Laipelí
Lēsoni 42: Maʻake 11–16


Lēsoni 42

Maʻake 11–16

Talateú

ʻI he fakaʻosinga ʻo ʻEne ngāue ʻi he māmaní, naʻe fakatokangaʻi ʻe he Fakamoʻuí ha uitou masiva naʻá ne lī ha kihiʻi paʻanga ʻe ua ki he fale tauhiʻanga koloa ʻi he temipalé. Kimui ange, naʻe tākai ʻe Mele ʻa Sīsū lolotonga ha maʻu meʻatokoni efiafi ʻi Pētani, ko e fakataipe Hono telió. Naʻe mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketesemani. Naʻe fakamāuʻi Ia pea tautea mate. Hili ʻEne pekia he kolosí pea toetuʻú, naʻe hā ʻa e ʻEikí ki Heʻene Kau ʻAposetoló mo tuʻutuʻuni ke nau ʻave ʻa e ongoongoleleí ki he māmaní.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Maʻake 11–13

Ko e akonaki ʻa Sīsū ʻi he temipalé mo vakai ki ha lī ʻe ha uitou ha kihiʻi paʻanga ki he fale tauhiʻanga koloa ʻi he temipalé

Lau leʻolahi ʻa e ngaahi tūkunga ko ʻení, pea kole ki he kau akó ke fakafanongo ki he ngaahi faikehekehe ʻi he foaki naʻe fai ki he ʻEikí ʻi he tūkunga takitaha.

  1. Naʻe foaki ʻe ha fefine ha paʻanga lahi ʻaupito ki heʻene pīsopé ko ha foaki ʻaukai. Naʻe foaki ʻe ha fefine kehe ʻoku nofo ʻi he uooti tatau pē ha paʻanga siʻisiʻi ki heʻene pīsopé ko ha foaki ʻaukai.

  2. ʻOku hoko ha tangata ko ha palesiteni fakasiteiki. ʻOku hoko ha tangata ʻe taha ʻi he siteiki tatau ko ha faiako palaimeli.

  • Ko e hā ha ngaahi faikehekehe naʻá ke fakatokangaʻi ʻi he ngaahi foaki naʻe fai ʻi he tūkunga takitaha?

  • Naʻe mei ongoʻi fēfē ha taha kapau naʻe ngali siʻisiʻi ʻene foaki ki he ʻEikí ʻi hono fakafehoanaki ki he ngaahi foaki ʻa e niʻihi kehé?

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e ngaahi moʻoni ʻi heʻenau ako e Maʻake 11–14 ʻe tokoni ke nau ʻiloʻi e anga e fakakaukau ʻa e ʻEikí ki heʻenau foaki kiate Iá.

ʻĪmisi
Triumphal Entry

Fakaʻaliʻali e fakatātā Ko e Hū Ikuná (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 50; vakai foki LDS.org). Fakamatalaʻi fakanounou e Maʻake 11:1–12:40 ʻaki hono fakamatalaʻi ange ʻi he fakaʻosinga e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he māmaní, naʻá Ne hū ikuna atu ki Selusalema, fakamaʻa e temipalé, pea akoʻi e kakai aí. Fakamanatu ki he kau akó ʻi ha feinga ke fakaongoongokoviʻi ʻa e Fakamoʻuí, naʻe ʻeke ange ʻe he kau Fālesí mo e kau tangata tohí ha ngaahi fehuʻi faingataʻa lolotonga ʻEne akonaki ʻi he temipalé. Hili e tali ʻe he Fakamoʻuí ʻenau ngaahi fehuʻí, naʻá Ne fakahalaiaʻi e mālualoi ʻa e kau Fālesí mo e kau tangata tohí (vakai, Mātiu 23).

