Laipelí
ʻIuniti 18, ʻAho 1: Ngāue 6–7


ʻIuniti 18: ʻAho 1

Ngāue 6–7

Talateú

Naʻe fakanofo ʻe he Kau ʻAposetoló ha kau ākonga ʻe toko fitu ke tokoni ki he ngāue ʻa e ʻEikí. Ko e taha ʻo kinautolu naʻe filí ko Sitīveni, pea naʻe lahi ʻa e ngaahi mana naʻá ne fakahokó. Naʻe tukuakiʻi ia ʻe ha kau Siu ki he takuanoa pea ʻave ia ki he ʻao ʻo e Sanitaliné, peá ne liliu ai ke fakahaaʻi ʻoku leleiʻia ʻa e ʻOtuá ʻiate ia. Naʻe mamata ʻa Sitīveni ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi, hili ʻene valokiʻi ʻa e kau Siú ʻi heʻenau fakasītuʻaʻi ʻa e Fakamoʻuí. Naʻe kapusi ia kituʻa mei he koló pea tolo makaʻi ʻo mate.

Ngāue 6:1–8

ʻOku fili ha kau ākonga ʻe toko fitu ke tokoni ki he Kau ʻAposetoló ʻi he ngāué

ʻI hoʻo ako ʻa e Ngāue 6:1–8, kumi ki ha palopalema mahino naʻe fehangahangai mo e kau takimuʻá ʻi he kamakamata ʻa e Siasí.

Lau ʻa e Ngāue 6:1–2, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hohaʻa ki ai ʻa e kau ʻElinisitó pea nau ʻave ke ʻilo ki ai ʻa e Kau ʻAposetoló.

“Naʻe ʻikai toe lava ʻe he Kau ʻAposetoló ʻo tokangaʻi ʻa e fie maʻu kotoa ʻa e kāingalotú koeʻuhí ko e vave ʻa e tupu tokolahi ʻa e Siasí. Naʻe ongoʻi ʻe he ‘kau ʻElinisitó,’ ʻa ia ko e kau Siu-Kalisitiane naʻa nau lea faka-Kiliki, naʻe ʻikai tokangaʻi ʻenau kau uitoú pea nau lāunga foki koeʻuhí ko e ‘kau Hepeluú,’ ʻa ia ko e kau Siu-Kalisitiane mei Palesitaine” (New Testament Student Manual [tohi lēsoni ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, 2014], 288).

Lau ʻa e Ngāue 6:3–6, ʻo kumi pe naʻe veteki fēfē ʻe he Kau ʻAposetoló ʻa e palopalema fekauʻaki mo hono tokangaʻi ʻa e ngaahi fie maʻu fakataautaha ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí, pea ʻikai hoko ia ke uesia ai ʻenau fua honau fatongia fakaʻaposetolo ke ʻave ʻa e ongoongoleleí ki he “ngaahi puleʻangá kotoa pē” (Mātiu 28:19).

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá fekauʻaki mo e ngaahi fatongia ʻo e kau tangata ʻe toko fitu ko iá: “Ko e ngāue naʻe vaheʻi ke nau faí ko e ngaahi meʻa fakatuʻasino naʻe faʻa angamaheni hono tokangaʻi ʻe he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, ʻo ʻatā ai ʻa e kau ʻaposetoló ke nau tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa mafatukituki ange ʻi he ngāue faka-Melekisētekí” (Doctrinal New Testament Commentary, vōliume 3 [1965–73], 2:65).

Ko e hā ʻa e ngaahi ʻulungaanga naʻe tala ki he kakaí ke nau kumi ki ai ʻi hono fili ʻa kinautolu ʻe tokoní?

ʻOku tatau fēfē ʻa e founga ko ʻení mo ia ʻoku fai ʻe he ʻEikí ʻi Hono Siasí he ʻahó ni ke fakapapauʻi ʻoku feau ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e kāingalotú?

Ko e moʻoni ʻe taha ʻoku lava ke tau ako mei he fakamatala ko ʻení ʻoku ui ʻa e kāingalotu moʻui taaú ke tokoni ʻi he ngāue ki he fie maʻu ʻa e niʻihi kehé.

  1. ʻOku ʻoatu ʻi he ngaahi uiuiʻi ʻi he Siasí ha fatongia mahino fakataautaha ki ha niʻihi ke nau ngāue ki he ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé. Fakalaulauloto ki he founga ʻoku uesia ai ʻe he tuʻunga taau ʻo ha taha ʻene ngāue ki he fie maʻu ʻa e niʻihi kehé. Hili iá peá ke tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá fekauʻaki mo ha meʻa naʻe hoko kiate koe mo ha taha naʻe ngāue atu kiate koe, pe ki ha taha kehe, ʻaki haʻane fua fatongia ʻi ha tuʻunga taau. Vahevahe ha ngaahi fakakaukau pe ongoʻi houngaʻia naʻá ke maʻu ʻi he ngāue ko ʻení.

