Laipelí
Lēsoni 137: Hepelū 7–10


Lēsoni 137

Hepelū 7–10

Talateú

Naʻe akoʻi ʻe Paula ko Sīsū Kalaisi ʻa e Fakalaloa ʻo e “fuakava foʻoú” (Hepelū 8:8). Naʻá ne fakamatalaʻi ʻoku māʻolunga ange ʻa e feilaulau ʻa Kalaisí ʻi he ngaahi feilaulau ʻa Mōsesé pea naʻe fakataumuʻa ʻa e ngaahi ouau ʻa Mōsesé ke tataki e kakaí ki he Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Hepelū 7–8

Naʻe akoʻi ʻe Paula ko Sīsū Kalaisi ʻa e Fakalaloa ʻo e fuakava foʻoú

Fakaʻaongaʻi ha kiʻi kasa ke hulu ʻaki ha kiʻi ʻata siʻisiʻi (hangē ko ha foʻi kī pe helekosi) ʻi he palakipoé. Kole ki he kau akó pe te nau lava ʻo ʻilo ʻa e meʻá ʻi he sio pē ki hono ʻatá. Fakamahinoʻi ange ʻoku tau faʻa lava ʻo fakapapauʻi ha meʻa ʻi he sio ki hono ʻatá.

ʻĪmisi
Jesus Praying in Gethsemane

Fakaʻaliʻali e fakatātā Ko e Lotu ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 56; vakai foki, LDS.org). Fakamatalaʻi ange ʻoku hiki ʻi he Fuakava Motuʻá ʻa e ngaahi ouau naʻe hoko ko e fakataipe pe fakamelomelo, pe fakataipe mo tomuʻa fakamelomelo e Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí.

  • Ko e hā ha ngaahi sīpinga ʻoku hiki ʻi he Fuakava Motuʻá ʻo e ngaahi fakataipe mo e fakamelomelo ʻo Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí?

Fakamatalaʻi ange naʻe fakataumuʻa ʻa e tapa kotoa pē ʻo e fono ʻa Mōsesé ke hoko ko ha fakataipe pe fakamelomelo ʻokú ne tataki ʻa e kau ʻIsilelí kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne feilaulau huhuʻí (vakai, 2 Nīfai 11:4; Sēkope 4:4–5). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula e founga ne fakahoko ai ʻeni ʻe ha ngaahi konga kehekehe ʻo e fonó. Naʻá ne loto ke tokoni ki he Kāingalotu Siú ke nau kei faivelenga kia Sīsū Kalaisi kae ʻoua ʻe foki ʻo muimui ki he fono ʻa Mōsesé.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Hepelū 7:1–22 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe lau ʻe Paula ha kikite ʻi he Fuakava Motuʻá fekauʻaki mo e haʻu ha taulaʻeiki “ʻo fakatatau ki he lakanga ʻo Melekisētekí” (Saame 110:4; vakai foki, Hepelū 7:1). Naʻá ne akoʻi naʻe fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kikite ko ʻení. Ko ha tuʻi māʻoniʻoni ʻa Melekisēteki pea mo e taulaʻeiki lahi naá ne tokangaʻi ʻa ʻĒpalahamé (vakai, Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Sēnesi 14:25–40 [ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá]; ʻAlamā 13:14–19; Bible Dictionary in the LDS English version of the Bible, “Melchizedek”). Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Paula ʻa Melekisēteki ko ha fakataipe mo ha fakamelomelo ʻo Sīsū Kalaisi. Naʻá ne akoʻi ʻoku mahuʻinga ʻa Sīsū Kalaisi mo Hono lakanga fakataulaʻeikí koeʻuhí naʻe ʻikai lava ke fakahaohaoaʻi ʻe he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Līvaí, fakataha mo e fono ʻa Mōsesé, ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá (vakai, Hepelū 7:11). Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Līvaí ki he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒlone naʻe maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e hako ʻo Līvaí (vakai, Bible Dictionary in the LDS English version of the Bible, “Aaronic Priesthood”).