Fakamatalaʻi ange lolotonga e ʻi he temipalé ʻa Sīsuú, naʻá Ne mamata ki hono ʻomi ʻe ha niʻihi fakafoʻituitui ha paʻanga ki he tukuʻanga koloa ʻo e temipalé ko ha foaki ki he ʻOtuá. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 12:41–44, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa naʻe sio ki ai e Fakamoʻuí ʻi he tukuʻanga koloá.

  • Ko e hā naʻe sio ki ai e Fakamoʻuí ʻi he tukuʻanga koloá?

Fakaʻaliʻali ʻa e paʻanga siʻisiʻi taha ʻi ho fonuá, pea fakamatalaʻi ange ko e kihiʻi paʻangá “ko e kihiʻi sēniti polonise ia naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau Siú” (Bible Dictionary, “Money”).

  • Naʻe mei ongoʻi fēfē ha taha kapau ne nau lava ke foaki pē ha kihiʻi paʻanga ʻe ua ko ha feilaulau ki he ʻOtuá?

  • Ko e hā naʻe folofola ʻaki ʻe he Fakamoʻuí kau ki he foaki ʻa e uitoú ʻi hono fakafehoanaki ki he ngaahi foaki ʻa e niʻihi kehé?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe pehē ai ʻe he Fakamoʻuí naʻe “lahi ange” ʻene foakí ʻi he ngaahi foaki kehé?

  • Fakatefito ʻi he folofola ʻa e ʻEikí kau ki he fefine uitoú, ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako fekauʻaki mo e foaki ki he ʻEikí? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe ka ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení: Kapau ʻoku tau loto fiemālie ke foaki e meʻa kotoa ʻoku tau maʻú ki he ʻEikí, te Ne tali ʻetau ngaahi foakí ʻo kapau ʻoku ngali siʻisiʻi ʻi hono fakafehoanaki ki he foaki ʻa e niʻihi kehé.)

Fakamatalaʻi fakanounou e Maʻake 13 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne Kau ʻAposetoló fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAngaua Maí. Fakamanatu ki he kau akó naʻa nau ako e ngaahi akonaki ko ʻení ʻi he Siosefa Sāmita—Mātiu.

Maʻake 14:1–9

Ko e tākai ʻe Mele ʻa e Fakamoʻuí

Fakamatalaʻi ange hili hono akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne kau ākongá fekauʻaki mo e ngaahi fakaʻilonga ʻo ʻEne Hāʻele ʻAngaua Maí, naʻá Ne mavahe mei Selusalema pea ʻalu ki Pētani ki he fale ʻo ha tangata ko Saimone, ʻa ia naʻe faingataʻaʻia kimuʻa ʻi he kiliá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 14:3 pea kole ki ha tokotaha ako ʻe taha ke lau leʻolahi e Sione 12:3. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he meʻa naʻe hoko ki he Fakamoʻuí ʻi heʻene tangutu hifo ki he maʻu meʻatokoni efiafí.

  • Ko e hā naʻe hoko ki he Fakamoʻuí ʻi Heʻene tangutu hifo ki he maʻumeʻatokoni efiafi ʻi he fale ʻo Saimoné? (Fakamatalaʻi ange ko Mele ʻa e fefine naʻá ne tākai ʻa e Fakamoʻuí ko e tokoua ʻo Maʻata mo e tuofefine ʻo Lasalosí [vakai, Sione 12:1–3].)

  • Naʻe fakahaaʻi fēfē ʻe Mele ʻene ʻofá mo e mateakí ki he Fakamoʻuí?

Fakamatalaʻi ange ko e ngāue ʻa Mele ʻi hono tākai e ʻulu mo e vaʻe ʻo e Fakamoʻuí ʻaki e lolo naʻatí (ko ha lolo fakataungataʻa) ko ha ngāue ʻaʻapa ia naʻa mo e ngaahi tuʻí ʻoku tātātaha ke nau maʻu ia (vakai, James E. Talmage, Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 512).

