi ha faʻahinga feituʻu pē te ne maʻu ai kinautolu. Naʻá ne ʻalu mei he fale ki he fale, ʻo fusi mai e kakai tangatá mei honau ngaahi malí mo e fānau. Naʻá ne puke pōpula foki mo e kakai fefiné ʻo ne tuku kinautolu ʻi he fale fakapōpulá! Pau pē naʻe hoko ʻa e tangi mo e kole mata fakaʻofa ʻa e fānau īkí ke mamahi ai hono loto kuo fakakonahí ʻo meimei mamahi lahi ange ʻi he fakapoongi ʻo e tangata faivelenga ko Sitīvení. Pau pē ʻi heʻene fakamālohiʻi ʻa e kakai tangata mo e fefine mei honau ngaahi ʻapí naʻe hoko ʻa e mata mamahi mo e mataʻi ilifia ʻo e fānaú, mo ʻenau tangi mamahí ke paaki ʻi hono laumālié ha ngaahi ongo te ne fakavaivaiʻi ia ka ʻikai pea teʻia ia ʻi he kotoa ʻo e ngaahi ʻaho ʻo ʻene moʻuí! Ko e meʻa pē taha ʻe lava ke ne fakanonga ia ʻi he konga kimui ʻo ʻene moʻuí ʻi heʻene toe manatu ki he ngaahi aʻusia fakalilifu ko iá. ʻI heʻene lea pē ʻaʻana, ko e: ‘Ko e moʻoni naʻá ku mahalo ʻe au ʻi hoku lotó, ʻoku totonu ʻeku fai e ngaahi meʻa lahi ʻoku fehangahangai mo e huafa ʻo Sīsū ʻo Nāsaletí’ [Ngāue 26:9]. Naʻe fai ia ʻe Saula ʻi he loto moʻoni. Naʻe ʻikai ke ne tui ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá, naʻá ne pehē ʻe lelei ia ki heʻene Tamai ʻi hēvaní ke fakamālohiʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ʻoku tui kia Kalaisí ke fakaʻikaiʻi Hono huafá” (Ancient Apostles, 2nd ed. [1921], 147–48).

Ngāue 9:15–16. ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa ia te tau lava ʻo aʻusiá

Naʻe akonakiʻi ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau vakai ki he kakaí ʻi he founga ʻoku ʻafioʻi kinautolu ʻe he ʻEikí (vakai, “Vakai ki he Niʻihi Kehé ʻi he tuʻunga te Nau Aʻusiá,” Ensign pe Liahona, Nōv. 2012, 70).

Paaki