ʻĪmisi
Moses Gives Aaron the Priesthood

Fakaʻaliʻali ʻa e fakatātā Ko e Foaki ʻe Mōsese kia ʻĒlone ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí, fika 15; vakai foki, LDS.org) ʻi he tafaʻaki ʻo e fakatātā Ko e Lotu ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní. Fakamatalaʻi ange hangē ko ia ko hono lekooti ʻi he Hepelū 7, naʻe fakafehoanaki ʻe Paula ʻa e kau taulaʻeiki Līvaí kia Sīsū Kalaisi. Te ke lava ʻo fakamatalaʻi ange ko e fatongia ʻe taha ʻo ha taulaʻeiki Līvai ke hoko ko ha fakalaloa, ʻo tuʻu fakataipe ʻi he vahaʻa ʻo e kakaí mo e ʻOtuá ke fakaleleiʻi honau faikehekehé.

Hiki ʻa e Hepelū 7:23–28 ʻi he palakipoé. Vahe e kau akó ke nau tauhoa, pea fakaafeʻi e hoa takitaha ke lau leʻolahi fakataha e ngaahi veesi ko ʻení. Kole ange ke nau lau foki e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Hepelū 7:25–26. ʻOku maʻu ʻa e potufolofola ko ʻení ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ʻi he hoa takitaha ke kumi e ngaahi kupuʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e kau taulaʻeiki Līvaí, pea kole ki he tokotaha ako ʻe tahá ke kumi e ngaahi kupuʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa Sīsū Kalaisí. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e foʻi lea kinautolu ʻi he Hepelū 7:23 ki he kau taulaʻeikí.

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kau ako ne nau kumi e ngaahi kupuʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi e kau taulaʻeikí ke lipooti e meʻa ne nau maʻú. Hiki ʻenau ngaahi talí he palakipoé ʻi lalo ʻi he fakatātā ʻo Mōsese mo ʻĒloné. (ʻE ala kau ʻi heʻenau talí e meʻá ni: naʻe fie maʻu ke fetongi ʻaki ʻa e kau taulaʻeikí ha kau taulaʻeiki kehe ʻi heʻenau maté [vakai, Hepelū 7:23]; ne nau fai ha ngaahi feilaulau fakaʻaho koeʻuhí ko ʻenau ngaahi angahalá mo e angahala ʻa e kakaí [vakai, Hepelū 7:27]; pea naʻe ʻi ai ha ngaahi vaivai ʻo e kau taulaʻeikí [vakai, Hepelū 7:28].)

Fakaafeʻi e kau ako ne nau kumi e ngaahi kupuʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa Sīsū Kalaisí ke lipooti e meʻa ne nau maʻú. Hiki ʻenau ngaahi talí ʻi he palakipoé ʻi lalo he fakatātā ʻo Sīsū Kalaisí. (ʻOku totonu ke kau ʻi heʻenau talí ha ngaahi fakamatala hangē ko ʻení: ʻOku “taʻeliliu,” pe taʻengata ʻa Sīsū Kalaisi mo Hono lakanga fakataulaʻeikí [Hepelū 7:24]; te Ne lava ʻo fakahaofi ʻa kinautolu ʻoku “haʻu ki he ʻOtuá ʻiate Iá” [Hepelū 7:25]; ʻokú Ne moʻui ke “hūfakiʻi ʻa [kitautolu]” [Hepelū 7:25]; naʻe ʻikai Haʻane angahala ko ia ai “naʻe ʻikai ʻaonga ke Ne fai ha feilaulau koeʻuhí ko ʻEne ngaahi angahala ʻAʻaná” [Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Hepelū 7:26]; naʻe pau pē ke Ne fakahoko ha feilaulau ʻe taha “ki he ngaahi angahala ʻa e kakaí” [Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Hepelū 7:26]; pea ʻoku “fakahaohaoaʻi Ia ʻo taʻengata” [Hepelū 7:28].)

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ʻi heʻene moʻui maʻu ai pē ke hūfakiʻi ʻa kinautolú” (Hepelū 7:25) ki he misiona ʻo e Fakamoʻuí ke tautapa maʻatautolu ke tokoni ke tau toe foki ki he ʻOtuá.

  • Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo Sīsū Kalaisí mo e kau taulaʻeiki Līvaí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hepelū 8:1–3. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fakanofo pe uiuiʻi ki ai ʻa e kau taulaʻeiki lahí kotoa, kau ai ʻa Sīsū Kalaisi, ke nau faí.