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Maʻake 14:4–9. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e fakafeangai ha niʻihi ʻo e kakai ʻi he maʻu meʻatokoni efiafí ki he meʻa naʻe fai ʻe Melé. Fakamatalaʻi ange ʻoku tau ako mei he Sione 12:4–5 ko Siutasi ʻIsikaliote naʻe lāunga fekauʻaki mo e ngāue ʻa Melé.

  • Naʻe fēfē e fakafeangai ʻa Siutasi ʻIsikaliote ki hono tākai ʻe Mele e Fakamoʻuí ʻaki e lolo fakataungataʻá?

  • Fakatatau ki he veesi 5, ko e hā e mahuʻinga ʻo e loló? (Fakamatalaʻi ange naʻe mei tatau e tenali ʻe tolungeaú ki he lahi ʻo e paʻanga ʻe lava ke maʻu ʻe ha tangata ngāue angamaheni ʻi ha taʻú.)

  • Naʻe tali fēfē ʻa e Fakamoʻuí ki he fakaanga ʻa Siutasi kia Melé?

Fakamahinoʻi ange ʻa e kupuʻi lea “kuo fai ʻe ia ʻa e ngāue lelei kiate au” ʻi he veesi 6, pea fakamatalaʻi ange ʻokú ne fakahaaʻi naʻe hoifua ʻa e Fakamoʻuí ʻi he meʻa naʻe fai ʻe Melé. Fakamahinoʻi ange foki e kupuʻi lea “kuó ne fai ʻa ia ʻokú ne faʻa faí” ʻi he veesi 8, pea fakamatalaʻi ange ʻoku fokotuʻu mai ʻe he meʻá ni naʻe foaki ʻe Mele hono lelei tahá ki he ʻEikí.

  • Ko e hā e moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e ongo ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻetau foaki hotau lelei tahá kiate Iá? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe ka ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku hōifua ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻetau foaki kiate Ia hotau lelei tahá.)

Vakai ki he ongo tūkunga naʻe fakamatalaʻi ʻi he kamataʻanga ʻo e kalasí. Kole ki he kau akó ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi moʻoni naʻa nau ʻilo ʻi he Maʻake 12 mo e Maʻake 14 ke fakamatalaʻi e founga ʻe lava ke fakahōifua ai e niʻihi fakafoʻituitui ʻi he tūkunga kotoa pē ki he ʻEikí.

  • Ko e hā e founga ʻe tokoni ai e tui ki he ngaahi moʻoni ko ʻení ki ha taha ʻokú ne ongoʻi ʻoku ʻikai ke ne maʻu ha meʻa lahi ke foaki ki he ʻEikí?

  • Ko e fē ha taimi kuó ke mamata ai ki he foaki ʻe ha taha honau lelei tahá ki he ʻEikí?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau pe ʻoku nau lolotonga foaki honau lelei tahá ki he ʻEikí. Poupouʻi kinautolu ke fili ha tafaʻaki ʻe taha ʻo ʻenau moʻuí te nau lava ʻo fakaleleiʻi pea fokotuʻu ha taumuʻa ʻe tokoni ke nau foaki honau lelei tahá ki he ʻEikí.

Maʻake 14:10–16:20

Ko e kamata ʻe Sīsū ʻEne Fakaleleí ʻi Heʻene mamahi ʻi Ketesemani koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá; naʻe lavakiʻi Ia ʻe Siutasi ʻIsikaliote pea ʻomi ki he ʻao ʻo e kau taki ʻo e kau Siú

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto fakalongolongo pē ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Kuó ke ongoʻi nai ʻoku ʻikai ha taha ʻe mahino ki ai koe pe ko e meʻa ʻokú ke fouá?

  • Kuó ke ongoʻi nai he ʻikai lava ke fakamolemoleʻi hoʻo ngaahi angahala he kuohilí?

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e ngaahi moʻoni ʻi heʻenau ako e Maʻake 14 ʻe lava ʻo tokoni ki ha taha te ne maʻu e ngaahi ongo ko ʻení.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Maʻake 14:10–31 ʻaki hono fakamatalaʻi ange ne hili ha ngaahi ʻaho siʻi ʻi hono tākai ʻe Mele ʻa Sīsuú, naʻe fakahoko ʻe Sīsū mo e Kau ʻAposetoló ʻa e Kātoanga ʻo e Lakaatú. Hili iá, naʻe hāʻele ʻa e Fakamoʻuí ki he Ngoue ko Ketisemaní.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 14:32–34. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe ongoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he Ngoue ko Ketisemaní.

  • Naʻe fēfē e ongo ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Ngoue ko Ketisemaní?

Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e ngaahi kupuʻi lea ko ʻení he palakipoé: ilifia lahi, mafasia lahi ʻaupito, mamahi lahi ʻaupito.

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e ngaahi kupuʻi leá ni ki he mamahi ne aʻusia ʻe Sīsū Kalaisi ko e konga ʻo ʻEne Fakaleleí.

  • Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi kupuʻi leá ni kau ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e moʻoni ko ʻení he palakipoé: Naʻe faingataʻaʻia mo mamahi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, ko ha konga ʻo ʻEne Fakaleleí.)

Fakaafeʻi ha fānau ako ʻe niʻihi ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Maʻake 14:35–42. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí koeʻuhí ko ʻEne mamahi hulu faú.

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí koeʻuhí ko ʻEne mamahi hulu faú? (Tokoni ke mahino ki he kau akó naʻe fuʻu faingataʻaʻia lahi ʻa Sīsū ko ia naʻá Ne kole ai pe ʻoku malava ke ʻoua te Ne aʻusia ia.)

Hiki ʻa e kupuʻi lea ko ʻení ʻi he palakipoé: Naʻe mamahi ʻa Sīsū Kalaisi … kae lava ke Ne …

Fakamatalaʻi ange ʻe lava ke tokoni ʻa e ngaahi potufolofola kehé ke mahino kiate kitautolu e mamahi ʻa Sīsū Kalaisí mo e ʻuhinga ʻe loto fiemālie ai ke mamahi koeʻuhí ko kitautolu.

Hiki ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ení ʻi he palakipoé: ʻĪsaia 53:3–5 mo e ʻAlamā 7:11–13. Vahevahe ʻa e kau akó ke tauhoa, pea fakaafeʻi kinautolu ke lau fakataha e veesi ko ʻení, ʻo kumi e meʻa ne mamahi ai e Fakamoʻuí mo e ʻuhinga naʻá Ne mamahi aí. Kole ki he kau akó ke hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá e founga te nau fakakakato ai ʻa e kupuʻi lea ne hiki he palakipoé ʻo fakaʻaongaʻi e meʻa ne nau ako ʻi he ʻĪsaia 53:3–5 mo e ʻAlamā 7:11–13. (Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e foʻi lea tokoniʻi ʻi he ʻAlamā 7:12 ke fakavavevave ke fai ha tokoni pe tokoniʻi ha taha.)

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke lipooti e founga naʻa nau fakakakato ʻaki e kupuʻi leá. ʻOku totonu ke tatau ʻenau talí mo e ngaahi meʻá ni: Naʻe mamahi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi heʻetau ngaahi mamahí, faingataʻaʻiá, ʻahiʻahí, mahamahakí, ngaahi vaivaí, mo e lotomamahí koeʻuhí ke Ne ʻafioʻi e founga ke tokoniʻi ai kitautolú. Naʻe mamahi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi heʻetau ngaahi angahalá koeʻuhí ke Ne lava ʻo toʻo atu ʻetau ngaahi maumau-fonó. Fakamanatu ange ki he kau akó naʻe mamahi ʻa e Fakamoʻuí koeʻuhi ko e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi Ketesemani pea hokohoko atu pea aofangatuku ʻaki hono Tutuki Ia ʻi he kolosí.

