Laipelí
Lēsoni 4: Ko Hono Ako ʻo e Folofolá


Lēsoni 4

Ko Hono Ako ʻo e Folofolá

Talateú

ʻE tokoni ʻa e lēsoni ko ʻení ke mahino ki he kau akó ʻa e mahuʻinga ke ako fakaʻaho ʻa e folofolá mo hono lau kotoa e Fuakava Foʻoú ko ha konga ʻo e kalasi ko ʻení. ʻE lava foki ke ako ʻe he kau akó ha ngaahi founga ke fakaleleiʻi ʻaki ʻenau ako e folofolá?

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Ko e fie maʻu ha ako folofola lelei fakaʻahó.

ʻOange ki he tokotaha ako takitaha ha tatau ʻo e savea ko ʻení. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau ki he ngaahi fakamatalá mo fakaʻilongaʻi ʻenau ngaahi talí ʻi he laine fakahokohokó. Fakapapauʻi ki he kau akó he ʻikai te ke kole ange ke lipooti ʻenau ngaahi talí.

ʻĪmisi
handout, survey

Hili hono fakakakato ʻe he kau akó ʻa e saveá, fakaafeʻi kinautolu ke nau fakalaulauloto lolotonga e lēsoní ki he founga ke fakaleleʻi ange ai ʻenau ako folofolá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder David A. Bednar

“ʻOku ʻi he folofolá ʻa e ngaahi lea ʻa Kalaisí pea ko ha tānakiʻanga vai moʻui ia ʻoku ʻosi mateuteu mai ʻe lava ke tau inu ta’etuku mo tuʻuloa mei ai. …

“ʻI he ngaahi ngāue fakaʻahó, ʻokú ta fakamoleki ai ha konga lahi ʻo e vai ʻoku ʻi hotau sinó. Ko e fieinuá ko ha fie maʻu ia ʻa e fanga kiʻi selo ʻo hotau sinó pea kuo pau ke fetongi fakaʻaho ia. ʻOku ʻikai ʻuhinga lelei ia ke toki ʻai pē mo ‘fakafonu’ vai, kae tuku ke ʻi ai ha vahaʻataimi lōloa ʻo e fasimanavá. ʻOku tonu fakalaumālie foki mo ia. Ko e fieinua fakalaumālié, ko ha fie maʻu ia ʻo e vai moʻuí. ʻOku lelei ange ʻa e fetāfeaki mālohi maʻu pē ʻo e vaí, ʻi hono toki inu fakaholoʻi tuʻo tahá” (“Ko Ha Tānakiʻanga ʻo e Vai Moʻuí” [faeasaiti ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, ʻaho 4 Fēpueli, 2007], 1, 7, broadcast.lds.org).

  • Ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako meia ʻEletā Petinā ʻo kau ki he meʻa te tau lava ʻo maʻu mei he ako fakaʻaho ʻo e folofolá. (ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he kau akó ha tefitoʻi moʻoni ʻoku faitatau mo ʻení: ʻI heʻetau ako fakaʻaho e folofolá, ʻoku tau maʻu e “vai moʻui” ʻoku tau fie maʻú. Tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Ko e mahuʻinga ʻo e folofola māʻoniʻoní ʻi hotau kuongá

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e mahuʻinga ʻo e folofolá ʻi hotau kuongá, mahalo te ke fie maʻu ke hulu ʻa e foʻi vitiō “Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Folofolá” (3:04), ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he LDS.org. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he vitiō ko ʻení, ʻa e feilaulau naʻe fakahoko ʻe ha tangata ʻe taha ke lava ha kakai tokolahi ange ʻo lau e Tohi Tapú. Kapau te ke huluʻi ʻa e vitioó, fakakaukau ke taʻofi ia hili e fehuʻi ʻe ʻEletā Kulisitofasoni, “Ko e hā naʻe mahino kiate kinautolú ʻa ia ʻoku totonu ke mahino foki kiate kitautolú?” (time code 1:56) ke ʻeke ki he kau akó pe te nau tali fēfē ʻa ʻene fehuʻí. Pea hoko atu leva hono huluʻi ʻo e foʻi vitioó. ʻI he fakaʻosinga ʻo e vitioó, hoko atu ʻa e lēsoní ʻi he palakalafi ʻoku kamata pehē, “Hili ʻa e foʻi vitioó …”

Kapau he ʻikai te ke huluʻi ʻa e foʻi vitioó, fakaafeʻi ha kau ako ʻe toko fā ke nau omi ki muʻa ʻi he kalasí pea lau ʻa e ngaahi konga ko ʻeni ʻo ha lea ne fakahoko ʻe ʻEletā Kulisitofasoni.