  • Ko e hā naʻe fakanofo ʻa e kau taulaʻeiki lahí ke faí?

Fakamatalaʻi ange ʻoku fakalea ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Hepelū 8:4 ʻo pehē, “Ko ia ai lolotonga ʻEne ʻi he māmaní, naʻá Ne foaki ʻEne moʻuí ko ha feilaulau koeʻuhí ko e ngaahi angahala ʻa e kakaí. Ko e kau taulaʻeiki kotoa pē ʻi he malumalu ʻo e fonó, ʻoku fie maʻu ke nau ʻohake ha ngaahi meʻaʻofa, pe ko ha ngaahi feilaulau, ʻo fakatatau mo e fonó.”). Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ʻa e feilaulau naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisí.

  • Ko e hā ha moʻoni te tau lava ʻo ako mei he veesi ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi maʻatautolú? (ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he kau akó ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he ngaahi lea pē ʻanautolu: Naʻe foaki ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne moʻuí ko ha feilaulau koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá.)

  • Ko e hā ha ngaahi kupuʻi lea ʻoku hiki he palakipoé ʻoku tokoni ke mahino kiate kitautolu e ʻuhinga naʻe lava ke foaki ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne moʻuí ko ha feilaulau ki heʻetau ngaahi angahalá?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he ʻuhinga ʻo e feilaulau huhuʻi ʻa Sīsū Kalaisi kiate kinautolú. Kole ange ke nau fakakakato ha taha ʻo e ngaahi fakamatala ko ʻení ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá:

  1. ʻOku ou houngaʻia ʻi hoku Fakamoʻuí koeʻuhí …

  2. ʻOku ou ʻilo ʻoku ʻofa hoku Fakamoʻuí ʻiate au koeʻuhí …

  3. Kuo tāpuekina au ʻe he Fakaleleí koeʻuhí …

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe e meʻa ne nau hikí kapau ʻoku nau ongoʻi ʻoku ʻikai fuʻu fakatāutaha.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Hepelū 8:5–13 ʻaki hano fakamatalaʻi ange koeʻuhí ko e feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí, naʻá Ne hoko ai “ko hono lelei lahi ʻo e fuakava ʻoku fakalaloa ai iá” (veesi 6), ko ha fuakava kapau naʻe tali ʻe he kakaí, te ne tokoniʻi kinautolu ke “ʻilo ʻa e ʻEikí” (veesi 11) pea fakamaʻa mei heʻenau ngaahi angahalá.

Hepelū 9–10

Ko e fakahaaʻi ʻe Paula e founga ʻoku tataki ai e ngaahi ouau ʻo e fono ʻa Mōsesé ki he Fakaleleí

ʻĪmisi
diagram, tabernacle

Kimuʻa he kalasí, tā e fakatātā fakafekauʻakí ʻi he palakipoé.

Fakamatalaʻi ange hangē ko hono lekooti ʻi he Hepelū 9–10, naʻe hokohoko atu ʻa Paula ke fakafehoanaki e kau taulaʻeiki lahi Līvaí kia Sīsū Kalaisi ʻaki hono aleaʻi e ngaahi fatongia naʻe fai ʻe he kau taulaʻeikí ʻi he ʻAho ʻo e Fakaleleí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e palakalafi ko ʻení:

ʻOku tuʻo taha he taʻu, ʻi he ʻaho tapu faka-Siu naʻe ui ko e ʻAho ʻo e Fakaleleí (naʻe ui foki ko e Yom Kippur), naʻe fakangofua ke hū ʻa e taulaʻeiki lahí ki he Potu Toputapu Tahá (naʻe ui foki ko e Toputapu ʻo e Ngaahi Toputapú) ʻi he tāpanekalé pe, ko e temipale Selūsalemá kimui ange. Naʻe fakahoko ʻe he taulaʻeiki lahí ha feilaulau ʻaki ha pulu mo ha kosi tangata. Naʻá ne afuhi e toto ʻo e ongo monumanú ʻi ha ngaahi feituʻu pau ʻi he Potu Tapu Tahá ke fakataipe e Fakalelei ʻa Kalaisi ki he ngaahi angahala ʻa e taulaʻeikí mo e kakaí. Naʻe fakataipe leva ʻe he taulaʻeiki lahí hono ʻave e ngaahi angahala ʻa e kakaí ki ha kosi tangata ʻe taha (naʻe ui ko e kosi fetuku), ʻa ia naʻe tuli leva ki he feituʻu maomaonganoá, ʻo fakataipe hono toʻo e ngaahi angahala ʻa e kakaí. Naʻá ne feilaulau ʻaki foki ha sipi tangata ʻe ua ko ha feilaulau tutu maʻana pea mo e kakaí. (Vakai,Bible Dictionary in the LDS English version of the Bible, “Fasts”; vakai foki, Levitiko 16:22.)