Lau ʻa e Ngāue 6:7–8, ʻo kumi ki he ngaahi ola lelei naʻe maʻu koeʻuhí ko hono uiuiʻi ʻa e kau ākonga taau ʻe toko fitu ko ʻení ke ngāue ki he ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé.

Ngāue 6:9–7:53

Kuo ʻomi ʻa Sitīveni ki he ʻao ʻo e Sanitaliné peá ne fakamoʻoni kuo nau fakasītuʻaʻi ʻa e Mīsaiá.

Kuó ke ʻosi fakasītuʻaʻi nai ha taha naʻá ne feinga ke tokoniʻi koe pe fakasītuʻaʻi koe ʻe ha taha ʻi ha taimi naʻá ke feinga ai ke tokoni kiate ia? Ko e hā ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻo e tokotaha naʻe feinga ke tokoní pea mo e tokotaha naʻá ne fakasītuʻaʻi ʻa e tokoní?

Ko e hā ʻoku tau faʻa fakasītuʻaʻi ai he taimi ʻe niʻihi ʻa e tokoni ʻa e niʻihi kehé? Fakakaukau ki he ngaahi nunuʻa ʻe lava ke hoko ʻi hono fakasītuʻaʻi ʻa e tokoni mei he niʻihi kehé ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení: ngāue fakaako ke fakakakato mei ʻapí, teuteuʻi ha meʻatokoni, veteki ha palopalema lahi ʻi heʻetau moʻuí, mo e fakakaukau pe ʻe fili ke ngāue faifekau taimi kakato.

Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e founga ʻe taha kuo ʻomi ʻe he Tamai Hēvaní ke tokoniʻi ai kitautolu. ʻI hoʻo ako ʻa e Ngāue 6:9–7:53, kumi ki he ngaahi nunuʻa ʻe ala hoko ʻi hono fakasītuʻaʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Hangē ko hono lekooti ʻi he Ngāue 6:9, naʻe fakafekiki kia Sitīveni ha kakai tokolahi naʻe ʻikai ke nau tui kia Sīsū Kalaisi ʻi he taimi naʻá ne akoʻi ai ʻa e ongoongoleleí. Lau ʻa e Ngāue 6:10–11, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe he kau tangata ko ʻení ʻi he taimi naʻe ʻikai ke nau lava ai ʻo matuʻuaki ʻa e poto mo e laumālie ʻo e akonaki ʻa Sitīvení. (ʻOku ʻuhinga e foʻi lea fakalotoʻi ʻi he veesi 11 ki he totongi fakafufū.)

ʻOku lekooti ʻi he Ngāue 6:12–14 naʻe ʻomi ʻa Sitīveni ki he ʻao ʻo e fakamaau pule ʻa e kau Siú (ko e Sanitaliné) pea naʻe tukuakiʻi ia ʻe ha kau fakamoʻoni loi ki he takuanoa, ʻa ia ko e lea taufehiʻa ki he ʻOtuá pe “ki ha meʻa ʻoku fekauʻaki mo e ʻOtuá ʻi ha tuʻunga toputapu, ʻo hangē ko ʻEne temipalé, ko ʻEne fonó, pe ko ʻEne palōfitá” (Bible Dictionary, “Blasphemy”). Naʻe tukuakiʻi ʻe he Sanitaliné ʻa Sitīveni ʻaki ha fakamoʻoni loi ʻo pehē naʻá ne lea kovi fekauʻaki mo e temipalé pea ki he fono ʻa Mōsesé (vakai Ngāue 6:13–14). Naʻe fakasītuʻaʻi pea toe fakafepakiʻi foki ʻe he kau mēmipa ʻo e Sanitaliné ʻa Sitīveni pea aʻu pē ki heʻenau feinga ke fakapoongi ia.

Lau ʻa e Ngāue 6:15, ʻo kumi pe ko e hā ʻa e meʻa naʻe ngali kehe ʻi he fōtunga ʻo Sitīvení ʻi he taimi naʻe tuʻu ai ʻi he ʻao ʻo e fakamaaú.