ʻĪmisi
Elder D. Todd Christofferson.

1. “ʻI he ʻaho 6 ʻo ʻOkatopá, ʻo e taʻu 1536, ne taki atu ha tokotaha fakaʻofa moʻoni mei ha loki pōpula ʻi lalofonua, ʻi he Fale Fakatuʻi Vilafōtí, ofi ki Palāsolo, ʻi Pelisiume. Naʻe ofi ki ha taʻu ʻe taha mo e konga ʻa hono tuku mavahe ʻo e tangatá ni ʻi ha pilīsone fakapoʻuli mo momoko. ʻI he ʻaho ko ʻení, ne haʻi ai ʻa e pōpulá ni ki ha pou ʻakau ʻi he holisi ʻi tuʻa ʻo e palasí. Naʻá ne maʻu ha faingamālie fakaʻosi ke kalanga ʻaki ʻa e lotu ko ʻení, ‘Eikí! fakamaama ʻa e fofonga ʻo e tuʻi ʻo Pilitāniá,’ pea toki fakahoko ʻa hono noʻouá. Hili ʻení, naʻe tutu hono sinó. Ko hai ʻa e tangatá ni, pea ko e hā ʻa e hiá … ?” (“Ko e Tāpuaki ʻo e Folofolá,” Ensign pe Liahona, Mē 2010, 32).

2. “Ko hono hingoá ko Uiliami Tinitale, pea ko ʻene hiá ko hono liliu mo pulusi ʻa e Tohi Tapú ʻi he lea faka-Pilitāniá.

“… ʻI ha fakakikihi mo ha pātele ʻo fekauʻaki mo hono tuku atu ʻo e folofolá ki he kakaí, naʻe fakahoko ʻe Tinitale ʻa e fuakavá ni, ʻKapau ʻe fakahaofi ʻe he ʻOtuá ʻi ha ngaahi taʻu lahi, te u ʻai ke lahi ange e ʻilo ʻa e tamasiʻi fakaʻuli palaú ki he Folofolá ʻiate koe!’ …

“Naʻe ʻikai ko e ʻuluakí pe ko e fakaʻosí ʻa Uiliami Tinitale ʻi ha kakai mei ha ngaahi fonua pe lea kehekehe ke feilaulau, ʻo aʻu pē ki he mole ʻenau moʻuí, kae malava ke ʻomi ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá mei he fakapoʻulí. … Ko e hā ʻenau mahino ki he mahuʻinga ʻo e folofolá ʻa ia ʻoku totonu ke tau maʻu foki ʻe kitautolú? Ko e hā naʻe mahino ki he kakai ʻi Pilitānia he senituli 16, ʻa ia ne nau fakamoleki ha paʻanga lahi mo fili ki he faingataʻá ke nau maʻu ʻa e Tohi Tapú, ʻa ia ʻoku totonu ke mahino foki kiate kitautolú? (“Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Folofolá,” 32).

Fehuʻi ange ki he kalasí:

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ne fakahoko ai ʻe he kakaí ha feilaulau lahi pehē ke lava ʻo maʻu ʻa e folofolá?

Kole ki he tokotaha laukonga hono tolú ke hoko atu hono lau e fakamatala ʻa ʻEletā Kulisitofasoní.

ʻĪmisi
Elder D. Todd Christofferson.

3. “ʻI he taimi ʻo Tinitalé, naʻe lahi ʻaupito ʻa e taʻeʻilo ki he folofolá koeʻuhí ko e ʻikai ke maʻu ʻe he kakaí ʻa e Tohi Tapú, ʻo tautautefito ʻi ha lea ʻe lava ʻo mahino kiate kinautolu. ʻI he ngaahi ʻahó ni ʻoku maʻu ngofua pē ʻa e Tohi Tapú pea mo ha ngaahi folofola kehe foki, ka ʻoku fakaʻau ke toe lahi ange ʻa e kakai ʻoku taʻeʻilo folofolá ko e ʻikai ke nau lau e ngaahi tohí. ʻI heʻene peheé kuo ngalo ʻiate kinautolu e ngaahi ʻilo ʻa ʻenau ngaahi kuí” (“Ko e Tāpuaki ʻo e Folofolá,” 33).

Fehuʻi ange ki he kalasí:

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku ʻikai lau ai ʻe he kakai ʻi hotau kuongá ʻa e folofolá ʻo hangē ko ia ʻoku totonu ke nau faí?

Kole ki he tokotaha laukonga hono faá ke hoko atu hono lau e fakamatala ʻa ʻEletā Kulisitofasoní.

ʻĪmisi
Elder D. Todd Christofferson.

4. “[Fakakaukau] ki hotau tāpuaki mahuʻinga ʻoku ala maʻu ʻi heʻetau maʻu ʻa e Tohi Tapú mo e toe ngaahi peesi folofola makehe ʻe 900, ʻo kau ai ʻa e Tohi ʻa Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, pea mo e Mataʻi Tofe Mahuʻingá. … ʻOku hanga ʻe he tāpuaki ko ʻení ʻo fakahā mai ʻa e naʻinaʻi ʻa e ʻEikí ki hono mahuʻinga ʻo ʻetau toutou fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi folofola ʻo lahi ange ʻi ha toe kuonga he kuohilí” (“Ko e Tāpuaki ʻo e Folofolá,” 35).

Hili e foʻi vitioó (pe hili hono lau ʻe he tokotaha laukonga hono faá e fakamatala ʻa ʻEletā Kulisitofasoní), fakaafeʻi e kau akó ke nau fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻoku nau tui ʻoku lau ki ai ʻa ʻEletā Kulisitofasoni ʻo kau ki he fie maʻu ke tau ako e folofolá. Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku lahi ange ʻetau fie maʻu ʻa e folofolá he ʻahó ni ʻi ha toe kuonga kimuʻa.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku lahi ange ai ʻetau fie maʻu e folofolá he ʻahó ni ʻi ha toe kuonga he kimuʻa.

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e lelei hono ako e folofolá ʻi hotau kuongá, fakamatalaʻi ange naʻe tohi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ha tohi ʻa ia naʻá ne fakamatalaʻi ai ha niʻihi ʻo e ngaahi tūkunga ʻo e māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e 2 Tīmote 3:1–5, 13. Kole ki he kalasí ke nau muimui pē, ʻo kumi e niʻihi ʻo e ngaahi angahala mo e tōʻonga fakakaukau ʻe angamaheni ʻi hotau kuongá. (Mahalo te ke fie tokoniʻi e kau akó ke fakaʻuhingaʻi ha ngaahi lea mo e kupuʻi lea ʻoku faingataʻa ke mahino ʻi he ngaahi veesi ko ʻení.)

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi angahala mo e tōʻonga fakakaukau ʻoku lisi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení kuó ke fakamoʻoniʻi ʻi hotau tukuikoló he kuongá ni?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e 2 Tīmote 3:14–17. Kole ki he kalasí ke kumi ha founga ʻe lava ke tau malu ai ʻi he kuonga fakatuʻutāmaki ko ʻení.

  • ʻE lava fēfē ke tau malu ʻi he ngaahi taimi faingataʻá ni?

Hiki ʻa e fakamatala taʻe-kakato ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI heʻetau ako ʻa e folofolá, ʻe lava ke tau maʻu

  • Fakatatau ki he 2 Tīmote 3:15–17, ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻe lava ke tau maʻu ʻi heʻetau ako e folofolá mo moʻui ʻaki ʻenau ngaahi akonakí? (Hili e tali ʻa e kau akó, fakakakato e fakamatala ʻi he palakipoé ke pehé ni hono fakaleá: ʻI heʻetau ako e folofolá, ʻe lava ke tau maʻu ʻa e potó, fakatonutonú, mo e fakahinohino te ne taki kitautolu ki he fakamoʻuí.)

Fakamatalaʻi ange ko e fakamatala ʻi he palakipoé ko ha sīpinga ia ʻo ha tefitoʻi moʻoni. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e ngaahi moʻoni mahuʻinga mo taʻefeliliuaki ʻokú ne ʻomi ha fakahinohino ki heʻetau moʻuí. Ko e taha ʻo e ngaahi tefitoʻi taumuʻa ʻo e folofolá ke akoʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava ke tau ʻai ke mahuʻingamālie ange ʻetau ako folofola fakatāutahá ʻaki ʻetau kumi ki he ʻuhinga ʻo e ngaahi tokāteliné mo e tefitoʻi moʻoní, pea moʻui ʻaki kinautolu.