Vahe ki ha vaheua ʻo e kalasí ke lau e Hepelū 9:11, 12, 24, 28 pea ki he vaheua ʻe tahá ke lau e Hepelū 10:1, 4, 10–12. Kole ki he kulupu takitaha ke lau fakalongolongo ʻenau ngaahi veesi ne vahe angé, ʻo kumi e founga ne hoko ai e ngaahi meʻa ne hoko he ʻAho ʻo e Fakaleleí ko ha fakataipe mo e fakamelomelo ki he feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako mei he kulupu takitaha ke lipooti ʻa e meʻa ne nau maʻú. Hili ia pea fehuʻi ange:

  • Hangē pē ko e hū ʻa e taulaʻeiki lahí ki he Potu Toputapu Taha ʻo e tāpanekalé ʻi he ʻAho ʻo e Fakaleleí, ko e hā ʻa e “potu tapu” (Hepelū 9:12) ʻe lava ke hū ki ai ʻa e Fakamoʻuí koeʻuhí ko ʻEne Fakaleleí? (Ki he ʻao ʻo e Tamai Hēvaní, pe ko e nāunau fakasilesitialé.)

  • Ko e hā ʻe lava ʻe he feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí ʻo fai, he ʻikai lava ke fai ia ʻe he “toto ʻo e fanga pulú mo e fanga kosí” (Hepelū 10:4)?

  • Ko e hā leva, naʻe fakahoko ai ʻe he kau taulaʻeiki lahí ʻa e ngaahi feilaulau ko ʻení ʻi he ʻAho ʻo e Fakaleleí? (Ke fakahaaʻi ha “ʻata pē ʻo e ngaahi meʻa lelei ʻe hokó” [Hepelū 10:1], pe ke ʻuhinga ki he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hepelū 10:17–20. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe malava ʻi he Fakaleleí.

  • Fakatatau ki he veesi 19, ko e fē te tau lava ʻo hū ki ai koeʻuhí ko e feilaulau ʻa Sīsuú? (Ko e potu “tapú”, pe ko e ʻao ʻo e ʻOtuá ʻi he puleʻanga fakasilesitialé.)

  • Fakatatau ki he veesi 20, ʻoku tau hū fēfē ki he ʻao ʻo e ʻOtuá?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e “hala foʻou pea moʻuí” ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, pe ko e palani ʻa ia ʻe lava ke fakamolemoleʻi mo fakamāʻoniʻoniʻi ai kitautolu ʻi Heʻene Fakaleleí pea hoko ai ʻo taau ke toe foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá.

Tohi ʻa e fakamatala taʻe-kakato ko ʻení ʻi he palakipoé: Koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, te tau lava ai ʻo hū ki he puleʻanga fakasilesitialé kapau …

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hepelū 10:22–23. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa kuo pau ke tau fai ke hū ai ki he puleʻanga fakasilesitialé. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau ʻiló.

Fakakakato e fakamatala he palakipoé ke fakalea peheni, “Koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, te tau lava ai ʻo hū ki he puleʻanga fakasilesitialé kapau te tau puke maʻu ʻetau tui kiate Iá.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke “puke maʻu” (veesi 23) ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hepelū 10:35–38. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e faleʻi naʻe fai ʻe Paula te ne lava ʻo tokoniʻi kitautolu ke puke maʻu ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí.

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ke puke maʻu ai ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ke “ʻoua naʻa siʻaki homou tuí”? (veesi 35).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa ia naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻa e ʻuhinga ke “ʻoua naʻa siʻaki [ʻetau] tuí”:

ʻĪmisi
Elder Jeffrey R. Holland

“ʻI he talanoa he Siasí, ʻe lava ke pehē, ʻIo ʻoku faingataʻa—kimuʻa peá ke kau ki he Siasí, lolotonga hoʻo feinga ke kau ki aí, pea hili hoʻo kau ki aí. ʻOku pehē ʻe Paula, kuo pehē maʻu pē ʻa e foungá, kae ʻoua ʻe tafoki. ʻOua ʻe loto hohaʻa pea holomui. ʻOua ʻe mole hoʻo loto-falalá. ʻOua naʻa ngalo e anga hoʻo ongoʻí. ʻOua naʻa taʻe-falala ki he aʻusia naʻá ke maʻú. Ko e vilitaki ko iá naʻá ne fakahaofi ʻa Mōsese mo Siosefa Sāmita ʻi heʻena fehangahangai mo e filí, pea ko e meʻa ia te ne fakahaofi koé” (“Cast Not Away Therefore Your Confidence,” Ensign, Mar. 2000, 8).

  • Ko hai ʻokú ke ʻiloʻi ko ha sīpinga lelei ʻo e puke maʻu e tui kia Sīsū Kalaisí?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki heʻenau tukupā ke puke maʻu ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí. Kole ange ke nau hiki hifo e founga te nau fakatupulaki ai ʻenau tukupā mo e malava ke fai ʻení.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Hepelū 7:1–2. Melekisētekí

“Ko Melekisētekí ‘ko ha taulaʻeiki lahi, palōfita, mo e takimuʻa ʻiloa ʻi he Fuakava Motuʻá ʻa ia naʻe moʻui hili ʻa e lōmakí pea ʻi he lolotonga ʻa e taimi ʻo ʻĒpalahamé. Naʻe ui ia ko e tuʻi ʻo Sēlemi (Selūsalema), ko e tuʻi ʻo e melino, tuʻi ʻo e māʻoniʻoni (ʻa ia ko e ʻuhinga faka-Hepelū ia ʻo e Melekisētekí), pea ko e taulaʻeiki ia ʻa e ʻOtua fungani māʻolungá’ (Fakahinohino ki he Folofolá, ‘Melekisēteki’; scriptures.lds.org). ʻOku fakamatala e ngaahi potufolofola kehé naʻe foaki ʻe Melekisēteki ʻa e lakanga fakataulaʻeikí kia ʻĒpalahame, maʻu ʻa e ngaahi vahehongofulu meia ʻĒpalahame, pea ʻikai hano tatau ʻi hono māʻongoʻongá (vakai, T&F 84:14; Hepelū 7:4; Sēnesi 14:18–20; Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Sēnesi 14:25–40 [ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá]; ʻAlamā 13:19). ʻI he Tohi ki he kakai Hepeluú, ʻoku hoko ʻa Melekisēteki ko ha fakataipe ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá (vakai, Hepelū 7:15–16)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00]480).

Hepelū 7:3. “Taʻe haʻane tamai, taʻe haʻane faʻē”

“ʻOku fakamahino mai ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Hepelū 7:3 ko e lakanga fakataulaʻeikí naʻe ‘taʻe haʻane tamai, taʻe haʻane faʻeé’: ‘He naʻe fakanofo ʻa e Melekisēteki ko ʻení ko ha taulaʻeiki ʻo hangē ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá , ʻa ia ko ha naʻe taʻe haʻane tamai, taʻe haʻane faʻē’ (ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá). ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ko ʻení, ʻoku ʻikai fakanofo ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻo makatuʻunga ʻi he hakó pē, ke hangē ko e lakanga faka-Līvaí pe faka-ʻĒloné ʻi he kuonga muʻá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī … ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: ‘Naʻe ʻikai maʻu ʻa e totonu ki he lakanga fakataulaʻeiki māʻolunga ange ko ʻení ʻi he founga tatau mo ia ʻo e kau Līvaí mo e ngaahi foha ʻo ʻĒloné. Naʻe hoko ʻa e māʻoniʻoní ko ha fie maʻu pau ki hono foaki ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻolunga angé’ (Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 478)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00] 480).

Paaki