Ke tokoni ke ongoʻi ʻe he kau akó ʻa e mahuʻinga ʻo e moʻoni ko ia naʻe faingataʻaʻia mo mamahi ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, ko ha konga ʻo ʻEne Fakaleleí, fakakaukau ke huluʻi e vitiō “Kau Fakamoʻoni Makehe ʻo Kalaisí—Jeffrey R. Holland” (2:38), ʻa ia ʻoku fakamoʻoni ai ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní. ʻOku maʻu ʻa e vitiō ko ʻení ʻi he LDS.org.

  • ʻE tokoni fēfē hono ʻiloʻi e meʻa naʻe mamahi ai e Fakamoʻuí mo e ʻuhinga ʻEne mamahí ʻi hoʻo fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahí, mamahí, mo e faingataʻá?

  • Ko e fē ha taimi kuó ke ongoʻi ai hono tokoniʻi koe ʻe he Fakmoʻuí ʻi ha taimi ʻo e mamahí, mahamahakí, pe loto-mamahí?

  • Ko e hā ha ngaahi ongo kuó ke aʻusia ʻi hoʻo fakatomala mo ongoʻi hono toʻo (pe tamateʻi) ho ngaahi angahalá ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí?

Fakamatalaʻi fakanounou e Maʻake 14:43–16:20 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe ʻave ʻa Sīsū ki ha hopo taʻe-fakalao ʻi he ʻao ʻo e Sanitaliní pea tautea mate. Hili e pekia ʻa e Fakamoʻuí he kolosí pea toetuʻú, naʻá Ne hā ki Heʻene Kau ʻAposetoló pea fekauʻi ke nau ʻave ʻa e ongoongoleleí ki he māmaní.

Mahalo te ke fie fakaʻosi ʻaki haʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni kuo mou aleaʻi he ʻaho ní.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Maʻake 12:41–44. Ko e kiʻi paʻanga ʻa e uitoú

“Ko e kihiʻi paʻanga naʻe foaki ʻe he uitoú ki he tukuʻanga koloa ʻo e temipalé ko ha silini maka faka-Siu iiki naʻe ui ko e lepta (lea faka-Kalisi ki he iiki). Naʻe 1/2 kalami hono mamafá (siʻi hifo he ʻinisi ʻe 1/50) pea naʻe siʻi hifo hono mahuʻingá ʻi ha ‘farthing’ pe quadran, ʻa ia ko e foʻi silini Loma naʻe siʻisiʻi taha hono mahuʻinga he taimi ko iá (vakai, Maʻake 12:42).

“Naʻe fakahaaʻi ʻe he foʻi moʻoni ko ia naʻe foaki ʻe he uitoú e ‘meʻa kotoa pē naʻá ne maʻú’ ʻa ʻene mateaki moʻoni ki he ʻOtuá, ʻo fehangahangai mo e fakangalingali ʻa e kau tangata tohí (vakai, Maʻake 12:38–40). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi (1862–1933) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá e ʻuhinga naʻe fakahikihikiʻi ai ʻe he ʻEikí e uitoú, neongo naʻe siʻisiʻi ʻene foakí: ‘Naʻe foaki lahi ʻa e koloaʻiá kae tauhi ha meʻa lahi ange; ko e meʻaʻofa ʻa e uitoú ko e meʻa kotoa pē ia naʻá ne maʻú. Naʻe ʻikai ko e siʻisiʻi ʻo ʻene foakí naʻe tautautefito ai hono talí, ka ko e laumālie ʻo e feilaulaú mo e mateakí naʻá ne foaki ʻakí’ (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 561–62). Naʻe pehē foki ʻe ʻEletā Talamesi: ‘Tatau ai pē pe ko ha meʻaʻofa ia ʻa ha tangata pe puleʻanga, ko e lelei tahá, kapau ʻoku foaki loto fiemālie mo ha taumuʻa haohaoa, ʻoku lelei taha maʻu pē ia ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, neongo pe ʻe fakaʻofa fēfē ʻi he fakafehoanaki ki he niʻihi kehé’ (The House of the Lord, rev. ed. [1968], 3)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00]).