Naʻe liliu ʻa Sitīveni ʻi he ʻao ʻo e fakamaaú. Ko e Liliú ko e “tuʻunga ia ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku liliu fakataimi ʻa honau fōtungá mo honau angá—ʻa ia kuo, hiki hake ʻa kinautolu ki ha tuʻunga fakalaumālie māʻolunga ange—koeʻuhí ke nau lava ʻo kātakiʻi ke tuʻu ʻi he ʻao mo e nāunau ʻo ha kakai fakalangi” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Liliú,” scriptures.lds.org). Ko e liliu māʻoniʻoni ko ʻení ko ha founga ia ʻe taha naʻe fakahā mai ai ʻe he ʻOtuá ʻokú Ne leleiʻia ʻia Sitīveni mo e pōpoaki ʻa Sitīvení (vakai, Pulusi R. Makongikī, Doctrinal New Testament Commentary, 2:67).

ʻOku fakamatalaʻi ʻi he Ngāue 7:1–50 ʻa e tali ʻa Sitīveni ki hono ngaahi tukuakiʻí, ʻaki ʻene fakalau ʻa e konga ʻo e hisitōlia ʻo ʻIsilelí, ʻo tautefito ki hono fakasītuʻaʻi ʻe he kau ʻIsilelí ʻa Mōsese mo e fono naʻe foaki ʻe he ʻEikí ki he kakaí ʻi he Moʻunga ko Sainaí. Lau ʻa e Ngāue 7:37, ʻo kumi pe ko hai naʻe kikite ʻa Mōsese ʻe ʻi ai ʻa e ʻaho ʻe fanongo ki ai ʻa e fānau ʻIsilelí.

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e “palōfita” ʻoku lave ki ai ʻa e veesi ko ʻení.

Lau ʻa e Ngāue 7:51–53, ʻo kumi ki he founga naʻe fakafehoanaki ʻaki ʻe Sitīveni ʻa e kau taki ʻo e kau Siú ʻi hono taimí mo e kau ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá naʻá ne fakamatalaʻí. ʻOku ʻuhinga ʻa e “kia kekeva” mo e “taʻekamu ʻa e loto” ki he fie lahi mo e loto faiangahala ʻa e kau Siú.

ʻOku lekooti ʻi he Ngāue 7:52 hono tukuakiʻi ʻe Sitīveni ʻa e kau taki ʻo e kau Siú ki hono fakasītuʻaʻi ʻo e “Toko Taha Angatonú,” ʻa ia ko e Fakamoʻuí.

Ko e moʻoni ʻe taha ʻoku lava ke tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení te tau iku fakasītuʻaʻi ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau palōfitá ʻi heʻetau fakafisingaʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kia Sīsū Kalaisi pea mo e kau fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo ʻEne ngaahi leá mo e ngaahi lea ʻa ʻEne kau palōfitá. Ko ia ai, ʻe hoko hono fakasītuʻaʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke fakavaivaiʻi ai ʻa e fakamoʻoni ʻa ha taha pea mo ʻene fili ke muimui ki he Fakamoʻuí mo ʻEne kau palōfitá.

Fakakaukau ki he founga ʻe lava ke fakataueleʻi ai ha taha ke ne fakasītuʻaʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ngaahi tuʻunga ko ʻení:

  • Fili ʻo e fakafiefiá mo e mītiá

  • Fakakaukauʻi pe ʻe fili ke muimui ki he fakahinohino ʻa e kau palōfitá ki he teití

  • Fakakaukauʻi pe ʻe fili ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá ʻa ia naʻe akoʻi mai ʻe Sīsū Kalaisi mo ʻEne kau palōfitá

  1. Fakakaukau ki hoʻo tali fakataautaha ʻa e ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá fekauʻaki mo ha taimi naʻe tataki ai koe ʻe he muimui ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki ha fili ʻoku tonú pe tali ʻa e kau palōfitá mo ʻenau ngaahi akonakí. Fakakaukau pe ko e hā ha meʻa ʻe lava ke ke fai ke fakaafea ai ʻa e takiekina ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

Fakalaulauloto ki ha meʻa ʻe taha te ke lava ʻo fai ʻi he uike ka hoko maí ke fakaafeʻi fakamātoato ai ʻa e takiekina ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki hoʻo moʻuí. Fakakaukau ke hiki hoʻo taumuʻá mo e founga ke fakahoko ai ʻa e taumuʻá ko iá ʻi ha lauʻi pepa.

Ngāue 7:54–60

ʻOku tolo makaʻi ʻa Sitīveni ʻo mate

ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e ʻahiʻahi ki he faingataʻa pe mamahi. Ko e hā ʻokú ke pehē ʻoku totonu ai ke mateuteu ʻa e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí ke nau fetaulaki mo ha ngaahi ʻahiʻahi?

ʻI hoʻo ako ʻa e Ngāue 7:54–60, kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke tokoni kiate koe ʻi he taimi ʻokú ke fetaulaki ai mo e ʻahiʻahí.