Toe vakai ki he tefitoʻi moʻoni naʻá ke hiki ʻi he palakipoé.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā e lava ke tau maʻu ʻa e potó, fakatonutonú, mo e fakahinohinó ʻi heʻetau ako ʻa e folofolá.

  • Ko e fē nai ha taimi naʻá ke ongoʻi ai kuó ke maʻu ha poto, fakatonutonu, pe fakahinohino ko ha ola ʻo hono ako e folofolá? (Mahalo te ke fie vahevahe foki ha aʻusia.)

Ko hono lau fakaʻaho ʻo e Fuakava Foʻoú

Fakamatalaʻi ange ko e taha ʻo e ngaahi fie maʻu ki he kalasi semineli ko ʻení ke lau ʻe he kau akó ʻa e Fuakava Foʻoú kotoa. Ko ha fie maʻu ʻeni kae toki maʻu ha tipiloma ʻo e seminelí.

Fakamatalaʻi ange ʻe fie maʻu ha loto fakapapau ki hono lau e Fuakava Foʻoú kotoa ka ʻoku feʻunga pē ia. Ke fakatātaaʻi ʻení, fakaʻaliʻali ha ongo ipu sioʻata maʻa kuo fakafonu vai (pe ko ha inu melie). Fakaafeʻi ha ongo tamaiki ako ke na tuʻu ʻo takitaha e ipu sioʻata. ʻOange ki ha tokotaha ako ʻe taha ha meʻa inu (straw). ʻOange ki he tokotaha ako ʻe tahá ha meʻa inu ʻe fitu kuo tepiʻi fakataha. Fakahinohinoʻi kinaua ke inu kotoa e vaí ʻi he vave taha te na ala lavá ʻo fakaʻaongaʻi e meʻa inú. (ʻOku totonu ke lava ʻe he tokotaha ako ne ʻoange ki ai ʻa e meʻa inu ʻe tahá ʻo inu māmālie e vaí pea ʻuluaki ʻosi ia; ʻoku totonu ke faingataʻaʻia e tokotaha ako ʻe tahá ʻi hono feingaʻi e vaí ke ʻalu hake he ʻū meʻa inú.) Fakaafeʻi e ongo tamaiki akó ke na tangutu ki lalo, pea ʻeke ki he kalasí:

  • Te ke fakafehoanaki fēfē ʻa e ʻekitivitī ko ʻení ki heʻetau taumuʻa ke lau kotoa ʻa e Fuakava Foʻoú lolotonga e kalasi ko ʻení? (Ko e tokotaha ako ne ʻoange ki ai ʻa e meʻa inu ʻe fitú ʻoku tatau ia mo ha taha ʻoku feinga ke lau fakaʻangataha ha konga lahi ʻo e folofolá. Ko e tokotaha ako ne ʻoange ki ai ʻa e meʻa inu ʻe tahá ʻoku tatau ia mo ha taha ʻokú ne lau fakaʻaho ha konga siʻi ange.)

Ke tokoni ke vakai e kau akó ki he founga ʻe lava ke nau lau kotoa ai ʻa e Fuakava Foʻoú ʻaki hono lau maʻu pē ha ngaahi konga īkí, fakaafeʻi kinautolu ke vahevahe ʻa e lahi ʻo e ngaahi peesi ʻi he Fuakava Foʻoú (peesi 292 ʻi he pulusinga ko ia ʻo e Tohi Tapu ʻa Kingi Sēmisí) ʻaki e ngaahi ʻaho fakakātoa pea toki ʻosi e kalasí. Hangē ko ʻení, kapau ʻe akoʻi ʻa e kalasí ʻi ha taʻu fakaako ʻoku ʻaho ʻe 280, ʻe fie maʻu ke lau ʻe he kau akó ha peesi nai ʻe 1.4 he ʻaho ke ʻosi e kalasí kuo lava ʻo lau kotoa e Fuakava Foʻoú.

Fakamoʻoni ki he ngaahi tāpuaki ʻe maʻu ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako fakamātoato ʻa e Fuakava Foʻoú. ʻE maʻu ʻe he kau akó ha poto, fakatonutonu, mo e fakahinohino mei he folofolá pea tāpuakiʻi ʻaki ʻa e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Toe vakai ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he palakipoé, pea fakamoʻoni ʻe ʻausia ʻe he kau akó ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku fakamatalaʻi ʻe Paula ʻi he 2 Tīmote 3:15–17 ʻi hono ako fakaʻaho e folofolá. Poupouʻi e kau akó ke fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ke tuku ha taimi ʻi he ʻaho kotoa pē ki hono ako e folofolá pea ke lau e Fuakava Foʻoú kotoa. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke hiki ʻenau ngaahi taumuʻá ʻi heʻenau tohinoa ako folofolá.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

ʻOku maʻu e ngaahi tāpuakí ʻi heʻetau ako fakaʻaho e folofolá

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e folofolá ke fakatonutonu ʻa e fakakaukau halá, ngaahi tukufakaholo halá pea mo e angahalá mo hono ngaahi ikuʻanga fakaʻauhá. Ko ha mātuʻa manavaʻofa Ia pea te Ne fakahaofi kitautolu mei he mamahí mo e loto mamahí, pea tokoniʻi kitautolu ʻi he taimi tatau ke tau aʻusia hotau tufakanga faka-ʻOtuá. …

“ʻI he ikuʻangá, ko e taumuʻa mahuʻinga taha ʻo e folofola kotoa pē ko hono fakafonuʻaki hotau laumālié ʻa e tui ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí” (“Ko e Tāpuaki ʻo e Folofolá,” Ensign pe Liahona, Mē 2010, 33–34).

Naʻe akoʻi ʻe Sisitā Suli B. Peki, ko e palesiteni lahi kimuʻa ʻo e Fineʻofá ʻo pehē:

“Kapau kuo teʻeki ke ke fakatupulaki ʻa e tōʻonga moʻui ʻo hono ako fakaʻaho e folofolá, kamata leva he taimí ni pea hokohoko atu e akó ke ke mateuteu ki ho ngaahi fatongia ʻi he moʻuí ni pea mo e taʻengatá. …

“… Ko e kī ki hono maʻu ʻo e ʻilo ʻoku mahuʻingá ko e hokohoko atu e akó. … ʻOku fakamoʻoni ʻa e ngaahi folofolá kia Kalaisi (vakai, Sione 5:39). ʻOku nau talamai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke tau faí (vakai, 2 Nīfai 32:3). ʻOku nau ‘fakapotoʻi [kitautolu] ki he fakamoʻuí’ (2 Tīmote 3:15).

“… ʻE lava ke hanga ʻe hoʻo tōʻonga moʻui ʻo e ako folofola fakaʻahó ʻo ‘takiekina ke nau tui ki he ngaahi folofola māʻoniʻoní, ʻio, ʻa e ngaahi kikite ʻa e kau palōfita māʻoniʻoní, ʻa ia kuo tohí’ (Hilamani 15:7). Te mou hoko ko e ngaahi faʻē [mo e ngaahi tamai] mo e kau taki ʻe tokoni ki hono teuteuʻi e toʻu tangata hokó ʻaki e mahino ʻo e ongoongoleleí mo e fakamoʻoní” (“My Soul Delighteth in the Scriptures,” Ensign per Liahona, May 2004, 108–9).

Ko e mana ʻo e Tohi Tapú

ʻI ha lea he konifelenisi lahí naʻe ui “Ko e Mana ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní” (Ensign pe Liahona, Mē 2007, 80–82), naʻe akoʻi ai ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa hono mahuʻinga ʻo e Tohi Tapú pea fakamahino ʻa e ngaahi ngāue ʻa e kau mate fakamāʻata faka-Kalisitiané mo e kau fokotuʻu lotu foʻou ʻa ia ne nau tokoni ke lava ʻe he tokotaha kotoa ʻo maʻu ʻa e Tohi Tapú. Naʻá ne poupouʻi kitautolu ke tau fakamālō koeʻuhí ko e Tohi Tapu Māʻoniʻoní pea fakamoʻoni “naʻe ʻikai ke tupukoso pē ʻa ʻetau maʻu e Tohi Tapú he ʻahó ni” (“Ko e Mana ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní,” 80).

Paaki