Maʻake 14:3–9. Ko e tākai ʻe Mele ʻa Sīsuú

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Semisi E. Talamesi naʻe fakahaaʻi ʻi he ngaahi ngāue ʻa Melé ʻene ʻofa lahi kia Sīsuú:

“Ko hono tākai ʻaki e lolo angamahení e ʻulu ʻo ha fakaafe ko ha fakaʻapaʻapa ia kiate ia; ko hono tākai foki hono vaʻé ʻoku fakahaaʻi ai ha fakaʻapaʻapa makehe; ka ko hono tākai lahi pehē ʻo e ʻulú mo e vaʻé ʻaki e lolo naʻatí, ko ha fakaʻapaʻapa ia naʻe tātātaha hono faí naʻa mo hono fai ki he ngaahi tuʻí. Ko e ngāue ʻa Melé ko hano fakahaaʻi ia ʻo e ʻaʻapa; ko hano fakahaaʻi ia ʻo ha loto ʻoku fonu ʻi he moihū mo e ʻofa” (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 512).

Maʻake 14:32–36. Ko e mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní

“ʻOku fakamoʻoni e lea ʻa Maʻaké ki he moʻoni mo e mamahi lahi ʻa e Fakamoʻuí (vakai, Maʻake 14:23–36). ʻE lava ke ʻuhinga e lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e ‘ilifia lahi’ i he tohí ki ha ngaahi ongo kehekehe, kau ai ʻa e ofó, ʻohovalé hoko ai ʻa e fakaʻohovale lahi, mo ha mamahi hulu fau. ʻE lava ke ʻuhinga e foʻi veape faka-Kalisi naʻe liliu ko e ‘mamafa ʻaupito’ ki he mafasia, loto tāniga, mo ʻita pe loto-mamahi. ʻOku fakahaaʻi fakataha ʻe he ngaahi leá ni ha mamahi lahi mo fuʻu tōtuʻa. Naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí naʻe ‘fuʻu loto-mamahi ki he maté’ (Maʻake 14:34) hono laumālié—ko hono ʻuhingá, naʻe lahi fau ʻEne mamahí naʻá Ne ongoʻi ai naʻe ʻi he tumutumu ʻo e maté. …

“Ne lea ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá … ki he mamahi ʻo e Fakaleleí ʻo pehē:

“‘Naʻe kamata ke “[mamahi ʻaupito]” (Maʻake 14:33) e faingataʻaʻia ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní, pe ʻi he faka-Kalisí, “manavahē” mo “ʻohovale.”

“ʻFakakaukauloto angé, ki he “ʻohovale” ʻa Sihova, ko e Tupuʻanga ʻo e māmani ko ʻení mo e ngaahi māmani kehé! … Naʻe teʻeki ke Ne ʻafioʻi kimuʻa e lahi mo e founga totonu ʻo ha fakalelei. Ko ia, ʻi he kakato ʻa e mamahí, naʻe fuʻu tōtuʻa, ʻo kovi ange ʻi he meʻa naʻe malava ke Ne fakakaukau ki ai ʻi Hono poto makehé! …

“Naʻe taulōfuʻu ʻa e mafatukituki fakakātoa ʻo e ngaahi angahala fakamatelie—ʻo e kuo hilí, lolotongá, pea mo e kahaʻú—ʻi he Laumālie haohaoa, taʻe ha angahala, pea mo pelepelengesi ko iá! Naʻe kau foki ʻi hono fikaʻi ʻo e Fakalelei fakamamahí ʻa e ngaahi faingataʻaʻiá mo e mahamahakí kotoa. (Vakai, ʻAlamā 7:11–12; ʻĪsaia 53:3–5; Mātiu 8:17.)’ (‘Willing to Submit,’ Ensign, May 1985, 72–73)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 130).

Paaki