Naʻe ʻita ʻa e kau taki faiangahala ʻo e kau Siú ʻi hono valokiʻi kinautolu ʻe Sitīvení. Lau ʻa e Ngāue 7:54–56, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko kia Sitīveni lolotonga ʻa e fakatanga ko ʻení. Ko e ʻuhinga ʻe taha ʻo e kupuʻi lea “nau fakalili honau nifó kiate ia” (Ngāue 7:54), ko ʻenau ʻita teketekelili ʻia Sitīveni mo ʻenau fakaʻamu ke mate.

Ko e hā ha tokāteline mahuʻinga fekauʻaki mo e Toluʻi ʻOtuá ʻoku lava ke tau ako mei he fakamatala ki he mata meʻa-hā-mai ʻa Sitīvení?

ʻĪmisi
Stephen Sees Jesus on the Right Hand of God

Naʻe mamata ʻa Sitīveni ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi.

ʻE lava ke ke hiki ʻa e tokāteline ko ʻení ʻo ofi ki he Ngāue 7:55–56: ʻOku sino mavahevahe pea kehekehe pē ʻa e Tamai Hēvaní, Sīsū Kalaisi, pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Lau ʻa e Ngāue 7:57–60, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe he kakaí kia Sitīvení.

Ko e hā ha meʻa ʻi he lotu ʻa Sitīvení ʻoku hā makehe kiate koe?

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Luke ʻa e mate fakamamahi ko ʻení ʻa Sitīvení ʻaki ʻa e kupuʻi lea “pea mohe” (Ngāue 7:60). ʻOku lava pē ke fekauʻaki ʻa e fakalea ko ʻení mo e mālōlō ʻa ha laumālie angatonu mei he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui ʻi he māmaní, pea mo e nonga ʻoku fakafononga ʻaki ʻa e tokotaha ko iá mei he moʻui ko ʻení ki he moʻui ka hokó (vakai T&F 42:46).

Fakakaukau ki he meʻa naʻe hoko kia Sitīveni ʻi heʻene fehangahangai mo e Sanitaliné pea mo e taimi ki muʻa hono puke ʻo ʻavé pea mo hono fakapōngí.

Naʻe fakamālohia fēfē ʻe he ʻOtuá ʻa Sitīveni lolotonga ʻa e ngaahi meʻa ko ʻeni naʻe hoko ki ai ʻi he ʻao ʻo e kau taki ʻo e kau Siú?

Fakakakato ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻo makatuʻunga ʻi he meʻa kuó ke akó: Kapau te tau tuʻu maʻu ʻo tui mateaki kia Sīsū Kalaisi lolotonga ʻa e ʻahiʻahí, .

Fakalaulauloto ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení: Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku lava ke tau feʻao ai mo e ʻEikí ʻi he taimi ʻoku tau fekuki ai mo e ngaahi ʻahiʻahí? Ko e hā ʻa e meʻa naʻe maʻu ʻe Sitīveni neongo naʻe mole ʻene moʻuí?

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Naʻe feilaulauʻi ʻe Sitīveni ʻene moʻuí ko e konga ʻene tuʻu maʻu ʻi heʻene tui mateakí. Neongo ʻe ʻikai faʻa fie maʻu ke tau fai ha ngaahi feilaulau pehē he ʻahó ni, ka ko e hā ha ngaahi feilaulau ʻoku faʻa fie maʻu ke tau fai he ʻahó ni?

    2. Ko e hā ʻokú ke pehē ʻe lava ke ke maʻu ʻi he taimi ʻokú ke tui mateaki ai ki he ʻEikí lolotonga ʻa e ʻahiʻahí, mo fai ʻa e ngaahi feilaulau ʻoku fie maʻu ke ke fakahokó?

    3. Ko e hā ha meʻa kuó ke ʻosi maʻu?

ʻOku pehē ko Sitīveni ʻa e fuofua Kalisitiane naʻe mate fakamāʻatá. ʻIkai ko ia pē, ka naʻá ne mei hangē ko ha Kalaisí: Naʻe faitatau mo e Fakamoʻuí he naʻá na fakatou tuʻu ʻi he ʻao ʻo ha fakamaau ke fakamāuʻi, fakahā ʻa e ngaahi moʻoní ʻi he ʻao hona ngaahi filí, foaki ʻena moʻuí ki ha taumuʻa māʻoniʻoni, pea leaʻaki ha ngaahi lea tatau ʻi heʻena maté (vakai Luke 23:33–34, 46; Ngāue 7:59–60).

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Ngāue 6–7 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho)

    Ko ha ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki